Nederlandsche spreekwoorden, spreekwijzen, uitdrukkingen en gezegden

1388. Lichtmis,

De lichtmis, ook Maria-Lichtmis genaamd, is het kerkelijk feest der reiniging van Maria (Purificatio Marie), dat op 2 Februari gevierd wordt met eene mis, waarbij vooraf eene menigte kaarsen op het altaar worden gewijd, waarvan vele gedurende die mis branden. Ook werd een processie gehouden: ‘daer gaen alle schoolkinderen ende 't ghemeyne volck, elk met een ghewyede bernende waskeerse, of sommighe met een cleyn gestrengt toersken in de hant: waeruyt ghecomen is dat dese dach lichtmis ghenaemt wert’.¹⁾ Verschillende feesten werden eertijds dien dag gevierd, die tot allerlei uitspattingen aanleiding gaven. Dien dag ook verlieten de dienstboden den dienst om te trouwen of van betrekking te veranderen. Vgl. o.a. I. Burchoorns Nieuwe Wereld vol Gecken, bl. 59:

Hierom, die wil licht-mis houwen,
Moet sich niet te veel betrouwen
Op een lichte Vrouwe-keurs,
Want sy dunt een dicke beurs.

Tengevolge hiervan heeft het werkw. lichtmissen, eig. Lichtmis vieren (vgl. mnl. (hem) meien; ndl. (spele)meien, het meifeest vieren), in de 17^de eeuw de beteekenis aangenomen van uitspatten, zich aan losbandige vreugde overgeven (Winschooten, 353) en kreeg lichtmis de bet. van losbol²⁾; 17^de eeuw ook: lichtvink, lichtschute; 18^de eeuw: lichtlooper

1) A.J.M. Brouwer Ancher, De Gilden, bl. 231; Le Long, Reformatie der Stadt Amsterdam, bl. 510.

2) Vgl. voor een dergelijken overgang het mnl. en dial. nog bekende laudate, lichtzinnige vrouw (Taalgids VIII, 144; Ndl. Wdb. VIII, 1168; Volkskunde XXV, 14), waar de beteekenisontwikkeling eenigszins anders voorgesteld wordt); eig. een feestdag (10 Juli; Mnl. Wdb. IV, 215); en den duitschen naam Michel, eig. een pelgrim naar Mont-Saint-Michel (Schrader, 419). Franck-v. Wijk, 384, neemt aan, dat de bet. losbol is ontstaan onder den invloed van licht (levis) en van samenstellingen hiermee van het type lichtvink, lichthart. Ook volgens het Ndl. Wdb. VIII, 1996 is lichtmis misschien aan niets anders toe te schrijven dan aan een onnadenkend gebruik van den naam van 't feest onder bijgedachte van licht, lichtzinnig.

[p. 556]

(in C. Wildsch. III, 343). Zie Mnl. Wdb. IV, 488; Smetius, 173: Drie Apothekers gesellen twee lichtmissen; bl. 256: Hij is van den 2den Februario = een lichtmis; Coster, 507, 339; De Cock¹, 128; vgl. Halma, 317: Ligtmissen, rinkelrooijen; ligtmis, rinkelrooijer, kroeger, hoerejaager; Sewel, 454: Ligtmis, ligte quant; ligtmissen, to debauch one's self. In Zuid-Nederland is lichtmis ook wel een syn. van lichtkooi en dus van eene vrouw gezegd (Waasch Idiot. 397 b; Claes, 136). Het Friesch kent sljuchtmis, gek, dwaze jongen, malle meid; sljuchtmispraet, gekkemanspraat.