Van Sint Jans onthoofdinghe

[p. 22]

3. De Amsterdamse Rederijkerij

3.1 De oprichting

De exacte datum waarop de eerste Amsterdamse rederijerskamer werd opgericht is niet bekend. Wel zijn er aanwijzingen dat in 1496 een rederijkerskamer te Amsterdam bestond. Op het landjuweel, dat in ditzelfde jaar te Antwerpen gehouden werd, was namelijk een Amsterdamse kamer aanwezig, die het mysteriespel In principio erat verbum, ‘In den beginne was het woord’, opvoerde, waarmee ze de tweede prijs won. Een tweede bewijs voor het bestaan van een rederijkerskamer in Amsterdam in deze tijd is een toelage die door het stadsbestuur aan een kamer werd verstrekt naar aanleiding van opgevoerde stukken tijdens het bezoek van Filips de Schone aan de stad. Maar of het hier om dezelfde kamer of om twee verschillende kamers gaat, is niet zeker. En ook de naam van de kamer of kamers is niet bekend. In ieder geval is, aan de hand van een overgeleverd blazoen waarop een jaartal staat, met zekerheid vast te stellen dat de Amsterdamse rederijkerskamer d'Eglentier begin zestiende eeuw bestond.

3.2 De Zinspreuk

Deze kamer d'Eglentier, met als zinspreuk In liefde bloeyende was ook de bekendste rederijkerskamer van Amsterdam. Daarnaast kwam echter, in sommige Amsterdamse rederijkersstukken de spreuk In liefde vierich voor, onder andere bij het stuk dat in 1496 in Antwerpen werd opgevoerd. Het is mogelijk dat deze zinspreuk toebehoorde aan een andere kamer dan d'Eglentier, maar zekerheid daarover is er niet. Een naam voor die kamer is tot nu toe nergens terug gevonden, en bovendien lijken de twee spreuken erg op elkaar. In de rederijkersstukken Spel van Naboth en 't Spul van Sinnen van den Siecke Stadt werden In liefde vierich en In liefde bloeyende naast elkaar gebruikt. Het is dus ook mogelijk dat het hier om dezelfde kamer, namelijk D'Eglentier, gaat, die twee min of meer verschillende zinspreuken hanteerde.

3.3 Het Blazoen

Van het blazoen van de Amsterdamse kamer d'Eglentier bestaat een houtsnede, die vervaardigd is door Jacob Cornelisz van Amsterdam,

[p. 23]

Jacob Cornelisz van Oostzanen,
Embleem van D'Eglentier, ‘In Lieft Bloeiiende’, 1528.
Rijksmuseum Amsterdam.

[p. 24]

ook wel Jacob van Oostzanen (ca.1470-1533) genoemd. Deze houtsnede dateert vermoedelijk uit 1528. Zeker is dat niet omdat met het jaartal dat onderaan de houtsnede staat, geknoeid is, van 1518 is 1528 gemaakt of andersom.

Het blazoen toont een Christusfiguur, hangend aan een kruis in de vorm van een Y. Bij de uitbeelding is de beschrijving uit de bijbel nauwlettend gevolgd. Het hoofd van Christus leunt op zijn rechterschouder en ook zijn de wonden aan de rechterkant van zijn zijde, de doornenkrans, de lendendoek en het bordje met I.N.R.I., wat voor Koning der Joden staat, te zien. Aan zijn voeten hangt een banderol waarop In lieft bloeiiende staat te lezen. Boven Christus is een duif te zien met zonnestralen er omheen, het symbool van de Heilige Geest. Hierboven houdt God de Vader in de linkerhand de rijksappel, terwijl hij de rechterhand zegenend opheft. Rechtsonder is het wapen van Amsterdam afgebeeld met haar drie kruizen. Aan de linkerkant is een ander wapen te onderscheiden, een kroon met daaronder twee ‘vogels’ in het zwart, dit was het wapen van Karel V, de keizer van de kamer. Het geheel is omgeven door takken met doornen en bloemen, een Eglentier ofwel een witte roos.

De spreuk In liefde bloeyende voor tweeërlei uitleg vatbaar. Ten eerste ‘bloeiend in liefde’, ten tweede ‘bloedend in liefde’. Dit laatste verwijst naar Christus die aan het kruis gestorven is, gebloed heeft uit liefde voor de mensen. Beide betekenissen komen terug in het blazoen waar in de bloeiende struik een bloedende Christus is afgebeeld.

3.4 De kamers en haar leden

Over de leden van de Amsterdamse kamers is weinig bekend. Uit de overgeleverde stukken kennen wij slechts de namen van Jan Thönisz, Jacob Jacobszoon Jonck, Reyer Gheurtz en Egbert Meynertsz. Thönisz en Jonck waren schrijvende leden, Gheurtz was een afschrijver en Meynertsz was factor.

Jan Thönisz heeft, voor zover bekend, twee stukken geschreven, Van sint Jans onthoofdinghe en Hue Mennich Mensch suect thuys van vreeden. Onderaan dit laatste spel staat ‘ffinis Jan Thönisz steêboô tamsterdam fecit’. Misschien is hij dezelfde persoon als degene die in een thesauriersrekening van 1532 werd genoemd als één van de vijf ‘roedraghers’ van Amsterdam. Van Jacob Jacobzoon Jonck zijn een

[p. 25]

viertal teksten bekend, geschreven tussen 1540 en 1560: een gedicht op een rijmprent, twee tafelspelen en het bijbels zinnespel Naboth.

Van Reyer Gheurtz is bekend dat hij, behalve Van sint Jans onthoofdinghe, tussen 1551 en 1553 nog veertien andere werken, waaronder ook spelen van andere kamers, waarschijnlijk ten behoeve van d'Eglentier heeft afgeschreven. Een afschrijver is iemand, die de stukken van de eigen kamer in het net overschrijft en die stukken van een andere rederijkerskamer kopieert. Mogelijk was Gheurtz kopiist van beroep en was het zijn taak een archief-collectie voor de kamer aan te leggen. Er bestaat onzekerheid over of hij ook zelf stukken voor de kamer heeft geschreven. Hij is in elk geval de auteur van de proloog en conclusie waarmee het in oorsprong Leidse stuk Wie voirmaels waeren de victoriöste voor d'Eglentier werd aangepast. Daarnaast legde hij een verzameling spreekwoorden aan, Adagia ofte spreekwoorden, aangevuld met een aantal parabelen van Erasmus. Op het titelblad van dit werk staat zijn zinspreuk: Tgheloof muet wercken, wat op een actief rederijkersleven zou kunnen duiden.

Egbert Meynertsz was factor van de Amsterdamse kamer d'Eglentier toen deze in 1568 verboden werd door het Amsterdamse bestuur vanwege haar afwijkende, dus niet uitgesproken katholieke, geloofsovertuigingen. Meynertsz werd in 1568 als ketter ter dood veroordeeld, maar stierf reeds de nacht voor de voltrekking van het vonnis in de gevangenis.

3.5 De Waag

De leden van d'Eglentier belegden hun vergaderingen tot aan 1568 in de Waag op de Dam. De wederdopers hebben tijdens de opstand in 1535 dit gebouw een tijdje in handen gehad. De opstandelingen wilden van hier uit het stadhuis, waar de regering zetelde, veroveren, maar de aanslag mislukte en de daders werden berecht. D'Eglentier had verder niets met deze opstand te maken, behalve dat minimaal één lid van hen de wederdopers toegang moet hebben verleend tot de Waag. Toch is met enige zekerheid vast te stellen dat d'Eglentier niet bepaald negatief stond tegenover het nieuwe geloof. Schrijvende leden als Jacob Jacobz Jonck maakten stukken waarin tegen de rooms-katholieke onverdraagzaamheid ten aanzien van het nieuwe geloof geagiteerd werd. En Egbert Meynertsz was zelfs ouderling van de gereformeerde gemeente.