Nederlandsche spreekwoorden, spreekwijzen, uitdrukkingen en gezegden

1262. Met de kous op het hoofd (of op den kop) thuiskomen,

d.w.z. van eene vergeefsche reis thuiskomen, niet geslaagd zijn: thans veelal gezegd van een examen of een huwelijksaanzoek. De uitdr. is in de 17^de eeuw zeer gewoon; vgl. o.a. Winschooten, 123: Met de kous op het hoofd 't huis koomen, is een bekend spreekwoord onder de Seeluiden: het welk bij haar oneigendlijk beteekend een verloore reis: als wanneer iemand soo naakt en berooid uitgeschud is, dat hij geen Muts of Hoed op sijn hoofd heeft: maar in plaats van dien, een kous setten moet. Dezelfde verklaring geeft ook Tuinman I, 152. Zie ook Halma, 285: Met de kous op het hoofd te huis koomen, s'en revenir la queue entre les jambes, ou sans avoir réussi dans son entreprise; Potgieter, Proza, bl. 427: Hij heeft drie preken op beroep gedaan, en hij is driemaal met de kous op den kop weêrom gekomen; Schuermans, 284; Antw. Idiot. 704; Jongeneel, 95; V. Schothorst, 157; Villiers, 68; Nkr. VI, 7 Sept. p. 4; VII, 13 Dec. p. 2; De Arbeid, 14 Jan. 1914, p. 1 k. 4; Het Volk, 3 Maart 1914, p. 6, k. 1; De Telegraaf, 20 Dec. 1913 (ochtendbl.), p. 1 k. 5, enz.³⁾

3) Andere plaatsen, waar de uitdr. voorkomt zijn Smetius, 42; Huygens VI, 280: met de Cous op 't hoofd naer huys te keeren; Coster, 526, vs. 957: met de kous op 't hoofd t'huis komen; W.D. Hooft, Verl. Soon, 24 r; Six v. Chandelier, Poësy, 416: met de kousse op 't hoofd; Langendijk, Quincampoix, 69 (Panthéon); Boerekrakeel, 53; C. Wildsch. II, 140; Brieven v.B. Wolff, 185: hy is met de kous op den kop afgezet (weggestuurd); Sewel 415; V. Janus, 328; Allerz. 107; enz. In het Engelsch der 16^de eeuw werd to wear one's hose upon one's head, gebezigd voor iets averechts (Prick, bl. 61).

[p. 504]

Let men op synonieme zegswijzen als den bout op het hoofd krijgen, d.i. zijn geding verliezen, de kosten moeten dragen, de schuld van iets krijgen¹⁾; de byl of de bout op den kop krygen, to lose cause, to be obliged to submit (Sewel, 137); hij krijgt den bal op den kop t' huis (Harreb. I, 29 a); hij zal den bal vatten (Joos, 73), en vergelijkt men uitdrukkingen als den bot schudden, den bons krijgen, een blauwtje loopen, het deksel op zijn neus krijgen, wellicht ook het Antw. de kalk in de(n) neus of in de keel krijgen, gezegd van iemand, die wegens gebrek aan geld den bouw van een huis moet staken (Antw. Idiot. 613), het mnl. iet becraken, 17^de-eeuwsch op iemands kap druipen, dan is het mogelijk, dat we aan kous de beteekenis moeten toekennen van ijzeren ring in een strop, om het doorslijten van het touw te voorkomen, een rond ijzer aan de schiethoorn; hd. Kausch (Winschooten, 123; Kluge, Seemansspr. 435²⁾). Haalt men zulk een takel omhoog en schiet die los, dan kan men de kous op het hoofd krijgen en slaagt men derhalve niet in zijne poging, bereikt men zijn doel niet. Dezelfde beteekenisontwikkeling nemen we hier waar als bij den bout of de bijl op het hoofd krijgen, daar in het stadsfri. de kous op den kop krijgen ook de beteekenis heeft van de schuld krijgen van iets, iets moeten ontgelden; vgl. ook de vroeger algemeen bekende zegswijze hij heeft tegen de maan gepist (zoodat hem dus de urine in het gezicht valt), hij is er ongelukkig afgekomen (Harreb. II, 47 a); fr. il a craché en l'air.

Toen op het laatst der 17^de eeuw de uitdr. niet meer begrepen werd, zeide men ook ‘met de broek op 't hoofd thuis komen’ (Harreb. I, 93; Ndl. Wdb. III, 1468), dat in het Groningsch nog luidt: mit boksem om kop thoes komen (Molema, 505 b³⁾).

1) Ndl. Wdb. III, 755; Winschooten, 36: de bout op 't hoofd krijgen, dat is, de klop krijgen; Westerbaen, Ged. II, 453; Halma, 89; Sewel, 137; Lev. B. 91: Die 't breekt, krijgt de bout op zijn kop.

2) Een andere beteekenis heeft de door Tuinman I, 152 vermelde zegswijze een kous varen, waarmede ‘een zeereize met verlies’ wordt bedoeld, en dat te vergelijken is met het Zaansche hij is kous, hij heeft niets gevangen, komt met een ledige schuit terug (Boekenoogen, 503). Met dat kous zal wel bedoeld zijn de kous, waarin men zijn spaargeld bewaarde; zie o.a. Teirl. II, 177; fr. un bas de laine, spaarpot; Zondagsblad van het Volk 1905, p. 350: De paar ton, die ik in mijn Indische kous heb meegebracht, 5 Maart 1915 p. 1 k. 2: De boeren hebben een kous gemaakt. De arbeidersklasse heeft van den oorlog niet anders ondervonden dan ellende. H. Beckering Vinckers (Tijdschrift 39, 146) brengt de uitdr. met dit kous in verband en onderstelt, dat werkelijk de matrozen met de kous op het hoofd aan wal kwamen, om aan te geven dat ze op hun reis niets overgespaard hadden.

3) Bij Harrebomée 1, 329 staat nog vermeld met de koek op 't hoofd thuis komen, als gebruikelijk in Zuid-Beveland. Men bedenke hierbij, dat het in Zeeland de gewoonte is (of was) bij een huwelijksaanzoek de uitverkorene een koek aan te bieden. Wordt (of werd) dit verzoek geweigerd, dan komt men met de koek op 't hoofd thuis; vgl. voor deze gewoonte De Roever, Van Vrijen en van Trouwen, bl. 115; Volkskunde XVI, 59; De Cock², 137.