De werken van Vondel. Deel 5. 1645-1656

[p. 477]

Op d'Ilias van de Medicis.
aen Michiel Hinlopen, Rechtsgeleerde.aant.^*

MICHIEL, die onlangs, naer uw wenschen,

Doorzaeght het bloejende Florensen,
En 't hof van Kosmos vroom geslacht;^{vs. 3}
Die 't recht van onrecht leerde schiften,
En uit Tuskaensche en Roomsche schriften⁵
Een' schat van lessen overbraght:

Nu volghme weder naer Tuskanen,

En treck met my een kleet van tranen
En bloet en jammerklaghten aen.
Hier wort een Ilias geboren,
Uit ramp den MEDICIS beschoren,
Waer doorze naer de starren gaen.¹²

't Is ydel dat men droomen stroje¹³

Van Ilium en 't paert van Troje,
Van Kolchis, Thebe, en Edipus.
De waerheit kan dien nacht beschamen,
Laomedonnen, en Priamen,
Ulisses toght, en Troïlus.

* Van 1649. Afgedrukt volgens de tekst in P.C. Hooft, Rampsaligheden der verheffinge van den huize van Medicis, Amsterdam, 1649 (eerste uitg., blz. *** 5). Blijkens de eerste strofe had M. Hinlopen kort te voren een studiereis naar Italië gemaakt. Opmerkelik is, dat Vondel in dit gedicht nòch Hooft, nòch zijn werk prijst (vgl. J.W. Muller: Hooft en Vondel in De Nieuwe Taalgids 1930, blz. 167-68). In de titel wordt d'Ilias figuurlik gebruikt, in de zin van: een reeks van jammeren, een aanduiding dus van de ‘Rampsaligheden’ uit Hooft's titel (vgl. ook 10).

vs. 3 Kosmos: Cosmo I de Medici († 1464), als vader des vaderlands geëerd; vroom: rechtschapen, voortreffelik.

5 Tuskaensche en Roomsche: Italiaanse en Latijnse.

12 Zinspeling op de Latijnse spreuk: per ardua ad astra, d.w.z. door tegenspoed tot heerlikheid.

13 droomen stroje: verzinsels verbreide. De volgende namen duiden op de voornaamste personen en plaatsen uit het Griekse epos en de Griekse tragedie. Troïlus (vs. 18) is de zoon van Priamus, die viel onder de speer van Achilles.

[p. 478]

 

Een Kosmos, noit genoegh geprezen,

20

En als een puickbloem uitgelezen²⁰

 

Ter heerschappye, zalme meer

 

Dan een verzierde Eneas strecken,²²

 

Om een' Askaen uit hem te wecken,²³

 

Den nazaet van zijn vaders eer.

 

25

Hoe solt dit huis door zijn fortuinen!²⁵

 

Hoe worden hier de hooge duinen

 

Des staets besprongen van een zee²⁷

 

Vol ongelucken en ellenden!

 

Waer zal een jongste lijfstrijt enden²⁹

30

En zalven al dit hartewee?

 

 

Hoe kan een schalcke Circe, een Biancke³¹

 

Betovren Kosmos brave rancke!³²

 

Bezie hoe Klytemnestre loert.³³

 

Medea moet men 't nu vergeven.³⁴

35

Hier brengt de disch den Vorst om 't leven:

 

Hier schuilt een dootshooft in een toert.³⁶

 

 

Mistrouw vry heiligh en onheiligh:

 

Geen kerck is zelf voor Laurens veiligh:³⁸

 

Hy vint geen' toevlught aen 't altaer;

40

Sicheus most by duister sneven⁴⁰

 

Aen eenen dolck door 't hart gedreven,

 

Doch Iuliaen in 't openbaer.

 

 

Dan schijnt de heerschappy herschapen:

 

Dan breeckt men 't Mediceesche wapen:^43-4444

45

Dan drijft men uit: dan haelt men in.

 

Wat vallen hier al ballingschappen!⁴⁶

20 uitgelezen: uitverkoren.

22 verzierde: verzonnen, onhistoriese.

23 Askaen: Ascanius, de zoon van Aeneas.

25 solt: wordt geslingerd (Mnl. sollen: met de bal spelen).

27 van: door.

29 een jongste lijfstrijt: een laatste strijd op leven en dood.

31 een schalcke Circe: een kwaadaardige verleidster. Bij Hooft (Ramps., blz. 110) leest men: ‘Bianca voorts doet zeeker gebak aenrechten, ende zeidt hem: ‘Uw’ Doorluchtige heerlijkheit plagh deeze toertjens niet quaadt te vinden. Haer gelieve d'ouwde smaak te verzoeken’. Deze Bianca Capello wist hertog Francisco, zoon van Cosmo II, tot een huwelik over te halen en stierf met hem aan het gif dat zij voor Kardinaal Fernando had bereid. De slotklank van Circe is geen ē, maar de onduidelike vokaal; vandaar dat het in het vers met een kan samensmelten.

32 rancke: telg, zoon.

33 Klytemnestre: de verraderlike vrouw, die haar gemaal Agamemnon doodde.

34 Medea, die Jason's bruid en haar kinderen vermoordde, doet in slechtheid voor Bianca onder.

36 een dootshooft: het doodelike gif; toert: taart (nog Antwerps; zie het Antw. Idiot. i.v.).

38 Geen kerck is zelf: zelfs geen kerk is; Laurens: de zoon van Cosmo I. De Pazzi beraamden een aanslag om hem en zijn broeder Juliano in de Dom te Florence om te brengen. Juliano viel daar als slachtoffer (26 April 1478) (Ramps., blz. 23).

40 Sicheus: gemaal van de Tyriese koningsdochter Dido, op heimelike wijze vermoord door Dido's broeder Pygmalion.

43-44 Dan.... dan: nu eens.... dan weer; herschapen: hersteld.

44 Dan weer vernietigt men de macht van het huis der Medici.

46 vallen: geschieden. Beurtelings verbanden de aanhangers van de ene partij die der andere (vergelijk vs. 45 en 47).

[p. 479]

 

Men klimt of tuimelt van de trappen.

 

Een ieder vlamt op zijn gewin.⁴⁸

 

 

Maer Alexander koelt de minne

50

Tot zijn bekoorzame afgodinne⁵⁰

 

Te deerlijck op een ledekant.⁵¹

 

Men leit den jongen Kosmos lagen,^49-5252

 

En d'outste zwerft door bosch en hagen,

 

Als haet en nijt te zamen spant.

 

55

Hoe woet de felle Razernye,

 

Daer Jan den moortpriem van Garsye

 

Zijn' eigen broeder zelf gevoelt;

 

De straffe hant des vaders echter⁵⁸

 

Den zoon verstreckt zoo streng een Rechter,

60

En in zijn bloet het moordmes koelt!^55-6060

 

 

Geen ongevallen d'afkomst schuwden.⁶¹

 

Zy treffen mede d'aengehuwden,⁶²

 

En levren aen 't uitheemsche rijck

 

En aengehuwde hoven spelen,⁶⁴

65

Gevoert op bloedige tooneelen,⁶⁵

 

In rouw gekleet om lijck op lijck.

 

 

Hoe trapt Bourbon met ros en ruiter⁶⁷

 

En al het Duitsch gewelt van Luiter

 

De sluierkroon van Rome plat!⁶⁹

70

Vaert voort, o uitgelate rotten!

 

Verdooft den moetwil van de Gotten:⁷¹

 

Verdelght de nieuwe als d'oude Stadt:

 

 

De Tiber moet het toch bezuren,

 

Dat Klemens binnen uwe muren⁷⁴

48 Ieder zoekt slechts eigen voordeel.

50 bekoorzame afgodinne: bekoorlike geliefde.

51 Te deerlijck: zeer rampzalig.

49-52 Alexander de Medici, die sinds 1523 te Florence regeerde, werd in 1537 laaghartig vermoord door zijn neef Lorenzino, die hem naar zijn slaapkamer lokte, onder voorgeven van hem een samenkomst met een edelvrouw te verschaffen (Ramps., blz. 65-68).

52 Zie voor de moordaanslagen op Cosmo I, Alexanders opvolger: Rampsaligh., blz. 80.

58 straffe: gestrenge; echter: vervolgens.

55-60 De oudste zoon van Cosmo I, Johan, werd door de jongste, Garsia, na een twist op de jacht doorstoken; de vader doorstak daarop Garsia (Ramps., blz. 86-89).

60 het moordmes koelt: de bedoeling is: met een dodelike messteek zijn wraak koelt.

61 Geen rampen ontzagen (d.i. werden bespaard aan) de nakomelingen.

62 Een dochter van Cosmo I was gehuwd met Pauwels Jordaan, die haar uit achterdocht doodde, en vervolgens ook een man vermoordde, wiens vrouw hij trouwen wilde, wat weer andere moorden ten gevolge had (Ramps., blz. 101-102).

64 spelen: treurspelen.

65 Gevoert: ten tonele gebracht.

67 vgl.: In Mei 1627 werd Rome bestormd door Karel III van Bourbon, opperbevelhebber van Keizer Karel V (in zijn strijd met Frans I om Italië). ‘Veele gevange Prelaaten werden, in hun geestlijk gewaadt, op verachte beesten, spóttelijk omgevoert door heel Róóme: zonderling van de Duitsche knechten, gedrenkt met Luiters leer’ (Ramps., blz. 68).

69 sluierkroon: vorstelike kroon (Ned. Wdb. XIV, 1928).

71 Verdooft: overtreft (eig. maakt dof); Gotten: de West-Goten, die het Romeinse rijk ten val brachten.

74 Klemens: onder de naam Clemens VII werd Juliano de Medici, onechte zoon van Lorenzo († 1478), in 1523 tot Paus gekozen.

[p. 480]

75

Verheft het Mediceesche bloet⁷⁵

 

Door 't Sleutelampt tot aen de wolcken;⁷⁶

 

Terwijl een drang van alle volcken⁷⁷

 

Dien grooten Herder valt te voet.

 

 

Maer kan de volgende eeuw gelooven,

80

Dat uitgedreven en verschooven,⁸⁰

 

De Moeder der monarchen dwael',⁸¹

 

En zwerf, te water en te lande,

 

In armoede, ouderdom, en schande,

 

En naulix haren adem hael'?⁸⁴

 

85

Wie steent om 't weduwlijcke jammer

 

Medoogender dan d'Amsterdammer,

 

Die haer bewelkomt zoo beleeft?^85-8787

 

Zy suckelt vast met smarte en pijne,⁸⁸

 

Tot datze moede, t'Agrippijne

90

In ballingschap, den dootsnick geeft.

 

 

Geslachtboom, rijck van jonge telgen,

 

Sta vast, en laet de Nijt zich belgen,

 

Dat ghy de kroon der stammen spant:⁹³

 

Braveer den blixem, en den donder;⁹⁴

95

Ghy wort gehanthaeft tot een wonder:

 

Sta vast, en hou gedurig stant.⁹⁶

 

 

J.V. VONDEL.

75 bloet: geslacht.

76 't Sleutelampt: de pauselike waardigheid (zo genoemd naar de sleutel van S. Petrus).

77 drang: drom, menigte. Na de vrede van Madrid sloot Clemens VII met Frankrijk, Milaan, Venetië en Florence tegen Karel V de H. Liga van Cognac; in 1529 sloot hij vrede met Karel V, die in 1530 door hem gekroond werd.

80 verschooven: verstoten.

81 Moeder der monarchen: Maria de Medici, door Richelieu in 1638 uit Frankrijk verdreven, zwierf rond, totdat zij in Oktober 1641 te Keulen (vs. 89: t'Agrippijne) in behoeftige omstandigheden stierf.

84 haren adem hael': in leven kon blijven.

85-87 Vgl. Vondel's hulde en medelijden: Dl. 3, blz. 619.

87 beleeft: vriendelik.

88 suckelt: zwerft rond; vast: voortdurend.

93 de kroon der stammen spant: onder de vorstenhuizen uitmunt.

94 Braveer: trotseer.

96 gedurig: duurzaam.