Nederlandsche spreekwoorden, spreekwijzen, uitdrukkingen en gezegden

1636. Een nijdas,¹⁶³⁶

d.i. een gemelijke vent, een ontevreden mensch, een neetoor²⁾; zie o.a. Menschenw. 436; Mgdh. 210; Jong. 143; V.v.d.D. 54. Vermoedelijk is dit woord ontstaan uit 'n (= een) eidas³⁾, d.i. een hagedis, hd. Eidechse, welk diertje in het volksgeloof voor vergiftig wordt gehouden⁴⁾. Vgl. het Geldersche eene kwaoje tisse (= hagetisse) van en wîf. In het fri. wordt hagedis gebezigd voor een vinnig meisje, maar ook tegen een man gezegd (Nav. 1910, bl. 316); Antw. Idiot. 166: Artis, hagedis en feeks, arglistig vrouwmensch. 't Is 'en Artis van e wijf, wat wij een slang, een serpent, men in Antwerpen een ‘horzel van een wijf’ zou noemen; en 't oostfri.: Hefetaske, äftas, êvtaske, enz. eidechse en eine freche weibsperson (Ten Doornk. Koolm. I, 18). Zie verder Noord en Zuid XXIII, 279; 359; Volkskunde, XXII, 230-231; Ndl. Wdb. IX, 1997 en vgl. lat. stellio, hagedis; een listig mensch, schavuit⁵⁾. Van dit znw. zijn afgeleid een adjectief nijdassig (o.a. Mgdh. 123; Sjof. 206; Barb. 157; Handelsblad, 4 April 1914, p. 7 k. 1 (avondbl.), nijdasserig (Handelsbl. 28 Febr. 1915 (O), p. 2 k. 3), een wkw. nijdassen, sarren

1636 noot 3. l. voorkomende.

2) Gevormd naar analogie van domoor, kniesoor en dergelijke? (vgl. echter Taalgids I, 242: Een kitteloorig mensch: den zoodanigen krieuwelt het achter de ooren, alsof hij er neten had). Elders wordt zoo iemand een neet, nete (luis) genoemd (Schuerm. 404 a; De Bo, 734 b); netekam (Molema, 277 a); netekop (Boekenoogen, 663); neetnek (Opprel, 73 a); bij V. Schothorst, 177: neternek; nd. neterig (vgl. hd. nissig).

3) In Zuid-Nederland naast eindas, een veel voorkomenden naam voor dit dier, en ook als scheldwoord gebruikt.

4) Sloet, De dieren in het Germaansche Volksgeloof en Volksgebruik, 320; Dr. L. Goemans in de Versl. en Meded. v.d. Vlaamsche Acad. 1912, bl. 205 noot: In Leuven telt de artis bij 't volk nog immer voor een gevaarlijk bloedzuigend en spuwend dier.

5) Mr. C. Bake denkt aan een samenstelling met het dier das en vergelijkt o.a. het hd. Frechdachs, onbeschaamde kerel; zie Tijdschrift, XXXIII, 80.

[p. 85]

of op nijdigen toon iets zeggen (o.a. Mgdh. 212; Nkr. II, 25 Dec. p. 2; Amstelv. 38; Slop, 93; Handelsblad, 11 Juli 1914 (avondbl. p. 9 k. 2) naast een znw. genijdas (o.a. Haagsche Post, 11 Dec. 1920, p. 2019).