De werken van Vondel. Deel 3. 1627-1640

[p. 357]

Maeghdebvrghs Liickofferaant.

Ontsteecken op het Hoogh Avtaer, by Leypzigh, door den onverwinnelyken Koningklyken held, Gvstaef Adolf, Arm der Duytsche Vryheyd.

Aeneidos I.

Hunc tu olim coelo, spoliis Orientis onustum, Accipies.

Gedruckt in den jaere

M. DC. XXXI.

[p. 358]

VAN 1631. AFGEDRUKT NAAR DE TEKST VAN DE eerste uitgave in folio (Gedruckt in den jaere 1631), waarvan 't titelblad hiervoor typografies is nagevolgd. Unger: Bibliographie, nr. 203.

De Latijnse aanhaling uit Virgilius (Aeneïs I, vs. 289-290) betekent: Hem zult gij eens ontvangen, beladen met de buit van het Oosten.

[p. 359]

Aen den Koning.aant.^*

De diamante knoop van 't maghtigh Roomsch verbond^{vs. 1}

Ten lesten swichte, voor den Koningklijcken degen:
Die weeldigh weyden gaet, in 's triomfeerders zegen,³
En Ferdinand verschrickt, op synen eygen grond.

Dit's stoffe voor de Faem, en haeren kopren mond:⁵

Om Alexanders en om Caesars lang verlegen:⁶
Terwyl de jonge, voor all' d'oude tyden, swegen,⁷
Eer sy ter wereld soo volmaeckte deughden vond:

Vernuft en dapperheyd een lichaem ingeschapen:⁹

Het een in raedslagh blyckt, het ander in de wapen.¹⁰
O hemelsch wonderwerck! o overseldsaem lot!

Wie lust schept in uw' lof, voltoyt de saeck met swygen:¹²

Het menschelyck begryp en kan soo hoogh niet stygen.
De sterffelycke tong die stamelt van een' Godt.¹⁴

I.V. Vondelen.

* Aen den Koning: Gustaaf Adolf, die in Junie 1630 met zijn troepen in Pommeren landde, de benden van Keizer Ferdinand voor zich uitdreef, en in September 1631 bij Leipzig Tilly versloeg. Daarmee wreekte hij de plundering en uitmoording van Maagdenburg, door de bloeddorstige graaf van Pappenheim. Op deze overwinning van de Zweedse koning maakte Vondel het volgende gedicht.

vs. 1 De diamante knoop: de onverbrekelik-hechte band; 't Roomsch verbond: de Katholieke keizerlike bondgenoten.

3 weeldigh weyden: volop zich te goed doen; zegen moet hier zege: overwinning betekenen, in dit verband: het overwonnen gebied.

5 haeren kopren mond: de bazuin van de Faam.

6 Die lang het gemis gevoeld had van veldheren als Alexander en Caesar.

7 Toen de hedendaagse geschiedenis (de jonge tyden) moest onderdoen voor de Oudheid.

9 een lichaem: éénzelfde lichaam.

10 raedslagh: beraadslagingen; de wapen: evenals in 't Mnl. meervoudige vorm.

12 voltoyt de saeck met swygen: kan niet beter doen dan zwijgen. De reden volgt in vs. 13-14.

14 stamelt van een' Godt: spreekt stamelend van een God, d.w.z. meent, geheel ontsteld, met een God te maken te hebben.

[p. 360]

Maeghdebvrghs Liickoffer.^*

Op Sanggodin, en huw uw' heldenluyte

Aen't zegespel der koningklycke fluyte:
En volgh de maet van Saxens trommeldans.^{vs. 3}
Bohemen vlught, en Sweden wint de kans.⁴

Fortuyn kiest, eens om d'eeu, wt soo veel' koppen,⁵

Een hoofd: om dat, tot walgens toe, te kroppen,⁶
Met roofschat en triomfen, reys op reys:⁷
Tot glori van een Keyserlyck paleys.

Wie met dees' eer bewierroockt vaert ten grave,

Eer hy veraerd: bedanck haer, voor die gaeve;¹⁰
Want menigh, daerse lang meê heeft gepopt,¹¹
Verbastert, en ten troon word wtgeschopt.¹²

Tilly getuyght van desen keer der dingen:

Tilly, voor wien de sloten open springen:¹⁴
Voor wiens gesicht heel Duytschland ruymt het veld:¹⁵
Wiens swaerd bereyckt den Donau en de Belt.¹⁶

Is't wonder dat syn moed te dartel steygert,¹⁷

En yeders sexe en oude 't leven weygert!¹⁸
Daer d'Elve koockt, door 't gloeyen haerer kolck,¹⁹
Onnosel bloed van overrompelt volck.

Daer Christiaen, wt Brandenburghschen stamme,²¹

Met Valckenburgh, in d'algemeene vlamme,²²
Op 't heet autaer, den jongsten slagh verbeyd:²³
En niemand swicht, voor dat de nood hen scheyd.

De Rasery, door 's legers wreede tenten,²⁵

* Voor de betekenis van de tekst raadplege men vs. 182-183. Een uitvoerige kommentaar bij dit gedicht, ook van histories standpunt, gaf J. Koopmans in Taal en Letteren VI (1896), blz. 273-309.

vs. 3 Saxens trommeldans: het zegevierend getrommel op de vlakte van Breitenfeld bij Leipzig (trommeldans: de ritmiese trommelslag).

4 Bohemen: de Keizer was tevens koning van Bohemen.

5 eens om d'eeu: eenmaal in elke eeuw (tijdperk).

6 hoofd: veldheer; kroppen: volstoppen, overladen.

7 roofschat: kostbare buit.

10 veraerd: ontaardt, synoniem van verbastert in vs. 12.

11 gepopt: liefkozend gespeeld, d.w.z. die door de Fortuin vertroeteld is.

12 ten troon wtgeschopt: van zijn hoge positie beroofd.

14 de sloten open springen: alle steden hun poorten openen.

15 gesicht: aanblik.

16 den Donau en de Belt: Zuid-Duitsland en de Oostzeekust.

17 steygert: stijgt.

18 oude: leeftijd, d.w.z.: oud noch jong spaart.

19 Waar de Elbe gloeiend (door het gloeiende puin van het brandende Maagdenburg, dat in de bedding stort?) het bloed van onschuldige slachtoffers, die in de rivier geworpen worden, aan 't koken brengt.

21 Christiaan Willem van Brandenburg, beheerder van het Stift van Brandenburg, was in de ban gedaan en had zich met Gustaaf Adolf verbonden. Bij de bestorming van Maagdenburg kwam hij om.

22 Frederik van Valckenberg, met Zweedse hulptroepen binnen Maagdenburg gekomen, sneuvelde bij de bestorming.

23 Op 't heet autaer: in die felle krijg, als offers voor de goede zaak.

25 De Rasery: verpersoonliking van de oorlogswoede; door 's legers wreede tenten: rondgaande door de gehele legerplaats.

[p. 361]

 

Van band geslaeckt, hier alle d'elementen²⁶

 

Opprest, ten val van 't overoude Stift:²⁷

 

En d'asch word in den wind en stroom gesift.²⁸

 

Hier stond de moeder, met haer' seven vruchten.²⁹

30

Se stort geen' traen, noch 't hart en kan niet suchten.

 

Se druckt de borst met 't suygeling, haer kroost.³¹

 

De reste kermt vergeefs, om hulp en troost.

 

S'is stom. dat's: God, niet ick, kan u beschutten.³³

 

't Een smoort, in roock. het ander drenckt in putten.³⁴

35

Het ander springt, in 't Paepenheymsche vier,³⁵

 

En sy en 't kleen, in 't punt van een rappier.³⁶

 

De blixem schend soo boom met tack en wortel:

 

En d'Arend kluyft soo d'opgegreepe tortel.³⁸

 

Haer' pluym verstuyft, haer teer gebeente kraeckt,

40

En 't sieltje steent, eer 't aen syn' dood geraeckt.⁴⁰

 

Des kreunt sich niet, die Godheyd aller vogels:⁴¹

 

Die 't Roomsche ryck beschaduwt, met haer' vlogels:

 

Schoon d'Oder drenckt den fier gekroonden Leeu,⁴³

 

Die over zee syn' stappen liet in't sneeu.

45

Dees heeft beslecht, met Pool en Moskovyter,⁴⁵

 

Syn erfkrackeel, en vlamt op Habsburghs myter,⁴⁶

 

Die Sweden tergt. sie toe, baldaedigh Praegh,⁴⁷

 

Syn' mane ryst, en spelt een' toorenvlaegh.⁴⁸

 

Swygh Oostenryck, die bruller, wt den Noorden,

50

Sal grabblen alle uw' standers, rood van moorden.⁵⁰

 

Tirol, misbruyck uw' weelde niet soo stracks.⁵¹

 

Vergeldghe soo die noodhulp van den Sax?

26 Van band geslaeckt: uit de boeien bevrijd.

27 Opprest: oproept, dwingt te verschijnen; 't overoude Stift: het oude Aartsbisdom Maagdenburg, na de Hervorming in Protestantse handen overgegaan.

28 word gesift: valt in fijn stof uiteen, gaat geheel teloor.

29 de moeder: zinspeling op de moeder, waarvan in Makkabeeën II, hfdst. VII, verhaald wordt, als prototype van menige moeder die hier haar kinderen verloor.

31 suygeling: bij Vondel onz.; kroost: niet collectief, maar: de pasgeborene.

33 dat's: daarmee wil ze te kennen geven.

34 drencken is oorspr. doen drinken (aldus in vs. 43); hier intransitief: verdrinken.

35 Weer een ander (kind) werpt zich in de brand, door de benden van Papenheym gesticht.

36 't kleen nml. suygeling.

38 kluyft: grijpt in zijn kluiven = klauwen; opgegrepen: omhoog meegevoerd; de tortel als symbool van de weerloze onschuld.

40 't sieltje: het arme schepsel.

41 Des: daarover; die Godheyd aller vogels: de Keizerlike Adelaar.

43 d'Oder: Gustaaf Adolf (den fier gekroonden Leeu) deed reeds zijn opmars in de Oderstreek, na zijn landing in Pommeren; zijn voetstappen stonden nog in de besneeuwde Noordelike landen (die hij kort geleden verliet). Gustaaf Adolf werd spottend de Sneeuwkoning genoemd, en op allegoriese prenten uit die tijd als Leeuw voorgesteld.

45 Gustaaf Adolf had, voor zijn optreden in Duitsland, vrede gesloten met de Romanows, grootvorsten van Moskowië, en met Polen.

46 erfkrackeel: de voortdurende oorlogen over de successie; Habsburghs myter: Praag, als zetel van het Aartsbisdom, door Tilly voor de keizer gewonnen. Het lot der Protestanten in Bohemen had de Zweedse koning geprikkeld (vandaar tergt in vs. 47).

47 baldaedigh: overmoedig.

48 Syn' mane: nml. van de Leeuw. In de 17e eeuwse poëzie komt mane als enkelv. voor = manen (Ned. Wdb. IX, 190); toorenvlaegh: opwelling van toorn.

50 grabbelen: grijpen naar, met de klauwen aantasten; standers, rood van moorden: met bloed van slachtoffers bezoedelde banieren.

51 Tirol: eveneens een der landen van de Habsburger; misbruyck uw' weelde niet: maak geen misbruik van uw voorspoed. Dit slaat op de dwang die de Keizer door Tilly op Saksen uitoefende, ondanks de vroegere diensten, door de Keurvorst van Saksen aan de Keizer bewezen (stracks: spoedig; noodhulp: hulp in de nood).

[p. 362]

 

't Verdruckt Geloof dat telt 's verlossers uuren,⁵³

 

Eer Leypzigh siet, van syn' verwonne muuren,

55

Het brieschend ros vertreen 't geschudde land,⁵⁵

 

En schrap, om stryd, Gvstaef en Ferdinand.⁵⁶

 

O Karels soon, wick wick uw' kracht te vooren.⁵⁷

 

Ghy tart hem, die tot zege werd geboren,⁵⁸

 

En soo veel lands geploeght heeft, met het swaerd,⁵⁹

60

En acht uw' kroon tot syn' triomf gespaert.⁶⁰

 

Dees' stem verdwynt, by trommels en trompetten:⁶¹

 

Daer vaen op vaen, kornetten op kornetten⁶²

 

Aentrecken, dat de hemel dient gestut,⁶³

 

En d'afgrond duyckt en davert van 't geschut.⁶⁴

65

Der Gotten God, die luyster van myn eerdicht,⁶⁵

 

Ter wolcke quam wtbarsten, als een weerlicht,

 

En blixemstrael, doen 't lot in twyffel hing:⁶⁷

 

Eer 't aertsgeweld, in roock en stof, verging.

 

Iupyn, en Mars die woen, met vier en donder.⁶⁹

70

Het onweer duurt. de son gaet op en onder,

 

En d'avond groet den Koningklycken held,

 

Die 's Keysers maght verstroyt, in 't bloedigh veld.

 

Den veldheer en afworstelaer der jaeren,⁷³

 

Beswyckt het hart, door 't gaepen syner aeren,⁷⁴

75

En bergt het lyf. hoe draeft hy nu soo trots,

 

Die onlangs was een' strenge geessel Gods!⁷⁶

 

Die d'eerbaerheyd, van moorders wtgetogen,⁷⁷

 

Verstickt in bloed, sagh schenden voor syn' oogen:

 

En leemtigh schuym een handvol overschots⁷⁹

53 't Verdruckt Geloof: het Protestantisme; de geloofsgenoten rekenen van uur tot uur, hoe lang het nog zal duren, eer de verlosser zal komen, eer Leipzig zal zien...; Leipzig had in Sept. 1631 voor Tilly gecapituleerd.

55 Het brieschend ros: nml. van de aanrukkende legers; geschudde: uitgeschud, kaal geplunderd.

56 En schrap (te verbinden met siet in vs. 54): en zal zien hoe de beide tegenstanders zich schrap stellen.

57 Karels soon: Gustaaf Adolf.

58 hem, die tot zege werd geboren: de nog nooit verslagen Tilly.

59 geploeght: omgewoeld. Dit slaat op zijn rijke krijgsmanservaring.

60 En meent zijn triomf te voltooien, nu hij kans ziet een Koning te verslaan (kroon: koningskroon).

61 Deze vermanende woorden gaan te loor in het beginnende krijgsrumoer.

62 vaen was de vlag bij 't voetvolk, kornet bij de ruiterij; beide woorden werden op de legerafdelingen overgedragen.

63 dient gestut: bijna ineenstort.

64 d'afgrond duyckt: de diepten der aarde zinken weg.

65 Der Gotten God: de Zweedse koning (Gotten: bewoners van Gothland), hier vergeleken met de dondergod Jupiter, die op het beslissende ogenblik met zijn bliksems ter wolcke wtbarst (vs. 66).

67 in twyffel hing: beeld aan de weegschaal ontleend.

69 Iupyn (met de adelaar): de Keizer; Mars: de Koning.

73 Den veldheer: Tilly, de zeventigjarige, die alle moeielikheden van zijn leven veilig te boven gekomen was (de afworstelaer der jaeren).

74 't gaepen syner aeren: hij, onkwetsbaar geacht, werd bij Breitenfeld gewond.

76 een geessel Gods: zinpeling op de bijnaam van de wrede Attila, zijn voorganger.

77 eerbare vrouwen door moordenaars (zijn soldaten) ontkleed.

79 leemtigh schuym: doorziekt geboefte (leemte: lichaamsgebrek, ziekte, vooral veneriese ziekte); leemtigh kan betekenen verminkt, maar ook: door veneriese ziekte aangetast; Ned. Wdb. VIII, 1264); een handvol overschots: de weinige overgebleven vrouwen.

[p. 363]

80

Verkrachten en schoffieren, met veel spots.⁸⁰

 

Hoe luttel dacht hy doen, in 't spel der pypen,⁸¹

 

Dat Meyburghs saed, in Leypzighs klay, sou rypen:⁸²

 

En al syn vee, gemest op desen stal,⁸³

 

Door Laplands byl, most schaffen vleesch te Hal.⁸⁴

85

Wat gruwel trapt, met Christen hoofds banieren,⁸⁵

 

Op maeghdepalm, tot schennis van laurieren!⁸⁶

 

En schaeckt'er weeu en wees haer' roosekrans:⁸⁷

 

Op 't versche lyck van vaders en van mans!

 

Die tyranny past Turcken en Maraenen.⁸⁹

90

Ah hemel! strem, op 't aenschyn, dese traenen

 

En kuyschen dau, tot parlen altemael:^90-91

 

Dit suyver bloed, dees' sprengklen tot korael.⁹²

 

Ons' Sangheldin heeft lust, met die juweelen⁹³

 

Verciert, voor moordautaer, op treurtoonneelen,⁹⁴

95

Te vieren dien beschreyelycken dagh:⁹⁵

 

Die God nocht heyligh kerckenrecht ontsagh.

 

Myn dicht sich schaemt te leeren gryse hayren⁹⁷

 

Den wrevel treen, den overwonnen spaeren:⁹⁸

 

Voor al, voor al den vrouwelycken staet,⁹⁹

100

Daer Herkules syn' moed voor sincken laet.¹⁰⁰

 

Gescheurde pruyck en traenen doen verdwynen¹⁰¹

 

Die droeve wolck, daer Romers en Sabynen¹⁰²

 

In woeden, met een blind en streng gevecht.¹⁰³

 

Waer Venus schreyt, gaen hooge vloeden slecht.¹⁰⁴

105

Met recht verwelckt die zege, sonder segen,¹⁰⁵

 

Door maeghdenroof en vrouwekracht verkregen.¹⁰⁶

 

De Trojsche vorst ontsagh syn' hand te slaen¹⁰⁷

80 schoffieren is synoniem met verkrachten: geweld aandoen.

81 in 't spel der pypen: bij de vrolike muziek van de fluiten.

82 Meyburghs saed: het zaad van verderf, te Maagdenburg gestrooid. De vrucht van die gruweldaad werd te Leipzig rijp om te oogsten.

83 gemest op desen stal: dat zich bij de plundering van Maagdenburg zo te goed gedaan had. Dat vee (in minachtende zin) werd slachtvee voor de Zweedse wapenen (Laplands byl).

84 te Hal: woordspeling van de stad Halle, tussen Maagdenburg en Leipzig, en de vleeshal.

85 gruwel: gedrocht, ondier; Christen hoofd (met bittere spot): de Christelike keizer.

86 tot schennis van laurieren: om daardoor zijn eigen lauweren te schande te maken; de maeghdepalm trappen: de maagdelike staat onteren.

87 schaecken: beroven van; roosekrans: als symbool van de kuisheid.

89 tyranny: gewelddaden; Maraenen: oorspr. Moren; dan algemener: barbaren (vaak ook op de Spanjaarden toegepast).

90-91 strem: doe stollen tot; op 't aenschyn: op hun gelaat; traenen en kuyschen dau: deze kuise dauw van tranen.

92 sprengkel: druppel.

93 Sangheldin: Muze.

94 voor moordautaer: met het altaar waar de martelaressen vielen voor ogen; op treurtoonneelen: in een treurspel. Men denke aan een dergelijk toneel in de Gysbrecht!

95 Te vieren: te gedenken de gebeurtenissen van die dag, waard te beschreien.

97 gryse hayren: de grijze Tilly.

98 Den wrevel treen: zijn hardvochtige aard onderdrukken.

99 staet: sexe.

100 Herkules, die spinnende neerzat aan de voeten van Omphale.

101 Gescheurde pruyck: loshangende haren.

102 Die droeve wolck: die sombere wolk, nml. de oorlogsramp. De geroofde Sabijnse maagden bewerkten de vrede tussen Romeinen en Sabijnen.

103 blind: verblindend; streng: hevig.

104 gaen slecht: worden vlak: vrouwetranen effenen de onstuimige driften.

105 sonder segen: waar geen zegen op rust.

106 vrouwekraght: verkrachting van vrouwen.

107 De Trojsche vorst: Priamos liet na, zijn zoon Paris, de vrouwerover (yeders vloeck), te straffen, en werd juist daardoor mede oorzaak van Troje's ondergang.

[p. 364]

 

Aen yeders vloeck, daer Troje om most vergaen.

 

Der dieren prins in d'ysre kou, betoonde

110

Syn' heuscheyd, die de bleecke nymf verschoonde.¹¹⁰

 

Hy lonckt verlieft, op dat aenminnigh beeld,¹¹¹

 

En quispelstaert, en blaeckt, en vryt, en streelt.

 

Dat hart besit soo veel van 't edelmoedigh.^109-113113

 

Hoe verwt een graef syn' poenjerds dan soo bloedigh?¹¹⁴

115

Hoe sleeptmen soo Kassandren wt haer' kerck?¹¹⁵

 

Hoe smet hy soo syn wapen, en syn merck?¹¹⁶

 

Lof Luydewyck, den roem van 't Evangeli,

 

Die self Rochel, ontwyster syner lely,

 

Genade schonck; doen 't mergh was wtgeteert,

120

En, sonder wraeck, haer' poort en vest verneert.^117-120

 

Soo wintmen, met de steên, der menschen harten.

 

Wat balssem kan nu heelen dese smarten?

 

Indien de wraeck dan eens aen 't hollen raeckt:¹²³

 

Hy draeght de schuld, die lammers wolven maeckt.¹²⁴

125

Wat Albaes swaerd en fackel heeft gebrouwen,¹²⁵

 

Sal Nederland en Spanjen eeuwigh rouwen.

 

De weereld brand, door eenen Faëton,

 

Die reuckloos ment den breydel van de son.^127-128

 

Die sich, aen 't vier des oorlooghs, niet wil sengen,

130

De gal der straf, met honighraet, leer mengen.¹³⁰

 

De sondaer kust de roe, en blyft haer vriend,

 

Die lieflyck quetst, wanneer hy 't streng verdient.

 

Een heelsaem artz, die 't leven noo sagh sterven,¹³³

 

Magh snyden, niet den krancken gants bederven.¹³⁴

135

Het Keyserdom is ingewyt tot heul:¹³⁵

 

't Verstreck den volcke een vader, en geen beul.

 

Indien het volck veroirsaeckt sulcke wonden:

 

De heer die biechte en boete oock all' syn' sonden.

110 heuscheyd: vriendelike gezindheid; nymf: maagd (bleeck van angst).

111 beeld: vrouw.

109-113 Zinspeling op een verhaal van een losgebroken leeuw te Florence, die een maagd spaarde en liefkoosde; kou: kooi.

113 Accent op Dat, in tegenstelling met een graef (Tilly in vs. 114).

114 poenjerd (Fr. poignard): dolk.

115 Kassandren: de Trojaanse prinses Kassandra werd uit de tempel gesleurd. Hier dus voor de vrouwen die daar hun toevlucht gezocht hadden.

116 syn merck: zijn zegel; hier: zijn adel.

117-120 Lodewijk XIII strafte La Rochelle, de zetel der Hugenoten, alleen door het slechten van de wallen (het verneeren in vs. 120), maar behandelde de overwonnenen genadig, al hadden ze zijn gezag aangetast, de lely (symbool van de Franse koningsmacht) ontwijd (vs. 118).

123 aen 't hollen raeckt: de perken te buiten gaat.

124 Die vreedzame lammeren tot verscheurende wolven maakt.

125 fackel: aanstichter van de oorlogsbrand.

127-128 Faëton, die voor zijn vader (Phoebus) de zonnewagen wilde mennen, en door zijn val de halve wereld in de brand stak. Accent op eenen: enkel door de roekeloosheid van Faëton.

130 Moet aan de straf de bitterheid ontnemen door de mildheid (honighraet: de zoetheid) der genade.

133 heelsaem: die gaarne geneest.

134 bederven: te gronde richten, dus: doen sterven.

135 Keyserdom: keizerlike macht; ingewyt: (plechtig) ingesteld.

[p. 365]

 

Hy pars geen' siel; hy breeck geen Christen Recht.¹³⁹

140

't Geloof is Gods, geen aertschen keysers knecht.¹⁴⁰

 

O Tzerklaes, denck wt helm nocht harrenassen¹⁴¹

 

Die moordvleck wt te schuuren nocht te wassen.

 

‘Vw grafschrift sy: Tilly (elck schrey, die 't hoort)

 

‘Heeft Maeghdeburgh verdelgt, door maegdemoord.

145

Nu schuwt hy als een havick synen dryver,

 

Den klaeu des Leeus der Vinnen, heet van yver:¹⁴⁶

 

Die slincks en rechts het al aen flarden ryt,¹⁴⁷

 

Wat voorvoets hem dien vetten roof benyd.¹⁴⁸

 

Gods arrem maeyt, met syn' gerechte zeyssen,¹⁴⁹

150

Een' ysren oegst: en deckt den grond van Meyssen,¹⁵⁰

 

Veel' mylen velds, met lycken sonder tal.

 

Vergeefs gevloon: de Dood is overal.

 

De Dood verslind, en scheurt, met staele tanden.

 

Een' roode zee die bruyst, op d'ackerlanden.

155

De klepper gaet, tot aen den buyck, te wedt:¹⁵⁵

 

En wascht syn sweet en stof, in't laeuwe bed.

 

Soo dreef de sne van Alexanders sabel

 

Den doodsen schrick voorwt, naer Suze en Babel.

 

De Persiaen gevoelde, veel te laet,¹⁵⁹

160

Wat die vermoght, wiens jeughd hy had versmaed.

 

Soo stort de bloem en 't puyck des Roomschen adels

 

By Kannas neer, wt haer' vergulde sadels:¹⁶²

 

En 't Kapitool, alle oogenblicken, hoort

 

En siet verbaest Kartago, voor de poort.¹⁶⁴

165

Gvstaef aldus met Nassav aengespannen,¹⁶⁵

 

Op eenen tyd, vermeestert twee graef Iannen:¹⁶⁶

 

Van welcken d'een, gedreven van den nood,

 

Te paerde vlught, en d'ander met den boot.

 

Die neerlaegh kneust de hoop der heerschappye¹⁶⁹

170

Van Oostenrycks gedroomde Monarchye.

139 pars: onderdrukke.

140 Gods knecht: dienstbaar aan God.

141 Tzerklaes: de graaf van Tilly, een geboren Zuid-Nederlander, heette eigenlik Johan Tzerklaes; denck: verbeeld u niet...

146 Vinnen: Gustaaf Adolf was ook koning van Finland; heet van yver: gloeiend van strijdlust.

147 slincks en rechts: de beide krachtig vooruitdringende vleugels van het leger beslisten de slag van Breitenfeld.

148 voorvoets: aanstonds; dus: wat gereed stond om hem de vette buit (de overwinning) afhandig te maken.

149 gerechte zeyssen (enkelv.): de zeis der Rechtvaardigheid.

150 Een' ysren oegst: een wrede, onbarmhartige oogst; Meyssen: hier: Saksen.

155 klepper: strijdros; gaet te wedt: baadt.

159 De Persiaen: Darius, vluchtende voor de jeugdige Alexander.

162 By Kannas: bij Cannae werd de Romeinse adel verslagen door de jonge Hannibal.

164 verbaest: hevig ontsteld.

165 aengespannen met betekent hier niet: in verbond met, maar: te zelfder tijd ten strijde getogen, als 't ware wedijverend.

166 twee graef Iannen: de eerste is Tilly, de tweede Jan van Nassau, een van de bevelhebbers der Spaansen bij 't gevecht op 't Slaak, in dezelfde maand September. Ternauwernood ontkwam deze in een bootje (vs. 168).

169 de hoop der heerschappye: nml. van de opperheerschappij in Europa.

[p. 366]

 

De Vryheyd, die weêr aêm schept, sonder sorgh,

 

Looft God, den Held, Keur Sax en Brandenborgh.¹⁷²

 

De Christen Held word in triomf ontfangen,

 

Bestuwt met roof, met vaenen dicht behangen,¹⁷⁴

175

Vereert met lycken, in hun' tomb geleyt:¹⁷⁵

 

Waerom, van vreughd, 't verloste Duytschland schreyt.

 

Wat onder was gedompelt komt weer boven.

 

De weereld kan het nauwelycks gelooven:

 

En d'opgang leert van d'ondergaende son,¹⁷⁹

180

Dat oock Tilly een' slagh verliesen kon.

 

'tZeeghaftigh Hoofd sprack danckbaer, na het knielen:¹⁸¹

 

‘Dees' wraecke Gods streck offer, voor de sielen¹⁸²

 

‘Van Maeghdeburgh: wiens ingetrapte kruyn

 

‘Begraven leyt, in eeuwigh smoockend puyn.

185

Vaer voort Gvstaef, ghy vorstenmorgenwecker.¹⁸⁵

 

Ga voer den Paltz, ten bergh op, aen den Necker:¹⁸⁶

 

En 't vier des kryghs, met wapens, wtgeblust,¹⁸⁷

 

Wisch Adolf wt, en schryf: Gvstav' Avgvst.¹⁸⁸

172 den Held: Gustaaf Adolf; Keur Sax: de Keurvorst van Saksen, die, evenals de Keurvorst van Brandenburg, voor Gustaaf Adolf partij gekozen had.

174 Bestuwt met roof: omringd, beladen met buit.

175 Deze regel is mij niet geheel duidelik. Wellicht: men eerde hem door zijn gesneuvelde medestrijders met eer en praal te begraven? Of: tot vermeerdering van wiens roem zoveel vijanden sneuvelden?

179 En de volgende morgen leert het van de vorige avond, d.w.z. zó snel verloopt het tij van 't geluk.

181 na het knielen: na de slag knielde Gustaaf Adolf, ten aanschouwe van zijn leger, om God te danken voor de overwinning.

182 streck offer: dient als offer. In deze regels wordt dus de titel van het gedicht verklaard.

185 vorstenmorgenwecker: die de Duitse vorsten uit de slaap van hun werkeloosheid wekt.

186 voer den Paltz ten bergh op: herstel de Paltz in zijn vroegere luister.

187 't vier wtgeblust (absolute constructie): als de oorlog ten einde gebracht is.

188 August: omdat hij dan, als een tweede Augustus een tijdperk van vrede zal openen (vgl. voor de letteromzetting hiervóór, blz. 194).

TEKSTKRITIEK: vs. 78, de oude uitgave heeft een komma na vóór.