Spiegel historiael. Vijfde partie. Deel 3

[p. 296]

tekstkritische noten

Cap. 18 opschr.: de nummering werd in het hs. verkeerd gedaan: .xvij. i. pl. v. xviij., zij werd door een latere hand, met zwarten inkt verbeterd 1391 beteken[en] hs.: betekē 1393 tusschen een en maer (hs.: m') staat een punt. -bar hs.: b' 1398 bernende hs.: b'nende 1399 niet hs.: was gesciet (emend Verdam, Tijdschr., 1, 285; Vinc.: in justitia Dei non ardentes) 1402 sward hs.: sw'd 1406 omme [gaen] hs.: omme 1408 dat hs.: d' (vgl. Velthem VIII, v. 839).

Dat bedieden van desen .v. beesten in ere maniere. .xviij.⁺

Dit visioen, dat si hier sach,
Ic u adus bedieden mach:
Si sach te Aquilone[n] ward staen
Vif beesten, die ons sonder waen
Vif tide beteken[en] hier.⁺
Alse een hont, gelike al vier,
Was dat een, maer en bar niet,¹³⁹³
Ende dit bediet, alsmen siet,
Dat in desen tiden die liede,
Gelijc den hont, in allen bediede,⁺
Ende bitende selen sijn oec mede,
Ende selen bernende scinen gerede,
Maer in die gerechticheit niet
Gods ons heren, wats gesciet.

Die leu, die daer gevarwet was⁺

Na wit ende sward, alsict las,
Die bediet den andren tijt,
Die in desen varuwen overlijt,¹⁴⁰⁴
Want dan sal die loep van desen tide
Altemale omme[gaen] met stride.⁺
Maer som die liede die selen dan
Goet sijn, dat merkic an

+ Cap. 18, vs. 1-81 naar Scivias 710 C-711 C, vgl. aant. bij cap. 16

+ (5)

1393 bar=brandde, vgl. vs. 1364 en vs. 1279

+ (10)

+ (15)

1404 overlijt=voorbijgaat (vgl. M.W., V, 2211).

+ (20)

[p. 297]

 

Die witte varuwe, dat verstaet,

1410

Entie swarte, den quaden angaet,

 

Dus was die leu geminget van tween,⁺

 

Dat niet wel droech overeen.

 

Vanden bleken parde nu hord.¹⁴¹³

 

Dat brinct ons den derden tijt vord,

1415

Bedie die tijt heet hi bleec,¹⁴¹⁵

 

Om dat hi den sonden geleec,⁺

 

Want hi sal sijns selfs vergeten,

 

Ende hem ten sonden haestelec beten,¹⁴¹⁸

 

Ende om dat so was dit bleec gedaen,^1419-1420

1420

Om dat sal sijn macht verliesen saen.¹⁴²⁰

 

Dat swarte verken, dat bediet⁺

 

Den vierden tijt, ende anders niet.

 

Om dat verken was so sward,¹⁴²³

 

⁺ So sal die loep des tijts so hart,¹⁴²⁴

1425

Ende in swardheiden werden gescepen,

 

Ende met serecheiden so begrepen,⁺

 

In vulen sonden werden so quaet,

 

Ende jegen die wet doen, verstaet,

 

In vele sticken ende achter d[r]ingen,¹⁴²⁹

1430

Ende ongelove oec vord bringen.

 

Die grise wolf, hier ter stede⁺

 

Bediet die vifte tijt oec mede.

+ (25)

1413 bleken vgl. vs. 1367

1415 bedie=daarom; hi slaat hoogstwaarschijnlijk op den compilator (tevens commentator?) Gebeno (zie vs. 1110, ook vs. 1433, 1439)

+ (30)

1418 hem beten=vervallen, afdalen tot

1419-1420 om dat=daarom, om die reden

1420 verliesen=te niet gaan (kan best intransitief opgevat worden; vgl. een parallel in M.W., VIII, 2049). Of moet men lezen: salt i. pl. v. sal?

+ (35)

1423 om dat=omdat 't, d.i. om die reden (was) 't varken...

+ bl. 84 b.

1424 hart=zeer

+ (40)

1429 achterdringen=op den achtergrond dringen (lat. postponentes) nl. de wet (vs. 1428).

+ (45)

[p. 298]

 

Hi heten grijs, dat verstaet,

 

Om dat men in desen tiden gaet

1435

Met rove, ende met steelne met.

 

Daerom es hi na den wolf geset,⁺

 

Omdat hi roeft, ende nemt gerne

 

Al dat hi vint in sinen deerne.¹⁴³⁸

 

Grijs heet hine daerom hier,

1440

Om dat hi es oec ongehier.

 

Dan sal die tijt hem also keren,⁺

 

Ende grijs werden, wiltmen leren,

 

Ende na den wolf slechten dan,¹⁴⁴³

 

Want grote her[.]en selen vaen an¹⁴⁴⁴

1445

Alre hande dinc te nemene mede.

 

So selen die arme oec gerede,⁺

 

Ende selen striden om roef gewinnen.

 

Dan comt die tijt der omminnen,

 

Daer menige ziele om ward gevaen,

1450

Die nembermeer en mach ontgaen,

 

Daer die oreeste van desen oreeste⁺¹⁴⁵¹

 

In die helle, met enen meste

+ (50)

1438 in sinen deerne. Voor Verdam (M.W., II, 130, Aanm.) is dit woord niet duidelijk. Het Lat. heeft: alia vero ut lupus griseus, quia illa tempora habebunt homines multas rapinas tam in potestatibus quam in reliquis successibus sibi ipsis congerentes (Scivias, Lib. 3, Visio, 11, bl. 710 C). Men mag deerne opvatten als zelfstandig naamwoord met de beteekenis: in zijn benadeeling, in zijn ‘het nadeel toebrengen’, evenals in de (M.W., II, 130) aangehaalde passage uit Heelu (v. 5592) sine crachte ende sijn deren, door Verdam zelf aldaar verklaard als: het nadeel dat hij toebracht

+ (55)

1443 slechten=slachten, lijken

1444 vaen an=aanvangen

+ (60)

+ (65)

1451 oreeste=het gewoel en gedruisch der hel. Zooals Verdam (M.W., V, 1964) aanteekent, moet een der beide woorden bedorven zijn en zal misschien door tempeest moeten worden vervangen (lat. error errorum ab inferno usque ad coelum erigetur 711 B). Wat het rijm tempeest (of oreest): mest betreft, weze aangestipt, dat in het Middelzuidbrab. rekking vóór -st nog wel meer voorkomt: 1290 vaest ‘vast’, 1304 zeestech, 1306, 1325 coist ‘kost’, 1308 tweest ‘twist’, 1330 kiesten ‘kisten’, koesttere ‘kosters’, waestellauen ‘vastenavond’, 1335 siister ‘sister’, 1368 -neist ‘nest’, 1375 beest ‘best’. Mest=mist, wolk.

[p. 299]

 

Toten hemel op sal slaen,¹⁴⁵³

 

So dattie sone des lichts al^1454-1459

1455

Sijn marteleren, die boven al

 

Gode hebben gedient, ende oec niet⁺

 

Sijns en loechgeden, wats gesciet,

 

Maer daer verloren, dar tviants kinder

 

Jegen waren, in allen hinder.

1460

Ende dese beesten te occidenten ward

 

Waren gekeert in alre vard,⁺

 

Want dese vallende tijt

 

Selen vallen, des seker sijt,

 

Metter sonnen van occident,

1465

Gelijc si op gaet, ende neder omtrent.

 

Alsoe doen die minsce vort,⁺

 

Deen ward geboren, dander vermort.

 

Dit sijn vif tide nu volcomen,

 

Die ic u hebbe uut genomen

1470

Van Huldegards boeke, alsict weet,

 

Datmen van Divinen heet.⁺¹⁴⁷¹

1453 op sal slaen=omhoog gaan, opstijgen

1454-1459 =zoodat de zonen des lichts martelaren zijn - zij, die boven alles God hebben gediend en hem niet negeerden - maar ook de vijandskinderen (den duivel c.s.) verloren deden gaan, te gronde richtten (verloren, M.W., VIII, 2047), wanneer deze (tviants kinder) tegen hem streden, met groote kwelling, overlast (in allen hinder). Lat.: ita quod filii lucis torculari martyriorum suorum imponentur, Filium Dei non negantes, sed filium perditionis abjicientes qui diabolicis artibus voluntates suas perficere tentabit (711 B)

+ (70)

+ (75)

+ (80)

+ (85)

1471 Velthem vergist zich; het behandelde komt voor, evenals bij het opschr. van hoofdst. 18 werd aangeteekend, niet uit Divina Opera, maar uit Scivias. Evenzoo (op hoofdst. 19 en 20 na), van hoofdst. 21 af, niet uit Scivias (hs. Cinias, vs. 1472), maar uit Divina Opera (zie M. de Vries, Inleid. op Sp. Hist., I, p. lxxxvi v.). Wegens het rijm kon niet geëmendeerd worden.

[p. 300]

 

Nu salic u vort, uut Civias,

 

⁺ Bedieden, dat een haer boec was,

 

Daer sijt scalkelec in doet verstaen.¹⁴⁷⁴

1475

Ende om dit wassic berespt saen,

 

Vanden genen, dat verstaet,⁺

 

Dien dochte dat hem te na gaet.

 

In noeme hier en genen man;

 

Die wille maechs hem trecken an.

1480

Nu hort dese prophecie vort,

 

Daer ic aldus om was becort.⁺

+ bl. 84 c.

1474 scalkelec=met scherpzinnigheid

+ (90)

+ (95)

1410 swarte hs.: s'wte 1411 geminget hs.: ge minget, met tusschen de twee deelen een rond gaatje in het perkament. - tween hs.: .ij. 1413 parde hs.: pde met doorstreepte p 1423 een groot gat in het perkament heeft den kopiïst verplicht dit vers over drie regels te schrijven. - sward in het hs. voluit 1424 hart hs.: h't; de afkorting opgelost overeenkomstig den voluit geschreven vorm bijv. I, vs. 318 1425 swardheiden hs.: sw'dheiden 1429 achterd[r]ingen: emend. Verdam, Tijdschr., 1, 285 v. (zie nota bij vs. 1429) 1431 vóór het vs.: .

1444 her[.]en hs.: h'tē.

1454 tusschen so en dattie een eirond gat in het perkament 1453-1454 blijkens het rijm ontbreekt een vers 1455 sijn hs.: sine 1458 dar in het hs. voluit 1460 tusschen occidenten en ward een groot gat in het perkament 1461 vard in het hs. voluit.

1472 Civias hs.: cinias 1482 de hoofdletter I werd bij uitzondering in dit hs. geanthropomorphiseerd; op het roode lichaam van de I werd met zwarten inkt een aangezicht geteekend 1500 starc in het hs. voluit.