Nederlandse spreekwoorden, spreekwijzen, uitdrukkingen en gezegden

1321. De lakens uitdeelen (of uitgeven),

d.w.z. degene zijn, die alles regelt, de voornaamste, de baas zijn; gezag uitoefenen, het commando voeren; mnl. spenden¹⁾. Ontleend aan de huishouding, waar degene, die de lakens uitdeelt, over de linnenkast gaat (dus de vrouw), alles regelt, de voornaamste is. De uitdr. komt in de 17^de eeuw voor bij Hooft, Ned. Hist. 368: Toen begon men de laakenen uit te deelen, orde op de zaken te stellen²⁾. Synoniem is het 18^de-eeuwsche de kaart uitgeven (in Abr. Bl. I, 286); 17^de eeuw en thans nog in dialect de kruiken bestellen (zie n^o. 1291). In den zin van ‘degene zijn die de macht in handen heeft’, komt de uitdr. in deze eeuw zeer dikwijls voor; vgl. Ndl. Wdb. VIII, 933; Jong. 121: Ik heb maar één geloof, dat is nl. dat er één Opperwezen is, die de heele boel in de wereld regeleert en de lakens uitdeelt; Nkr. III, 28 Maart p. 2: Op het gebied van het openbare leven, waar wij, mannen, nog immer de lakens uitdeelen; 22 Aug. p. 4: Idenburg verdeelt de lakens met Colijn; Het Volk, 20 Sept. 1913, p. 2 k. 4: Mej. Visscher die naar men weet aan ‘De Courant’ de lakens uitdeelt; Handelsblad, 12 Aug. 1913 (avondbl.) p. 1 k. 5: De Marxisten hebben gewonnen en deelen voortaan de lakens uit; Het Volk, 4 Febr. 1913, p. 1 k. 1: Dat ze stipt gehoorzamen aan de bevelen van de organisatie. Die geeft de lakens uit; 4 Nov. 1913, p. 2 k. 3: De boeren, die in Stedum de lakens uitdeelen; De Arbeid, 25 Oct. 1913, p. 4 k. 2: Vliegen, die de lakens uitdeelt aan ‘Het Liegt’; 4 Maart

1) Dit spenden beteekent eig. uitdeelen, schenken, doch werd in het Mnl. gebruikt in den zin van de zaken regelen, veel te zeggen hebben; vgl. Vierde Mart. 35: Mi deert dat si te hove spinden, die trouwe noyt en minden. Zie Mnl. Wdb. VII, 1701.

2) Opmerkelijk is het in Noord-Braband bekende pandspel laken uitdeelen genoemd, dat in Ons Volksleven X, 89 aldus beschreven wordt: ‘Eerst wordt afgeteld. Zij op wie, na de eerste aftelling, het laatste woord valt, is juffrouw. Deze spreekt nu tot elk harer medespeelsters, die zich in eene rei geplaatst hebben, vóóraan beginnende, totdat zij allen hunne beurt gehad hebben, aldus: “Daar is een juffrouw uit Parijs gekomen, die heeft van allerhande laken meegebracht. Ge moogt niet zeggen ja of neen; ge moogt niet zeggen wit of zwart. Juffrouw, welk laken verkiest ge?” Wie zich nu verspreekt, verbeurt een pand, dat later kan worden ingelost door eene straf, welke de juffrouw oplegt’.

[p. 530]

1914, p. 4 k. 2: Maar de burgemeester, die gewoonweg als alleenheerscher de lakens wil uitdeelen; zie verder De Tijd, 7 April 1914, p. 5 k. 2; Nkr. IV, 10 April, p. 4 (de lakens geven); 26 Maart p. 4 (de lakens uitgeven); Villiers, 71.