De werken van Vondel. Deel 5. 1645-1656

Kenteken des Afvals.aant.aant.

Hebr. VII.^*

Het Priesterdom verandert zijnde, zoo is het noodigh
dat de veranderinge der Wet geschiede.

Ireneus, leerling van Polykarp, 's Apostels leerling.

Hy leerde een Nieuwe Offerhande des Nieuwen Testaments.

Waer zagh oit zon geregelt Rijck^{vs. 1}

Godtsdiensteloos, in 's weerelts ronde?

En waer den Godtsdienst, zonder blijck³

Van Offerhande, voor de zonde?

Natuur, en Moses strenge Wet,

En Euangeli 't Offer wijdden;^5-6

Het zy bebloet, of zonder smet

Van bloet; als, in de leste tijden,^7-88

* Van 1645, op blz. 166-68 als slotgedicht van de oude uitgave der Altaergeheimenissen; vgl. Dl. 4, blz. 829.
In 't opschrift: Kenteken des Afvals: Het gedicht, een samenvatting van het Derde Boek der Altgeh. en speciaal van vs. 1509-38 legt den vollen nadruk op de in de kantteekening op vs. 1521 geuite meening: ‘d'Offerhande uit de Kercke vagen, is den godtsdienst uitroien’, d.w.z. het verwerpen van de H. Mis is het begin en kenteeken van volkomen godsdienstloosheid. - Het Priesterdom enz.: vgl. Hebr. VII, 12. - Ireneus enz.: de H. Irenaeus († 202) was de leerling van St. Polycarpus († 155) en deze van den apostel Joannes; zie vs. 37-40 en vgl. Altaergeheimenissen II, 1590 en III, 1529. - Hy leerde enz.: ‘novi testamenti novam docuit oblationem’, vgl. Altaergeheimenissen III, 1530-31.

vs. 1 geregelt: wèl geordend.

3 blijck: teeken.

5-6 Zie ditzelfde in den breede betoogd in Altgeh. III, 51-150.

7-8 Bloedig of onbloedig.

8 de leste tijden: in de laatste van de drie aangegeven tijdperken, in den tijd van de Nieuwe Wet.

[p. 139]

 

d'Aertspriester offerde, op Godts disch,⁹

10

Zijn vleesch en bloet, in schijn van koren,

 

En druifs en wijns gestaltenis,

 

Ten zoen van Godts gerechten toren:

 

Een zuiver Offer, lang beduit¹³

 

Door Offers, en van Malachias

15

Ons klaer gespelt, zoo lang vooruit,

 

Voor 't bloedige Offer van Messias;¹⁶

 

Die na 'et onbloedigh offer quam¹⁷

 

Ter slaghtbanck, nedrigh en geduldigh,

 

En hing aen 't hout, gelijck een lam,^18-1919

20

Geoffert bloedigh en onschuldigh.

 

De Heilant zelf verzagh zijn Kerck²¹

 

Van middelen, om dees genade

 

Haer toe te dienen, in dit perck

 

Des strijts; het zy hy zielen bade^23-24

25

Met water, in de kracht van 't bloet,

 

Zijn zichtbaer bloet, aen 't Kruis vergoten;

 

Het zy hy die verzoent, en voedt,

 

Door Offerhande en spijs, genoten²⁸

 

En opgeoffert op 't altaer,

30

Door wettigheit van Stedehouders.^24-3030

 

Dees gront staet vast: dit licht is klaer:

 

Dees grontleer storf op 't kint van d'ouders.³²

 

Men vraegh' den Martelaer Justijn,

 

Die schier d'Apostels had gesproken,^33-34

35

Eer nauwelix de zonneschijn

 

Der eerste heileeuw was gedoken:^35-36

 

Men vraegh het Ireneus, scherp³⁷

 

In 't luistren, om Godts wil te hooren,

 

Als een scholier van Polykarp,³⁹

40

Zijn' meester, door Sint Jan herboren:⁴⁰

 

Men vraegh' de Vaders, op een ry,⁴¹

9 d'Aertspriester: Christus.

13 Een zuiver Offer: de ‘oblatio munda’ van Malachias I, 10, breed behandeld in Altgeh. III, 675-886.

16 Voor: vóór.

17 na 'et onbloedigh offer: in het laatste Avondmaal.

18-19 Vgl. Is. LIII, 7.

19 't hout: het kruishout.

21 verzagh: voorzag.

23-24 perck des strijts: het menschelijk leven.

28 Offerhande en spijs: H. Mis en Kommunie.

24-30 Van de genademiddelen of Sakramenten noemt Vondel de twee voornaamsten: het Doopsel en de Eucharistie.

30 Door wettige plaatsbekleeders, de priesters.

32 grontleer: fundamenteele leer, waarmee de godsdienst staat of valt; storf: stierf, ging over; op 't kint van d'ouders: van het eene geslacht op het andere, was de traditioneele leer.

33-34 De H. Justinus († 165) bijna een tijdgenoot der Apostelen en dus een waardevolle getuige, vgl. Altaergeh. II, 1171-72 en 1581-88.

35-36 Vlak na de eerste eeuw van het Christendom; gedoken: ondergegaan.

37 Ireneus: zie de noot bij het aan Irenaeus ontleende motto.

39 Polykarp: idem.

40 herboren: gedoopt.

41 de Vaders: de Kerkvaders en oudste kerkelijke schrijvers, vgl. Altgeh. III, 995-v.v.

[p. 140]

 

Wat Malachias profeteerde⁴²

 

Van 't zuivere offer: kent hier by⁴³

 

Den tuimelgeest, die 't volck verkeerde,⁴⁴

45

En zoo vermetel vloeckt en schelt

 

Voor een vervloeckte afgoderye⁴⁶

 

Den dienst, van JESUS ingestelt.⁴⁷

 

O tastelijcke razernye!

 

Hoe sloeght ghy voort, gelijck vergift,

50

En smette stroomen en landouwen,⁵⁰

 

Met uw vernuft, en schijn van Schrift,⁵¹

 

Om d'offerloosheit op te bouwen!⁵²

 

Een laster, die zoo luide schreit⁵³

 

Tot Godt: o heilooze opperschennis,⁵⁴

55

Die Godt zijn wettigh Recht ontzeit,⁵⁵

 

En blint noch roemt van Kristus kennis!⁵⁶

 

Wie Kristus eeuwigh Offer stuit,

 

Die bluscht de zon des Godtsdiensts uit.

1.Koning. 2. Waerom stoot ghy mijn offerhande met voeten?⁺

42 Wat Malachias enz.: zie boven bij vs. 13.

43 kent hier by: leert daardoor kennen.

44 tuimelgeest: dwaalgeest, geest van dwaling en bedrog; verkeerde: verkeerd maakte, op den verkeerden weg plaatste.

46 vervloeckte afgoderye: zooals het Kalvinisme de H. Mis noemde; in de Altgeh. zinspeelt Vondel meermalen op deze uitdrukking, vgl. I, 830; II, 1383; III, 1195.

47 van: door.

50 stroomen en landouwen: de landen, die de Hervorming aannamen.

51 vernuft: aardsch, kortzichtig menschelijk verstand, vgl. Altgeh. I, 1049, 1090, 1141 enz.; schijn van Schrift: te onpas aangehaalde Bijbelteksten.

52 offerloosheit: een godsdienst zonder offer, zonder Mis.

53 laster: misdaad.

54 opperschennis: hoofdschennis, ergste schennis.

55 zijn wettigh Recht: zijn recht op het offer.

56 noch: nog; versta; en bij haar verblinding nog durft zeggen, dat zij Christus' woord verstaat.

+ 1. Koning. 2: Vondel vertaalt hier uit de Vulgaat: ‘Quare calce abjecistis victimam meam’, I Kon. II, 29 (vgl. Statenb.: I Sam. II, 29) en sluit zich ook door dit citaat bij de Altaergeheimenissen aan, wijl Samuel deze woorden spreekt tot Heli, wiens zonen in Altgeh. III 548-49; 1171 en 1222 als de prototypen van de Hervorming worden voorgesteld.