Leesbaar landschap

[p. 114]

Een onleesbaar landschap

Soms is het voor een kijker naar landschappen goed om in een omgeving te belanden waar de tekens hem niet vertrouwd zijn, zodat het landschap op het eerste gezicht onbegrijpelijk, onleesbaar lijkt. Dat overkwam mij tijdens een rondreis van bijna een maand in Zuid-Afrika. Ik legde er grote afstanden per auto af, aan de kust en in het binnenland, verbleef in steden en op het platteland, keek mijn ogen uit en slaagde er een hele tijd niet in het landschap te ‘lezen’.

Ik verbeeld me dat ik van veel Europese landschappen de tekentaal kan duiden of leren duiden, dat de sporen van menselijke omgang met de natuur, van politieke ontwikkelingen en van opvattingen over de inrichting van de omgeving hun betekenis aan mij willen prijsgeven als ik mij in een gebied verdiep. Ik lees het eerste deel van het prachtwerk De Middellandse Zee van de Franse historicus Fernand Braudel met een voortdurend gevoel van herkenning. Dat eerste deel heet ‘Het landschap en de mens’ en begint met een meeslepende beschrijving van de vaak volkomen gescheiden culturele ontwikkelingen in de bergen en op de vlakten. Voortdurend denk je: ja natuurlijk, dat ken ik, dat heb ik in het landschap in Spanje, Italië, Griekenland, Joegoslavië gezíén. Wat ik me nooit voldoende had gerealiseerd, is hoeveel kennis van de geschiedenis er, bewust of onbewust, in dat zien een rol speelt.

Ik was voor het eerst in een Afrikaans land, en ik verwachtte dat mijn uit lectuur, films en foto's opgebouwde beeld van een Afrikaans landschap bevestigd zou worden - maar ik zag iets heel anders. Ik zag landschappen die veel overrompelende Afrikaanse elementen bevatten: struisvogels; wonderlijke

[p. 115]

bloemen en bomen; golvende geelbruine vlakten die aan de horizon werden begrensd door blauwe bergen; lagunes met flamingo's; borden die waarschuwden dat de olifanten die je ging tegenkomen gevaarlijk waren; ibissen en apen die niet voor een auto van de weg af wensten te gaan; stoeten zwarte mannen, vrouwen en kinderen die langs de weg liepen tussen de in hoofdzaak blanke steden en dorpen en de volledig zwarte townships en kampen van daklozen (daar ‘plakkers’ genaamd). Maar als geheel wensten die landschappen niet te voldoen aan mijn beeld van Afrika, zonder dat ik kon achterhalen waarom.

Ergens halverwege mijn reis begon ik aan de lectuur van een indrukwekkend en hartverscheurend boek: Native Life in South Africa, van Sol. Plaatje, een boek dat in 1916 werd gepubliceerd. Sol. Plaatje (1875-1932) was een indrukwekkende zwarte autodidact, die als postbode werkte in Kimberley, talen studeerde, tolk werd bij de rechtbank in Mafikeng, redacteur was van verschillende kranten, Shakespeare's The Comedy of Errors vertaalde in het Setswana en ook nog met de eerste reizende bioscoop door Afrika trok. In genoemd boek beschrijft hij de gevolgen voor de inheemse bevolking van de ‘Natives' Land Act’ van 1913, die zwarte Zuid-Afrikanen verbood zelfstandig het boerenbedrijf uit te oefenen - een maatregel die was ingegeven door de behoefte aan goedkope zwarte werkkrachten voor de mijnen. Honderdduizenden zwarte boeren moesten land en vee afstaan aan blanke landeigenaren, en werden veroordeeld tot een bestaan als zwerver of loonslaaf in de mijnen en op de landerijen van de blanken.

Toen ik dat las, begreep ik waarom ik geen houvast kon krijgen aan het Zuid-Afrikaanse landschap. Ik reisde door een landschap waarin alle tekenen van autochtone cultuur genadeloos waren uitgewist: geen kraaldorpen, geen oude afbakeningen van land. Ondanks de Afrikaanse bomen, planten en dieren was het een landschap met een ‘moderne’, dus

[p. 116]

weinig historisch gelaagde, Europese structuur. Een boze geschiedschrijver moest mij leren zien hoe de domheid herinneringen uit landschappen kan wegvlakken.