De elite in de verzorgingsstaat

verantwoording

gebruikt exemplaar

exemplaar universiteitsbibliotheek TU Delft, signatuur: 8441 304 1

 

algemene opmerkingen

Dit bestand biedt, behoudens een aantal hierna te noemen ingrepen, een diplomatische weergave van de tweede druk van De elite in de verzorgingsstaat, het proefschrift van P. Thoenes, uit 1971. De eerste druk verscheen in 1962.

 

redactionele ingrepen

p. 68: § 6. → b.: ‘b. Evaluatie’

p. 157: in het origineel ontbreekt de noottekst van eindnoot 17. In deze digitale versie is de nootverwijzing daarom weggelaten.

p. 244-265: de eindnoten zijn bij de bijbehorende nootverwijzingen op de betreffende pagina's geplaatst. De genoemde pagina's zijn hierdoor komen te vervallen.

 

Bij de omzetting van de gebruikte bron naar deze publicatie in de dbnl is een aantal delen van de tekst niet overgenomen. Hieronder volgen de tekstgedeelten die wel in het origineel voorkomen maar hier uit de lopende tekst zijn weggelaten. Ook de blanco pagina's (p. II, XII en 122) zijn niet opgenomen in de lopende tekst.

 

[pagina I]

DE ELITE IN DE VERZORGINGSSTAAT

 

[pagina III]

DE ELITE IN DE VERZORGINGSSTAAT

sociologische proeve van een terugkeer naar domineesland

door

DR. P. THOENES

Hoogleraar aan de Rijksuniversiteit te Utrecht

tweede druk

1971

H.E. STENFERT KROESE N.V. - LEIDEN

 

[pagina IV]

isbn 90.207.0275.0

Deze uitgave is met steun van de Nederlandse Organisatie voor Zuiver Wetenschappelijk Onderzoek (Z.W.O.) tot stand gekomen.

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

 

[pagina V]

INHOUD

eerste deel
THEORETISCHE KANTTEKENINGEN
Inleiding					1
I.	UITGANGSPUNTEN				5
II.	VOORWAARDEN TOT ELITEVORMING				7
	A.	De spanning tussen zijn en behoren			8
		1.	Als historische drijfveer		8
		2.	a.	De weg voor allen	20
			b.	Rousseau	22
		3.	De weg der uitverkorenen		29
		4.	Naar een nieuw elitebegrip		32
	B.	Vervreemding			35
		1.	Vervreemding als voorwaarde tot elitevorming		35
		2.	Entfremdung bij Marx		39
		3.	Graden van vervreemding		42
		4.	Deze en andere voorwaarden		45
III.	DE AARD DER INSPIRATIEBRON				47
	1.	Maatschappelijke invloed op de keuze			47
	2.	De Openbaring			50
	3.	De Wetenschap			51
		a.	Psychologisch-biologische selectie		51
		b.	De anthropologisch-biologische wet		56
		c.	Het maatschappelijk criterium		59
		d.	De wetenschappelijke elite		61
	4.	Gaetano Mosca: De heersende klasse			62
		a.	Weergave		62
		b.	Evaluatie		68
IV.	DE ROL DER ELITE				74
	A.	De handhaving der bestaande Orde			75
		1.	Algemeen		75
		2.	Pareto, de eeuwige status quo		77
		3.	Evaluatie		84
	B.	Volvoering van het Plan			86
		1.	Algemeen		86
		2.	Mannheim, de elite der intelligentsia		88
		3.	Evaluatie		96

 

 

[pagina VI]

	C.	Verkondiging van de Boodschap		101
		1.	Algemeen	101
		2.	Geiger, de critische elite	103
		3.	Evaluatie	109
V.	STRUCTUUR EN UITSTRALING			112
	A.	Structuur		112
	B.	Uitstraling		117
tweede deel
DE ELITE IN DE VERZORGINGSSTAAT
Inleiding				123
VI.	HET KARAKTER VAN DE VERZORGINGSSTAAT			124
	1.	De Verzorgingsstaat is een maatschappijvorm		125
	2.	Het kapitalistisch productiesysteem		125
	3.	Het collectieve sociale welzijn		127
	4.	De democratische leest		134
	5.	De weg naar de Verzorgingsstaat		135
VII.	DE SPANNING TUSSEN ZIJN EN BEHOREN			139
	A.	Het lot van de erfstukken der liberale periode		140
		1.	Accentverschuiving in het economisch vlak	140
		2.	Accentverschuiving in het politieke vlak	142
		3.	Accentverschuiving in het sociale vlak	145
		4.	Versteende vormen	148
	B.	Nieuwe spanningen		149
		1.	Economisch. Consumptiestimulering	151
		2.	Politiek. Administratie en beleid	153
		3.	De beleidsspeelruimte in de liberale periode	155
		4.	De beleidsspeelruimte in de Verzorgingsstaat	156
		5.	Kanttekeningen bij de controlefunctie	159
		6.	Nogmaals de spanning tussen structuur en functie	163
VIII.	VERVREEMDING			166
	1.	Algemeen		166
	2.	Economisch		168
	3.	Politiek		169
	4.	De eeuwige vervreemding		173
IX.	TERUGTREDENDE EN OPKOMENDE ELITES			175
	A.	Terugtredende elites		175
		1.	Hun grootheid in de liberale periode	175
		2.	De politieke façade in de Verzorgingsstaat	178
		3.	De ondernemer	180
		4.	De ingenieur	184

 

 

[pagina VII]

	B.	Opkomende elites		187
		1.	De nieuwe spanning	187
		2.	Ordehandhaving of planvolvoering	191
		3.	Natuurlijke of historische elite	193
		4.	De gronden voor het superioriteitsbesef	195
		5.	De theemutsgroep	200
X.	DE APPARATUUR DER WETENSCHAPPELIJKE ELITE			203
	1.	Democratie en het apparaat der economische planning		203
	2.	Wetenschap als bedrijf		213
XI.	NAAR EEN ‘POLITIEKE’ SOCIOLOGIE			219
XII.	SAMENVATTING			229
XIII.	EPILOOG			237
NOTEN				244
NAMENREGISTER				266

 

 

[pagina VIII]

BEREDENEERDE INHOUD

DEEL I. THEORETISCHE KANTTEKENINGEN
Inleiding		1
I.	UITGANGSPUNTEN Definitie van elite. Algemene veronderstellingen die er aan ten grondslag liggen: het ordenend beginsel, de onvolmaakte theorie erover, de hieruit voortvloeiende schoolvorming, het historisch kader - indeling van de studie - gerichtheid op eigentijdse problematiek.	5
II.	VOORWAARDEN TOT ELITEVORMING Historische context van het Europees maatschappelijk denken. A. De spanning tussen zijn en behoren als gangmaker der geschiedenis. Het middeleeuws denken. De Wederdopers. Humanisering van de streefpool. Conservatief en progressief. Veelheid van streefrichtingen. Het eliteconcept als poging tot bundeling of als voorsprong. (Het elitedenken in contrast tot het egalitaire denken. Rousseeau.) Charismatisch leiderschap. Elite als machtsgroep. Elite als begaafde groep. De hier gekozen combinatie. Elitair of egalitair, voorkeur van de auteur. B. Vervreemding. Definitie. Brengt de heterogeniteit die kenmerkend is voor elitevorming. Nevenmogelijkheid: tolerantie. Vervreemding en superioriteitsbesef. Marx. Relatieve en absolute vervreemding. Nietsociologische aspecten van elitevorming. Historische en natuurlijke elite.	7
III.	DE AARD DER INSPIRATIEBRON Geloof en Wetenschap als inspiratiebronnen. Maatschappelijke bepaaldheid van de keuze. De Openbaring als inspiratiebron. De Wetenschap, Psychologisch-biologische selectie. Spencer. Galton en Pearson. De specifiek begaafden. Het I.Q. Het diploma. Elite der wetenschappelijk gevormden. De anthropologisch-biologische wet. H.S. Chamberlain. Lapouge. Actualiteit van dit type theorie. Het maatschappelijk criterium. Koopman-ondernemer-industrieel. De rol van de economie en van de techniek. De wetenschappelijke elite. Wetenschap in dienst van elites. Overschakeling op elites van wetenschapsbeoefenaars.	47

 

 

[pagina IX]

Het klassieke voorbeeld van elitetheorie: Gaetano Mosca. De Heersende Klasse. De man. Het boek. Evaluatie. De bijdrage tot de elitetheorie.
IV.	DE ROL DER ELITE Conditionering van elites en tegenelites. De opvatting van Pareto. De elite handhaaft de Orde. De man. De algemene theorie. De kringloop der elites. Typering. Evaluatie. De opvatting van Mannheim. De volvoering van het plan. Algemeen. De man. Het theoretische kader. De verlossing van de ideologie. De kansen voor een intellectuele elite. Evaluatie. Mannheim en de Verzorgingsstaat. De opvatting van Geiger. De verkondiging van de Boodschap. Algemeen. De man. Algemene theorie. Elitetheorie. Evaluatie.	74
V.	STRUCTUUR EN UITSTRALING De begrippen worden aangeduid maar in dit verband niet diepgaand uitgewerkt. Elitegroepen kennen zeer gevarieerde structuren, van bent tot bureaucratie. Vooral de ontwikkelingsfase is bepalend voor de structuur. Daarnaast ook de aard van de inspiratiebron. Fenomenologische schetsen van enkele typen: De Kring, de Salon, de Academie, de Samenzwering, de Partij, het Departement. Uitstraling. Elke elite doet een appèl op haar omgeving. Soms leidt dit tot directe uitbreiding, soms tot afstoting. In vele gevallen ook ontstaat een soort buitenwacht, die bij de elite hoort zonder het te zijn, de theemutsgroep. De behoefte daaraan is in de diverse fasen verschillend.	112
DEEL II. DE ELITE IN DE VERZORGINGSSTAAT
Inleiding		123
VI.	HET KARAKTER VAN DE VERZORGINGSSTAAT Definitie Verzorgingsstaat. Behandeling term voor term. Maatschappijvorm, ook al heet het Staat. Het kapitalistisch productiesysteem. De aan de hand gehouden ondernemer. Het collectieve sociale welzijn. Definitie. Terreinen van werkzaamheid der Overheid. Rol der geleide economie. De burgerzin. De maatstaven voor het overheidsbeleid. De rol van het wetenschappelijk advies. De democratische leest. Het toevallig democratische karakter van de Verzorgingsstaat. Labiliteit der democratie. Invloed van semi-politieke elite. De weg naar de Verzorgingsstaat. Korte schets van de ontwikkeling in Engeland.	124

 

 

[pagina X]

VII.	DE SPANNING TUSSEN ZIJN EN BEHOREN Vredigheid van de Verzorgingsstaat. De verstilde Klassestrijd. Politieke consequenties van het nieuwe economische gezicht van de Verzorgingsstaat. Kent de Verzorgingsstaat dan geen eigen politieke spanningen? De consumptiedwang misschien? Al is er geen spanning in, er is spanning om het systeem. Verzwakking van de democratische controle op de Regering. Soms minder mogelijk. Soms minder wenselijk. Vertechnisering van het bestuur.	139
VIII.	VERVREEMDING Een belangrijk begrip voor de analyse van de huidige samenleving. Ook van de Verzorgingsstaat? Misschien in het consumptievlak. In ieder geval in het kader van geleide samenlevingen. Mogelijk is het daar een overgangsverschijnsel. Vele auteurs zien het als permanent. Deze auteur niet.	166
IX.	TERUGTREDENDE EN OPKOMENDE ELITES Terugtredend. Ondernemers. Niet als machtsgroep. Wel als elite, als groep met voorbeeldwaarde. De ingenieur is als technicus belangrijker dan ooit. Maar niet langer vanzelfsprekend de paladijn der vooruitgang. Opkomend. Functionarissenelite. Niet altijd grote macht. Meer een soort gardefunctie. Essentieel als de nood aan de man komt. Groei van het apparaat. Exclusief wetenschappelijk inzicht. ‘Natuurlijke’ elite. Kleine theemutsgroep.	175
X.	DE APPARATUUR DER WETENSCHAPPELIJKE ELITE De behoefte aan eigen voorlichting. De economische sector. Hartog, Democratie en economische planning. Het subjectieve karakter der dienende wetenschap. Overeenkomstige situatie bij sociologie en sociaal onderzoek. Mertons opvatting. Institutionele en wetenschappelijke kaders der sociologie en hun practische bepaaldheid. Discrepantie tussen ethos en structuur. Nadelen der schijnobjektiviteit.	203
XI.	NAAR EEN ‘POLITIEKE’ SOCIOLOGIE Verpolitiekte wetenschap of apolitiek beleid, een schijnbare paradox. De behoefte van de Verzorgingsstaat aan een positieve relatie tussen beleid en wetenschap. Pluralistisch wetenschapstype. Verzuiling. Politisering van de wetenschap als stimulans voor de democratie. Karakteristieken van een open sociologie. De verhouding open en conflictssociologie. De rol van een historische en pluriforme elite.	219