Nederlandsche spreekwoorden, spreekwijzen, uitdrukkingen en gezegden

1500. Een menistenleugen (-streek).

‘Een waarheid zeggen en een waarheid verzwijgen, - vooral ten halve de waarheid zeggen en den schijn aannemen, dat ze geheel en ten volle is medegedeeld, het antwoord op een vraag ontduiken en toch den vrager in den waan brengen, dat er niets aan het antwoord ontbreekt’, wordt door de niet-doopsgezinden wel eens met den naam van menistenstreken bestempeld²⁾. Het schijnt dat het ontstaan dezer benaming voornamelijk moet worden toegeschreven aan het schrander beleid en de behendigheid, waarmede in de 16^de eeuw vele anabaptisten de vragen der inquisiteurs wisten te ontwijken, om zelve de vervolging te ontgaan en hunne geloofsgenooten niet te verraden en aan een wissen dood over te leveren³⁾. Ook de welvaart en de rijkdom van vele doopsgezinde kooplieden zal er toe hebben bijgedragen, dat afgunst en nijd aan bedrog en sluwheid toeschreven, wat alleen aan eigen krachtsinspanning, vlijt en spaarzaamheid was te danken. C.N. Wijbrands, Het Menniste zusje, bl. 81, is van meening, dat veeleer de oorsprong der zegswijze moet worden gezocht in de karakterfout van schijnvroomheid, uiterlijk vertoon, die zich vroeg of laat altijd wreekt. Die haar gebruikten waren de rechte broeders niet, maar namen slechts het uiterlijk er van aan, gelijk het Menniste zusje in ongunstigen zin het ware zusje niet was, maar een terecht gegispte nabootsing.

Wat men onder een menistenstreek verstond, blijkt o.a. uit een te Franeker in 1610 verschenen pamflet, waar de schrijver zegt: Soo brenght hen leere mede, dat sy in een schijn der gheveynsder waerheyt loegentaal moghen spreken. (I) Tim. IV, 2, by exempel: Vraeght men tot een huys, nae een persoon, die sy niet willen bekennen, dat hy in dat huys is, so sullen sy haer handt inden wanbays, diefsack, mouwe, ofte op een ander plaetse steken, ende seggen, hy is hier niet, ofte sy sullen haer hant aen den hals, onder den schorteldoeck, ofte anders elders aent lijf legghen, ende segghen dan, hy is hier niet. T' is wel waer, daerse met den handt tasten, daer is hy niet, want sy seggen niet, dat hy in dat huys niet en is: ende alsoo bedrieghen sy die luyden’⁴⁾. Vgl. verder

2) Doopsgezinde Bijdragen, 1868, bl. 23 vlgg.

3) De oorsprong is dus niet te zoeken in het bekende verhaal van Menno Simons op den wagen. Niet hij, maar een doopsgezind leeraar, Hans Busschaert, heeft eens het bekende antwoord gegeven, dat later op naam van Menno Simons is gesteld.

4) Dit pamflet is geschreven door den predikant Hendrik Ludolphus van Steenwijk, en getiteld: ‘Een Christelycke Waerschouwinge op 't Hemelsche gesicht, dat Michiel Saeckes op Veenwolden gheopenbaert is, aen de Wederdooperen met hare aanhangers’, enz. Zie Nauta, in den Sp. Brab. bl. 259-260.

[p. 23]

Gew. Weeuw. I, 45: Menniste streeken; blz. 40: een Mennisten kneep; Vondel (ed. Unger 1648-1651), bl. 228: Mennoniste streecken; Van Moerk. 335: Wat dunckje van sulcke ollen te draeyen. Dat zijn Manniste streecken; Kluchtspel III, 35; C. Wildsch. V, 127; Harreb. II, 78 a; Ndl. Wdb. IX, 540. In het fri. in minniste set. In de 18^de eeuw komt bij de dames Wolff en Deken ook een werkw. menoniten voor in den zin van ‘menistenstreken gebruiken’¹⁾. Mag vergeleken worden Campen, 113: Het is een Beghynen loeghen?

1) Volgens Harreb. II, 180 zeide men te Haarlem: Dat is er een uit het Peusje, dat is een menistenzet, daar de menistenkerk in de Peuzelaarsteeg staat; Ndl. Wdb. XII, 1456.