Nederlandsche spreekwoorden, spreekwijzen, uitdrukkingen en gezegden

1970. Hij is schaakmat,

d.w.z. hij is vastgezet (in een redetwist); hij weet geen uitweg meer. Het eerste deel van dit woord is ontleend aan het Perzische sjâh, koning; het tweede aan het Arab. mât, hij is gestorven, hij is dood, zoodat het geheele woord eig. beteekent de koning is dood. In de 17^de eeuw wordt de uitdr. aangetroffen in Winschooten, 221: Schachmat, de Kooning is dood; Gew. Weeuw. II, 52: Dan kunnen wy hem zeer gemakkelijk schaak mat zetten. In de 18^de eeuw vinden we nog de schrijfwijze schach mat (zie Van Effen, Spect. IX, 111); in het mnl. kende men enen scaec ende mat maken¹⁾, dat nog voorkomt bij De Brune, Bank. II, 276 en Sewel, 693; 16^de eeuw schaec en mat staen, geheel overwonnen zijn. In denzelfden zin gebruikt men iemand mat zetten, mnl. mat, evenals fr. mat naast échec et mat. Zie Ndl. Wdb. IX, 302; XIV, 128; Afrik. iemand skaakmat sit; Schoolblad XLIV, 362: Op de algemeene vergaderingen, waar de drommen afgevaardigden der steden geheel het platteland schaakmat kunnen zetten; en vgl. fr. échec et mat²⁾; hd. jem. schachmatt machen; eng. to be checkmated. Zie Dozy, Oosterlingen, 79.

1) Mnl. Wdb. IV, 1212; VII, 221.

2) Hatzfeld, 819; 1484: mat, emprunté du persan mat, mort, dans la locution châh mat, d'où l'on a fait, sans la comprendre, échec et mat.