Leesbaar landschap

[p. 124]

Ken uw dichters

Langgeleden, toen de dieren weliswaar niet meer konden spreken maar er nog wel heftige discussies waren over de dijkverbeteringen in het rivierengebied, beet een getergde man van Rijkswaterstaat, of misschien ook wel van een polderbestuur, mij bij zo'n discussie toe: ‘Kunt u mij nu eens uitleggen wat er zo mooi is aan dat landschap?’ Dat kon ik niet. Ik had het geloof ik ook niet over ‘mooi’ gehad, maar weer eens van alles beweerd over rijkdom aan betekenissen, landschap als drager van de herinnering, complexiteit, gelaagdheid en nog zo het een en ander - maar ‘mooi’, daar wist ik niets zinnigs over te zeggen.

Achteraf denk ik dat ik had moeten zeggen: Leest u eens een gedicht. Aan de oppervlakte bestaat het uit doodgewone woorden, zoals een landschap bestaat uit gesteenten, vegetatie, bouwsels, maar het is de schikking van de woorden, de rijkdom aan mogelijke betekenissen die ze juist in die schikking oproepen, die we als schoonheid ervaren. En als een gedicht dan ook nog een landschap ‘beschrijft’ - misschien komen we dan in de buurt. Ik had die meneer, in plaats van moeizaam op zoek te gaan naar een antwoord, waarschijnlijk gewoon een gedicht van H.H. ter Balkt moeten voorlezen.

Zoals dit, genaamd ‘Uitlegging van de bosrand’:

Er is weinig voor nodig
om een bosrand te zijn.
Zomer en de drie seizoenen
maar het meest wel de herfst.
De zomer is een lopende band.
Maaiers en ruisenden

[p. 125]

 

gaan ijlings langs je keen,

 

en elk blad redt zich;

 

nog eenvoudiger is de winter

 

die de verpakking afhaalt

 

en de luchtgrijs omtovert

 

in een stakingspamflet.

Misschien is het voor een bedenker van landschappen wel van levensbelang zich te realiseren dat van het landschap dat hij in de lente ontwerpt, de winter de verpakking zal afhalen.

Ter Balkt is ook een grootmeester in het weer ‘opladen’ van landschappen waarvan de betekenissen vergeten zijn geraakt. Hij is de enige Nederlandse dichter die de lof kan zingen van de knorrige, boerse omgang met landschappen, bijvoorbeeld door de verdwenen machines en gereedschappen weer op te roepen. Ik zal nooit meer naar het Twentse landschap kunnen kijken zonder er de aardappelsorteermachine te zien rijden die Ter Balkt bezong:

Ik woonde toen in een land
waar de aardappelsorteermachine kwam.

Van hout gezouten met veel regens gemaakt
werkte hij als een monotoon brein.

Hij sorteerde naar drie groottes
als een krolse boerencomputer.

't Regende altijd als hij kwam
of hij werd voortbewogen door die regen.

Iets duisters dreef hem,
iets verflauwds; als het matriarchaat.

[...]

[p. 126]

Is dit mooi? Ik heb geen idee. Maar als ik landschapsarchitect was en mij mocht bemoeien met een bosrand in Twente, dan zou ik sommige van deze regels boven mijn tekentafel mompelen (‘krolse boerencomputer’, ‘matriarchaat’) en verbaasd en opgetogen toekijken wat mijn tekenende hand daarvan wist te maken.