Logo DBNL
De elite in de verzorgingsstaat (1962)

De elite in de verzorgingsstaat

(1962)–P. Thoenes–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

IV. De rol der elite

Laat het volk mijn hoofd zien, het is de moeite waard.
G. Danton (tot de beul).

Samenvatting

Van de vele mogelijke rolcategorieën zijn hier de genetische voor een meer gedetailleerde studie gekozen. Het brengen van de Boodschap, de verwezenlijking van het Plan en de handhaving van de Orde. Aan iedere fase is een korte beschouwing gewijd, maar het zwaartepunt valt op de evaluerende behandeling van drie auteurs: Pareto (Orde), Mannheim (Plan) en Geiger (Boodschap) die zich dus elk vooral voor één dezer fasen hebben geinteresseerd.
In Pareto's eliteconcept ligt de nadruk op de status quo, de circulatie der elites is slechts een oppervlakteverschijnsel, de ideologie wisselt, maar de hiërarchie blijft. De centrale taak voor elke elite is het handhaven van de door haar verwezenlijkte Orde.
Mannheims freischwebende Intelligenz daarentegen pretendeert iets geheel nieuws te zijn. Hier ligt het punt waar Schelers eindeloze afwisseling van ideologieën kan worden doorbroken. De nieuwe elite zal wellicht een plan kunnen ontwerpen en uitvoeren, dat de politiek opheft tot het peil der wetenschap.
Geiger meent, dat de macht vrijwel steeds de geest der ermee beklede elite snel corrumpeert. Intellectuele elites kunnen zich om hun integriteits wille, beter niet in machtsposities nestelen. Maatschappelijk kunnen ze vooral nuttig zijn als critische elites, als brengers van de waarschuwende Boodschap. De evaluatie van deze drie opvattingen geschiedt vooral met het oog op een mogelijke toepassing van hun theorieën tegen de achtergrond van de realiteit van de Verzorgingsstaat.

Een elite is een deelgroep, die in de samenleving een bepaalde zending heeft te vervullen.

In historisch verband gezien, leidt dit er toe haar optreden in drie fasen te verdelen:

 

1.Het verkondigen van de Boodschap.
2.Het verwezenlijken van het daarin gestelde Plan.
3.De handhaving van de in het verwezenlijkte Plan bereikte Orde.

 

(Een andere voor de hand liggende, door Mannheim gebruikte verdeling is b.v. die naar de aard der zending: een politieke elite, een religieuze elite, een culturele elite. Vooruitlopend op de problematiek van het tweede deel, wordt hier de indeling gebaseerd op het genetisch aspect.

In verband met de historische volgorde der als typerend behandelde auteurs is daarbij begonnen met wat eigenlijk logischerwijs achteraan had moeten komen: de elite als ordehandhaafster.)

Dit optreden wordt hier behandeld onder de titel: ‘De rol der elite’. Met name Geiger, de derde in dit hoofdstuk der behandelde auteurs zou waarschijnlijk de voorkeur geven aan de titel: ‘De functie der elite’. Hier is zeker iets voor te zeggen, indien de aanwezigheid ener elite als iets vanzelfsprekends gezien wordt. De term rol is hier in laatste instantie toch maar aangehouden, om te beklemtonen, hoezeer het optreden van een elite gezien wordt als een door een groep op eigen verantwoordelijkheid verrichte stap.

Een functie is meer iets, dat er van nature is en verricht moet worden, een rol is meer een zelfgegeven beantwoording van een ervaren uitdaging.

De term - ‘rol’ - beklemtoont voor de elite, wat Beerling bij de behandeling van het begrip Vervreemding heeft gezegd: ‘De mens - kan men zeggen - is als het nog-niet-vastgestelde wezen in de scheppingsorde, vrijgelaten om langs omwegen op zichzelf toe te komen’.

A. De handhaving der bestaande orde

§ 1. Algemeen

Elke samenleving wordt gekenmerkt door een bepaalde orde. Er is een aantal beginselen, wetten, conventies of regels, die het inter-menselijk verkeer bepalen en die in hun eigenheid het specifieke karakter van elke samenleving bepalen. Karakteristiek voor de Westerse samenlevingen, waarmee het sociologisch denken zich heeft bezig gehouden is, dat deze gestelde orde vrijwel nooit een rustig, onomstreden, vanzelfsprekend, historisch bestaan heeft geleid. Zelfs als gevestigde orde heeft zij gezocht naar theoretische en practische verankeringen, die haar zekerheid konden vergroten.

Vanuit deze noodzaak heeft de groep, die met de handhaving der bestaande orde was belast, in bepaalde situaties getracht, een extra zekerheid te scheppen, door zichzelf te stellen als een elite en deze stellingname te funderen door een elitetheorie.

Welke omstandigheden begunstigen nu het zich ontwikkelen van eliteopvattingen bij een groep, die met de handhaving der bestaande orde is belast?

 

1.Het elite zijn in een vorige fase. Is de heersende groep in de fase van de verkondiging van de Boodschap of de verwezenlijking van het Plan een elite geweest, dan blijven, in de derde fase, vaak nog lang de elitekenmerken van de moeilijke of heroïsche jeugdfase aanwezig.
2.Er dient weer sprake te zijn van een spanningsrelatie tussen zijn en behoren. Weliswaar stelt de ordebewarende groep gaarne, dat de orde de uitdrukking is van de ‘natuurlijke’ orde en dat dus in principe de spanning tussen zijn en behoren is opgeheven, maar zij erkent, dat dit slechts in principe zo is. Zij realiseert zich, dat in de gegeven situatie bepaalde groepen aan de orde onderworpen zijn, zonder dat die orde haar vlees en bloed is. Zij stelt nadrukkelijk, dat haar eigen abdicatie tot gevolg zou hebben, dat andere, nog niet geëmancipeerde, of niet emancipeerbare groepen, terug zouden vallen tot een vroegere lagere orde of zelfs tot complete chaos.
3.Uit deze stellingname volgt reeds, dat de maatschappelijke situatie gekenmerkt wordt door een zekere mate van vervreemding. Er zijn subgroepen, die de door de elite gebrachte geboden als een dwangstructuur ervaren en op de een of andere wijze geïnfecteerd zijn met een ander stelsel van postulaten.
4.Maar zelfs dan is het nog mogelijk, dat de met de interpretatie en handhaving der geboden belaste groep zich niet direct als elite stelt. Zij kan dan nog een door de meerderheid verkozen stel representanten zijn, die tegenover andersdenkende groepen een tolerante houding aanneemt.
Dit kan echter niet - en dit is de laatste te vervullen voorwaarde - als de elite een kleine minderheid is.
In dat geval zou tolerantie immers leiden tot een overstroming der gestelde orde door de dissidente meerderheid.

 

Deze laatste voorwaarde is dan tevens het eerste kenmerk van een elite als handhaafster der bestaande orde.

 

Een tweede kenmerk is, dat zij veeleer geneigd is zichzelf te zien als een natuurlijke dan als een historische elite. Een historische elite is een elite, die zichzelf een eenmalige taak stelt en na vervulling van die taak verdwijnt. Een heersende elitegroep, die zich zelf als een historische elite stelt, propageert daarmede haar eigen aftreden; zij roept daarmee haar eigen nadagen op.

Voorzover haar taak bestond in het brengen van een boodschap of het volvoeren van een plan, is die taak per definitie immers reeds verricht, de bestaande orde is de gewenste orde. Haar taak is hoogstens handhaving en perfectionering. Als gezagsbasis is dit een weinig geslaagd gegeven. Veeleer ligt het voor de hand, dat de heersende elite zichzelf stelt als de groep, die van nature geschikt is, in de bestaande orde de gang van zaken te regelen.

De bestaande orde wordt dan gezien als de uitdrukking van een boven-historisch gegeven en de elite als de draagster van a-historische

superieure eigenschappen, die haar bijzonder geschikt maken, deze natuurlijke orde te bestendigen. In de theocratische vorm hiervan schuwt men de profeten, maar beschut men de priesters. Het derde kenmerk van deze soort elite is dan ook de honorering van gelegaliseerde psychologische kwaliteiten door passende statusverlening in het systeem.

Tenslotte zij nog aangegeven hoe een ordebewarende elite haar karakter kan vormen in dialectische tegenstelling tot een zich als elite stellende oppositie.

Een oppositionele elite kan slechts haar eigen superioriteit waar proberen te maken, door te verklaren, dat het systeem achter de bestaande orde verouderd, onjuist of onzedelijk is. Zij drukt hiermee de heersende groep een bepaald odium op. Indien de heersende groep hiertegen een verweer zoekt, wordt zij door de aard van het oppositieprogramma gedwongen de aantijging van inferioriteit te ontzenuwen. Indien haar positie solide genoeg is, kan zij een gematigde houding aannemen, zij kan zich een zekere tolerantie permitteren. Zodra de oppositie echter zo sterk wordt, dat het bestaan en de opvattingen der heersende groep ernstig bedreigd worden, dan wordt deze tot een meer strijdbare houding gedwongen. Zij ziet zich dan vaak genoodzaakt, de aantijging van inferioriteit te ontzenuwen, door aan te gaan tonen, dat zijzelf in feite de draagster van een superieure instelling is.

De oppositionele elite heeft dan door haar activiteit bij de heersende groep het karakter van tegenelite in het leven geroepen.

Waar deze heersende (tegen-)elite de taak heeft, een verworven machtspositie te verdedigen, zal zij over het algemeen een conservatief karakter hebben. Zij zal de bestaande orde als de natuurlijke voorstellen en voor zichzelf de rol opeisen van een natuurlijke elite. De rol van de Jezuietenorde in de contra-reformatie zou een interessant studieobject zijn als concreet voorbeeld van een dgl. contra-elite.

§ 2. Pareto, de eeuwige status quo

In het Marxistische denken moet de heersende groep in de kapitalistische samenleving het bijzonder zwaar ontgelden, zij is in alle opzichten het tegendeel van een elite. In feite is zij daar niet veel meer dan een groep uitbuiters, die haar oneerbare practijken tracht te rechtvaardigen door zich te beroepen op eenzijdige en onware opvattingen, de z.g. ideologie. Het systeem, dat zij tracht te handhaven is bovendien door haar eigen onvolmaaktheden ten ondergang gedoemd, de heersende klasse is haar eigen doodgraver. Nog sterker, het gehele bestaan van een heersende klasse als zodanig is een onnatuurlijke zaak, een historische

fase, die haar einde vindt met de liquidatie van de dictatuur van het proletariaat. Door deze radicale stellingname heeft Marx min of meer automatisch de programmapunten aangegeven, waarop de critiek op het Marxisme zich bij de aangevallenen zou gaan richten.

Bijzonder belangwekkend is deze critiek in de opvattingen van Mosca en Pareto. Zij zijn namelijk bereid met Marx mee te gaan in de ontmaskering der burgerlijke ideologie, die ideologie, die slechts in schijn de verwezenlijking der theologische opvattingen van het Christendom, der politieke opvattingen van Rousseau, der economische denkbeelden van Adam Smith is. Maar daarvoor in de plaats geven zij in hun elitetheorie het burgerlijk denken en de burgerij een nieuwe theoretische structuur en wetenschappelijke fundering, die de heersende klasse van het Marxistisch odium bevrijdt en haar bestaan tot uitdrukking van een te allen tijde geldende natuurwet maakt.

Beide auteurs ontwerpen een in wezen conservatieve theorie, waarin de heersende klasse per definitie de natuurlijke elite is. Over Pareto, als de meest consequente vertegenwoordiger van deze denkwijze, zal hieronder nader worden uitgeweid. Wat hij uit het Europees verleden ten offer meent te moeten brengen, is waarlijk niet gering. Maar benauwender is wellicht, dat niet alleen het verleden op het altaar der wetenschap wordt geofferd, de toekomst wordt het evenzeer. Voor een orde-handhavende elite is bij hem Polaks voorspelling vervuld en de toekomst blijkbaar reeds verleden tijd.

De man. De familie Pareto behoorde vanouds tot de Genuese patriciërs. Het markiezaat, dat hen sierde, was een betrekkelijk recente aanwinst, uit de Napoleontische tijd.

Vilfredo werd te Parijs geboren (1848), waar zijn vader, verwoed voorvechter voor de Italiaanse onafhankelijkheid, toen in ballingschap vertoefde.

Van huis uit krijgt Pareto dus een grote politieke belangstelling mee. Hij gaat echter niet direct actief in de politiek, maar studeerde voor ingenieur. Als ingenieur komt hij in 1874 bij de spoorwegen en via de bedrijfsleiding daarvan in direct contact met economische en indirect met politieke en sociale kwesties. De ambtelijke loopbaan bevalt hem slecht; hij gaat publiceren over economie, maar de Italiaanse universiteiten haasten zich niet, hun poorten voor hem te openen. Vandaar dat hij in 1893 tenslotte een benoeming aanvaardt aan de universiteit van Lausanne.

Hij is dan al een verbitterd man. Het is hem duidelijk, dat Italië zich de nieuwe vrijheid niet waard heeft betoond. Als econoom verfoeit hij de staatsinmenging in de Italiaanse economie, als politicus verafschuwt hij de schijnpolitiek van president Depretis en zijn vriendjes.

Niet minder dan bij Mosca doortrekt deze politieke verbittering zijn uitspraken op sociologisch gebied. In alle opzichten is hij echter radicaler. Geen wonder, waar Italië hem noch in de politiek, noch in de wetenschap de erkenning gaf, waar hij recht op meende te hebben. Het Italië waarheen hij terugkeert, is dan ook het Italië van Mussolini, dat zijn politieke denkbeelden in de strijd tegen de burgerlijke democratie maar al te gaarne aanvaardde. Hoe positief de relatie zijnerzijds geweest is, schijnt niet meer vast te stellen. Zijn overlijden in 1923 was vroeg genoeg, om hem voor een al te definitieve identificatie te vrijwaren. Het lijkt waarschijnlijk dat ook hij niet onverdeeld gelukkig geweest zou zijn met de wijze, waarop in zijn vaderland zijn politieke beginselen in practijk werden gebracht1.

 

De algemene theorie. In zijn aanval op de bestaande theorie (waarbij vooral Rousseau, maar in zekere zin ook Marx het moet ontgelden), stelt hij dat:

 

1.Het niet mogelijk is, het maatschappelijk gebeuren te interpreteren in een zinstructuur.
2.De geschiedenis der samenleving niet méér is, dan de geschiedenis van aan psychologische wetten gebonden individuen.
3.Er dus geen algemene wil is, die de ontwikkeling van een samenleving richt.
4.Zeker de Rede niet de kracht is, die enigerlei maatschappelijke ontwikkeling bepaalt.

 

In positieve termen krijgt deze theorie de volgende vorm:

 

1. Er zijn logische en onlogische daden.

 

Logische daden brengen de ‘dader’ naar het beoogde doel, onlogische doen dat niet, of slechts schijnbaar.

De logische daad is het resultaat van de toepassing van adequate middelen, de onlogische daad is het resultaat van de toepassing van middelen, die in de ogen van de toepasser of toeschouwer inadequaat blijken te zijn.

2. Het maatschappelijk gebeuren valt vrijwel geheel binnen het terrein der onlogische daden. Het heeft dan ook weinig zin, naar logische interpretatiesystemen te zoeken; in laatste instantie zal een dergelijk stelsel altijd falen, omdat het maatschappelijk handelen in feite niet door de Rede bepaald wordt.

3. Voorzover men verklaringsgronden zoekt, liggen die in het vlak der psychologische instincten. Een zekere mate van empirische indeling is hier nog wel mogelijk. Pareto geeft daarvoor dan ook een indeling

van onlogische daden, gebaseerd op het bestaan van bepaalde ‘sentimenten’. Deze sentimenten of instincten - Pareto noemt ze residuen - zijn grondgegevens. Zij zijn niet herleidbaar tot laatste oorzaken, niet verklaarbaar uit andere gronden, zij zijn de axiomatische beginselen, waarop zijn systeem berust. Hij onderscheidt er een zestal, waarvan in dit verband alleen de eerste twee van belang zijn, het combinatieinstinct en het beklijvingsinstinct.

Het combinatieinstinct (Residu I) is een dynamisch element, gericht op het samenbrengen van elementen, die voordien gescheiden waren, het beklijvingsinstinct (Residu II) is een statisch element, gericht op het bijeenhouden van door het combinatie-instinct geschapen verbanden2.

4. Ofschoon de ontwikkeling van de samenleving (zo er al van een ontwikkeling gesproken zou kunnen worden) in feite bepaald wordt door de interactie, die ontstaat door door deze sentimenten in het leven geroepen daden, is met de opsomming van residuen de theorie nog niet compleet.

 

De mens heeft er blijkbaar nooit genoegen mee genomen, zijn daden zonder meer te stellen als een uitvloeisel van zijn sentimenten en heeft gezocht naar een objectieve rechtvaardiging. Het zijn deze rechtvaardigingspogingen, die zijn uitgekristalliseerd in religieuze en morele en quasiwetenschappelijke systemen en voorschriften.

Al deze rechtvaardigingen zijn echter slechts schijnrechtvaardigingen - ideologieën, zou Marx zeggen. Pareto noemt ze ‘derivaten’ en hij wordt niet moe, aan te tonen, dat al deze derivaten niet meer zijn, dan slechtvermomde residuen3.

 

De kringloop der elites. Wij komen nu tot het deel van Pareto's opvattingen, dat van direct belang is voor ons onderwerp.

Reeds in het eerste deel van zijn Trattato brengt hij de elite ter sprake:

Ieder volk wordt geregeerd door een elite, door een verkozen element van de bevolking4.
Een elite kan veranderen door verandering in de individuele samenstelling, door haar nakomelingen of zelfs door infiltratie van elementen uit het eigen land of uit enig ander land.

Hierop komt Pareto nu in het laatste deel terug en zegt hij Mosca na:

Op zijn minst kunnen we de maatschappij verdelen in twee lagen, een hogere laag die gemeenlijk de regeerders omvat, en een lagere, waarin men gewoonlijk de geregeerden vindt5.

Daarnaast echter wordt een ander elitecriterium ter sprake gebracht en wel veel nadrukkelijker dan dit bij Mosca het geval is. Hij stelt, dat het mogelijk moet zijn om alle mensen in hun ‘branch of activity’

een cijfer te geven voor hun prestatie. Men kan dit doen met staatslieden, kunstenaars, geleerden, met dieven en groenteboeren.

‘Laat ons nu een aparte klasse maken van de mensen met de hoogste cijfers in hun “branch of activity” en die klasse noemen we dan elite’6.

Verder verdelen we die klasse in twee sub-klassen: Een regerende elite, waaronder die personen, die direct of indirect een aanzienlijk aandeel in het bestuur hebben en een niet-regerende elite, die de rest omvat7.

 

De schijnbare tweedeling elite - niet - elite is dus een vierdeling:

 

1.De politiek bekwaamsten, die regeren.
2.De politiek minder bekwamen, die ook regeren.
3.Politiek en anderszins bekwamen, die toch niet regeren.
4.Politiek en anderszins minder bekwamen, die niet regeren8.

 

Het zijn nu de groepen 2 en 3, die blijkbaar verantwoordelijk zijn voor de maatschappelijke dynamiek, die de kringloop der elites in beweging zetten. Immers:

Onze speciale aandacht geldt nu (1), wat de interne situatie in de groep betreft; de verhouding tussen de totaalomvang van de groep en het aantal personen die in naam lid zijn, maar niet de kwaliteiten voor een effectief lidmaatschap bezitten; vervolgens (2) waar sprake is van meerdere groepen, op welke wijze de overgang van de ene groep naar de andere geschiedt en de intensiteit van die beweging - anders gezegd, de snelheid van de kringloop9.

Voor Pareto is het heersen een genoegen, dat niemand graag opgeeft. Zo men de macht al overgeeft, dan toch liefst via vererving.

Het probleem hierbij is, dat de zoons niet altijd de kwaliteiten van de vader hebben. Na enkele generaties bestaat de heersende klasse voor een groot deel uit niet meer bekwame personen. Dit leidt tot een verschuiving in de elitesamenstelling, eventueel langs gewelddadige weg. Bekwame niet-regeerders worden regeerders, niet-bekwame regeerders verdwijnen.

Terwijl er nu bij de overerving sprake is van een opschuiven van personen, is er bij de laatste vorm ook een verandering van ideeën.

Er bestaan n.l. twee soorten heersende groepen - een gevolg van een verschil in psychologische eigenschappen:

 

1.De groep met residu I is vooral dol op nieuwe combinaties, zij regeert met list, opportunistisch en sceptisch.
2.De groep met residu II is conservatief, hecht aan bestaande combinaties, regeert door kracht en vindt haar ideologie gebaseerd op diepgewortelde geloofsovertuigingen.

Door het biologisch niet feilloos werkende verervingsstelsel wordt elite type II op de duur geïnfiltreerd door type I. Het type I wordt op de

duur te humanitair, een nieuwe elite type II verschijnt en verdrijft de elite type I.

Pareto is er niet geheel ongevoelig voor, dat deze circulatie andere dan biologische oorzaken kan hebben. Hij duidt dit echter aan, zonder er iets van uit te werken. Centraal staat bij hem het biologisch gefundeerde decadentiebegrip, dat de elites doet tuimelen.

Een bewijs ervoor, dat dit proces inderdaad de allesverklarende grondvorm is voor de kringloop der elites geeft Pareto niet. Een aantal geinspireerde voorbeelden uit de Italiaanse geschiedenis moeten ons van de algemene geldigheid van dit principe overtuigen10.

 

Typering. Voor een nader begrip van Pareto's opvattingen, dient men twee feiten voor ogen te houden:

 

1.Op het ogenblik, dat hij zich gaat verdiepen in de bestaande sociologische theorie, wordt deze reeds gekenmerkt door een verwarrende hoeveelheid van opvattingen. Rousseau's uitgangspunt, de aan de wil van allen gekoppelde algemene wil, vindt nog enthousiaste verdedigers (Mazzini), maar eveneens felle bestrijders (Mosca). Comte legt de grondslag voor een positivistisch systeem, maar in Pareto's Italië viert het idealisme van Croce hoogtij. De discussie rondom Marx komt de verwarring nog vergroten.
2.Als Pareto een eigen mening gaat formuleren op sociologisch gebied, is hij reeds een gevormd man.
Hij heeft een gedegen ingenieursopleiding achter de rug en hij is geschoold in het mathematisch-natuurwetenschappelijk denken, waarvan hij de methode reeds met succes in de economie had aangewend11.

 

Het is dan ook geen wonder, dat hij voor alles poogt, voor de sociologie tot enkele simpele en heldere grondbeginselen te komen, in de stijl van het natuurwetenschappelijk denken. Slechts in deze trant is voor hem wetenschap bestaanbaar.

Terzelfdertijd realiseert hij zich echter, dat een dergelijke logische wetenschap slechts hanteerbaar is in een kader van verschijnselen, die inderdaad aan een zekere logica zijn onderworpen. Voor hem echter is de wereld van het maatschappelijk gebeuren voornamelijk het schouwtoneel van onlogisch handelen.

Zijn voornaamste verwijt aan de bestaande sociologische theorieën is dan ook, niet dat zij verzuimd hebben een logisch systeem te ontwikkelen, maar dat zij getracht hebben logica te vinden, waar die niet was. Hun explicatiesystemen zijn schijnsystemen, derivaten, geplakt op een wereld die in wezen dergelijke rationele bindingen niet kende.

Pareto ziet echter wel in, dat deze derivaten niet alleen maar een studeerkamer-bestaan hebben geleid. Zij zijn niet alleen de interpreteerders, maar ook de makers der maatschappijgeschiedenis. Niettemin zijn zij voor hem slechts afgeleiden begeleidingsverschijnselen. Het zijn onwezenlijke drogbeelden, die geen basis kunnen vormen voor een wetenschappelijk systeem, dat de samenleving in zijn harde kern analyseert.

Pareto ontkent dus niet, dat op een bepaald niveau het maatschappelijk gebeuren gezien kan worden als een strijd tussen zijn en behoren. Wat hij echter stelt, is dat dit niveau niet essentieel is. Het is slechts een verwarrende en misleidende bovenlaag, waarin de theorievorming is blijven hangen. Stoot men daar doorheen, dan bereikt men eerst het niveau, waar een wetenschappelijke aanzet mogelijk wordt. Die aanzet is dan echter niet meer op het terrein, dat tot dusver sociologie genoemd is. Zij werkt met psychologische, eventueel zelfs biologische gegevenheden. Hier in het rijk der eeuwige residuen, ligt de mogelijkheid, tot een waar wetenschappelijk inzicht te komen.

Het is vanuit deze visie, dat Pareto moet concluderen, dat de geschiedenis geen zin heeft In ieder geval kan er nooit iets nieuws gebeuren, het begrip ontwikkeling is een fictie, een drogrede, waarmee een groep met bepaalde residuën behepte individuën, tracht zijn driften te rationaliseren en zijn inzichten te doen zegevieren over groepen met een andere psychologische structuur12.

Loopgraaf en barricade, kruis en brandstapel, harnas en boetekleed, zijn voor Pareto slechts zinloze attributen in een bedroevende of lachwekkende vechtpartij zonder zin of doel.

Tot deze conclusie gekomen zijnde, zou Pareto een streep kunnen zetten onder zijn sociologische overpeinzingen. De samenleving is een zinloos ding en daarmee is de wetenschap van de samenleving het evenzeer. Deze uiterste consequentie heeft hij echter niet getrokken. Voorzien met de machtige wapens uit zijn psychologisch-biologisch arsenaal, keert hij nog eenmaal terug in de wereld, die hij een wetenschappelijk herkenbaar ordenend beginsel ontzegde, maar die hem te zeer fascineerde, dan dat hij haar niet alsnog in de greep van een theoretische visie wilde vangen.

In de wereld van het historisch schijngebeuren, is er toch één fenomeen, dat constant is, een basisgegeven, dat zich voor wetenschappelijke interpretatie zou kunnen lenen: Er is altijd een heersende groep, die alle anderen aan haar wil onderwerpt.

Met de introductie van deze elite verlaat Pareto de besloten wereld van de residuen. Een elite is een maatschappelijke groep, een structuurgegeven, een sociologisch begrip. Als Pareto moet verklaren, hoe het bestaan van elites in een samenleving mogelijk is, keert hij echter

onmiddellijk terug naar de psychologie: de mensen zijn nu eenmaal niet gelijk, in bepaalde situaties en opzichten zijn sommige capabeler dan andere en die capabelere nemen dan de leiding.

Maar deze verklaringsgrond helpt hem niet, als hij nu nog een stap verder wil doen. De elites leiden namelijk niet het tevreden en verzekerde bestaan, dat hun psychologisch overwicht hun schijnt te garanderen. Integendeel, zij moeten zich handhaven tegenover andere groepen, die blijkbaar ook elitepretenties hebben. Vanwaar dan deze strijd van zich onder verschillende postulaten scharende groepen?

Om dit te verklaren duikt Pareto nog éénmaal in zijn psychologisch arsenaal. De strijd tussen elitegroepen is niet anders dan het conflict tussen groepen individuën, met een verschil in psychologische instelling, sommige overwegend gezegend met een combinatieinstinct, andere met een beklijvingsinstinct. Beide groepen wisselen elkaar met monotone regelmaat af en het is deze cirkelgang, die dan in feite het wezen uitmaakt, van wat men dan, al met al, de geschiedenis der samenleving zou kunnen noemen. Zo er al een dynamisch element is, dan is dat van biologische aard; elites degenereren en daardoor vallen zij ten prooi aan levenskrachtigere groepen.

§ 3. Evaluatie

Men kan trachten het Duizendjarig rijk te brengen en de geschiedenis te beëindigen door, gelijk de Wederdopers pretendeerden, de werkelijkheid op te heffen naar het ideaal. Men kan ook de dialectiek der ontwikkeling willen stop zetten, door het opheffen van de andere pool, door de ontkenning van het ideaal. De geschiedenis is dan niet meer de pelgrimstocht der mensheid, maar een comedy of errors. De samenleving is dan een dwangrelatie, waarin de sterkeren de zwakkeren hebben gebracht. Zij heeft geen historische zin, zij is slechts de uitdrukking van een psychologische natuurwet, die van de uitbuiting der zwakkeren door de sterkeren. Het is deze visie, die door Mosca nader is uitgewerkt en waarvan Pareto de meest complete vertegenwoordiger is.

Plaatst men zich op dit standpunt, dan verliest elke maatschappijwetenschap goeddeels haar zin. Technisch gesproken kan zij geen eigen categorieën ontwikkelen. Elke poging om een maatschappelijk proces te interpreteren, moet n.l. direct terug gebracht worden tot een vertaling van individuele, psychologische machtsinstincten. Elke maatschappelijke geleding is niet meer de uitdrukking van een historische fase, maar van een ongelijkheid in persoonlijke capaciteiten.

Goed, er mag dan wel eens een fluctuatie zijn in de samenstelling der heersende groep, iets essentieels is daarmee niet gebeurd; voor zover

men dit geschiedenis wil noemen, is het slechts de geschiedenis van een biologisch degeneratieproces, waarbij de natuur zich haast, zichzelf te corrigeren. Waarom trouwens, en dit is wellicht een belangrijker argument, zou men zich nog langer vermoeien met maatschappijwetenschap? Wat te doorgronden is, is in de gegeven theorie doorgrond en alles, dat men verder maatschappelijk gebeuren wenst te noemen, is nog slechts een schijngebeuren. Hoogstens kan men door nadere uitwerking komen tot de kennis van meer gedetailleerde systemen van sociale actie, maar dit betekent slechts het nog steviger smeden van de natuurwetenschappelijke ketenen, waarbinnen het menselijk handelen is genoopt, zich te bewegen.

De betrekkelijke zinloosheid van deze benadering is evident. In feite is het een vorm van maatschappijwetenschap, die zichzelf opheft. Niet alleen doordat ze de wortels van het denken over de samenleving buiten die samenleving als zodanig plaatst, in het psychologische of biologische vlak. Maar vooral door de vroege fase waarin zij dit doet. Zij kan trachten enkele basisinzichten over de samenleving te formuleren, maar snijdt zich daarna elke mogelijkheid tot nader inzicht af, door over te springen op een biologische of psychologische interpretatie. Elk veranderingsproces is voor haar een schijnproces. Wat men haar ook vraagt, over politieke revoluties, over het opkomen en vergaan van culturen, over industrialisering of technische ontwikkeling en hun maatschappelijke consequenties, over de groei van nieuwe samenlevingen in voormalige koloniale gebieden, over de veranderingen in de agrarische samenleving of in het gezin, over de overgang van de liberale periode naar de Welfarestate - zij kan slechts antwoorden: dit is het resultaat van de strijd tussen sterk en zwak en wat sterk en zwak is, wordt bepaald door een onbeïnvloedbare biologische ontwikkeling.

Men hoeft niet te bediscussiëren of deze visie juist is, om te kunnen concluderen, dat zij weinig interessant is. Zij mist te enen male de instrumentatie, die het ons mogelijk maakt, te herkennen, wat onze eigen cultuur haar gezicht heeft gegeven en wat haar speciale bestemming zou kunnen zijn. Daarenboven heeft deze gehele opvatting, die oprecht tracht, een wetenschap van het zijnde te zijn, zonder het behoren in haar visie te betrekken, in de practijk der maatschappelijke vormgeving een onverwacht effect.

Deze poging toch, de geschiedenis der samenleving te interpreteren en daarbij de rol van streefidealen als dynamische factor buiten beschouwing te laten, maakt haar automatisch tot slachtoffer van allen, die haar als middel gebruiken tot legalisering der bestaande situatie.

De wetenschap legaliseert hier de denkwijze, die elke gewilde verandering als zinloos ziet. Alleen het bestaande is immers werkelijk en

elk streefideaal een zinloze illusie. Het benauwende hierbij is, dat deze visie niet de spanning tussen beide polen opheft, maar deze bevriest. De feitelijke samenleving, waaraan die visie haar inzichten ontleent en waarin zij wordt toegepast, vloeit n.l. over van ethische postulaten. Haar toepassing leidt niet tot de bevrijding van de dwang van het behoren, maar tot de almacht van het bestaande systeem van behoren.


Vorige Volgende