Zorg en de staat

Welzijn, onderwijs en gezondheidszorg in Europa en de Verenigde Staten in de nieuwe tijd

[p. 127]

· 4 · Medische politie, openbare werken en stedelijke gezondheidszorg

In de loop van de negentiende eeuw maakte een aantal steden in West-Europa en Noord-Amerika een ongekend snelle groei door.¹ Rond 1800 overtrof het sterftecijfer nog het geboortecijfer, maar een halve eeuw later trad al een omslag in.² Bovendien trokken in toenemende getale mensen van het land en uit kleine plaatsen naar de hoofdsteden. Met de commercialisering van het boerenbedrijf werden veel dagloners en knechts overtollig en daarmee werd het nog eens zo moeilijk om zonder eigen grond op het platteland in leven te blijven. De traditionele nijverheid, die werkte met wind- en waterkracht, absorbeerde een deel van het arbeidsoverschot in de omgeving. Maar met de komst van de stoommachine begon de industriële activiteit zich te concentreren rond havens en kolen- of ijzermijnen. In de hoofdsteden vormden zich belangrijke financiële, commerciële en bestuurlijke centra, en in hun nabijheid verrezen nieuwe industrieën. Al die activiteit trok migranten uit de kleine steden en dorpen aan. En de beschikbaarheid van goedkope arbeidskrachten in de groeiende steden lokte weer nieuwe bedrijven aan.³

De stad had nog andere bekoringen voor jonge en ondernemende mensen, voor jongeren die de boerderij van hun ouders niet zouden erven, of die meer geleerd hadden dan voor een kleinsteedse loopbaan nodig was, werkeloze boerenknechts en plattelandsarmen die zich de reis konden veroorloven, familieleden van mensen die naar de stad waren getrokken en daar succes hadden, of beweerden te hebben, zij allen raakten in de ban van het grote-stadsleven, van rijkdom, vooruitgang, carrière en sensatie, bevrijding van de banden van een kleingeestig dorpsleven en het alomtegenwoordig toezicht van ouders, bazen en schoolmeesters. De metropool betekende avontuur, avontuurtjes, erotische prikkels en culturele genoegens. Gebrek aan economische mogelijkheden mag dan de migranten naar de stad gedreven hebben, een zucht naar culturele en emotionele beleving trok hen daarheen.⁴ Tot op de dag van vandaag oefent de grote stad aantrekkingskracht op jonge mensen uit; het is dé plaats voor adolescenten, en de adolescentie als levensfase is een modern en stedelijk verschijnsel.

De steden van het negentiende-eeuwse Europa vormden een interne frontier, een gebied van expansie en van nieuwe kansen voor de ontwortelde landelijke bevolking, en dat geldt ook vandaag nog voor de steden in Azië, Latijns-Amerika, en delen van Afrika. Ook in Amerika fungeerden de steden aan de oostkust, en vooral New York, als een transcontinentale frontier voor de immigranten uit

1 Vgl. Lampard, p.5, voor jaarlijkse cijfers over de bevolking in steden met minstens 10.000 inwoners: in de eerste helft van de eeuw was de urbanisatie het meest uitgesproken in Groot-Brittannië, maar na 1850 liepen Pruisen, de Verenigde Staten en Frankrijk hun achterstand des te sneller in; Nederland, dat rond 1800 nog het meest verstedelijkte land geweest was, bleef achter tot het midden van de eeuw. Vgl. ook Schmal (red.).

2 Vgl. Lampard; voor Amsterdam bovendien Verdoorn, p. 31.

3 Tegen het einde van de negentiende eeuw waren Londen, New York, Parijs en Berlijn (in die volgorde) 's werelds grootste agglomeraties, die bleven groeien met een verdubbelingstijd van ongeveer dertig jaar; vgl. Lampard, p. 9.

4 Vgl. Banks voor Engeland, p. 112.

[p. 128]

Europa. Over de negentiende-eeuwse steden schreef Dyos:

Hier kwamen de nieuwe mogelijkheden van communicatie samen, vormden zich nieuwe patronen van menselijke relaties, verrezen opeens nieuwe instituties; nieuwe waarden, ervaringen, conventies en problemen vonden er hun uitdrukking, terwijl oudere zienswijzen, gedragingen en beperkingen een andere wending kregen of geheel verdwenen: overal het flakkerend falen van het absolute in ideeën en opvattingen, een tastend zoeken naar een vrije omgang tussen mensen, een verder gedemocratiseerde stedelijkheid.⁵

Miljoenen stroomden naar de steden, en overal waar de arbeidsmarkt de toevloed niet kon absorberen, vormde zich een massa van behoeftige, vaak dakloze paupers, die bijeenhokten in de sloppen, de binnenplaatsen, zolders en kelders van de oude stadskern, of hun intrek namen in hutten op braakliggend terrein, aangewezen op liefdadigheid en een bedreiging vormend voor de veiligheid van de gevestigde stadsbewoners.⁶

In de loop van dit urbanisatieproces komen mensen in een andere aggregatietoestand samen te leven, hechter, gestructureerder en meer gedifferentieerd dan in vroegere maatschappijvormen. Onderlinge nabijheid en een hoge mate van functionele interdependentie karakteriseren de stedelijke samenlevingsvorm. Van autarkie kan voor de stad als economische entiteit nooit sprake zijn, en dat geldt ook voor de afzonderlijke inwoners. In dat overvolle milieu bleven geen open plekken over waar iemand in betrekkelijke onafhankelijkheid de kost kon vergaren, buiten het bereik van de geldeconomie. Er bleven geen plekken over waar iemand zich kon onttrekken aan de tweevoudige beheersing door arbeidsmarkt en liefdadigheid, behalve in de stedelijke onderwereld.⁷ Niemand in de stad kon de dagelijkse confrontatie met het leven van de buren ontlopen; andermans bezigheden werden voor anderen steeds noodzakelijker - en steeds hinderlijker.

5 Dyos, p. 5.

6 Ariès, p. 129, beschrijft het Parijs van vóór 1850 als volgt: ‘De overbevolking staat elke vorm van sociale specialisatie in de weg. Er zijn geen arbeiderswijken, slechts één wemelende menselijke massa, waarin alle rangen zich zonder onderscheid hebben opgehoopt. Een en hetzelfde gebouw kan aan de achterzijde van een binnenhof een aristocratische woning bevatten, waar het leven zich op nobele wijze afspeelt, en aan de luidruchtige en smerige straatkant duistere winkels of huurappartementen, sommige in burgerlijke stijl, andere arm, en weer andere, vaak op de vlieringen, zelfs miserabel.’ Geciteerd in Butler & Noisette, p. 55.

7 In Wenen kende men de griasler die in de stadsriolen leefden, vgl. Bergman, en de morgensterren en voddenrapers die de vuilnishopen afschuimden en zich in latere jaren dan ook heftig zouden verzetten tegen het regelmatig ophalen van vuilnis en afval, vgl. La Berge, p. 224, over Parijs.