De werken van Vondel. Deel 5. 1645-1656

[p. 556]

Eeuwgety van Franciscus Xaverius,
Apostel van Oostindien.aant.^*

Nec vero Alcides tantum telluris obivit.

Wat heilbron zal mijn' dorst en yver lessen,^{vs. 1}

Nu 't Eeuwgety en Eeuwfeest van XAVEER

Ons opweckt, t' zyner eer',

Met rouwloof, noch bedrukte lijckcypressen,⁴

Maer gulde lauwerblaên

Te volgen, op de baen

Van zijnen geest, die heden vlieght naer boven,⁷

Om eeuwigh Godt te loven?

Het is geen tijt zijn dootbaer te geleien

En lichaem, dat noch myr noch balssem hoeft:

Een Heiden magh bedroeft

Het doode lijck, dat eeuwigh sterft, beschreien:¹²

Dit onverrot gebeent

Wil rusten onbeweent;¹⁴

Terwijl de ziel, die groote ziel, gaet zweven

Van dit in 't ander leven.

De gryze helt en Godtstolck der Hebreeuwen

Zagh van den bergh het lant, aen Abraham,

Dien Godtgetrouwen stam,

Gezworen, en belooft voor menige eeuwen,

Met vrolijcke oogen aen.^17-21

De stroomende Jordaen

Den intoght stuite, en liet de volgende erven²³

Dit over na zijn sterven.

* Van 1652. Afgedrukt volgens de tekst van Klioos Kraam II, 1657, blz. 85.
Het motto, ontleend aan de Aeneïs VI, 801, betekent: zelfs Herkules heeft zoveel landen niet bezocht.
Vgl. voor Franciscus Xaverius Dl. 3, blz. 325. De 2de Desember 1652 was het juist een eeuw geleden dat Xaverius op reis naar China overleed.

vs. 1 heilbron: goddelike inspiratie; yver: vrome aandrang.

4 rouwloof: de cypressentakken; bedrukte: treurige, tot droefheid stemmende.

7 heden: Vondel stelt zich, bij deze herdenking, levendig het ogenblik van het afsterven voor de geest.

12 lijck: lichaam; dat eeuwigh sterft: dat z.i. nooit meer verrijzen zal.

14 Wil: zal.

17-21 De gryze helt: Mozes, die het beloofde land aanschouwde, maar het zelf niet meer zou bereiken Deuteronomium 34, 1-4.

23 de volgende erven (Datief): nl. Jozua, die zijn volgelingen met moeite over de stroomende Jordaen voerde (Jozua 3, 13-17).

[p. 557]

25

Zoo zagh XAVEER, uit Sanciaen, de kusten²⁵

 

Van 't maghtigh Chine, en 't rijck, dat voor hem lag.

 

Wat was 't een blijde dagh

 

Voor onzen Helt, wiens yver noit kon rusten:

 

Maar Christus riep hem t'huis

30

Met zijn gesleten kruis:³⁰

 

Dien arbeit had d'Almaghtige in 't verholen³¹

 

Aen Riccius bevolen.³²

 

De tweede zuil van JESUS hooftgebouwen³³

 

Had, lang genoegh en onverwrickt en vast,

35

Gedragen dezen last,

 

En op de wacht, met onvermoeit betrouwen,

 

De hitte en kou verduurt;

 

Ter werelt uit gestuurt,

 

Getroost in 't end Gods aenschijn eens t'aenschouwen.³⁹

40

Wien zou dien strijt berouwen!

 

Weet iemant, na Sint Thomas, ons te toonen⁴¹

 

Een kercktrompet, die wyder wert gehoort,⁴²

 

Daar 't licht ter zonnepoort'⁴³

 

Komt uitgereên, en al het Oosten kroonen;

45

Hy noemze by haer' naem,

 

Verdoof FRANCISCUS faem,

 

Die eene ronde, als dry paer wereltklooten,

 

Bereist heeft onverdroten:^47-48

 

Geensins om schat, noch goude en zilvre mijnen,

50

Noch heerschappy en Alexanders staf,⁵⁰

 

Al roock, al wint, en kaf:

 

Maer om door 't licht van Rome te beschijnen

 

Den nacht van 't Heidendom,

 

En duidelijck alom

55

Ontelbre woeste en wilde en stomme volcken

 

Godts boeckstaef te vertolcken.⁵⁶

 

Dees yver dreef hem door woestijn, en baren,

25 Sanciaen: het eiland aan de Chinese kust, waar Xaverius overleed. Hij aanschouwde dus ook het ‘beloofde land’ China, dat hij niet meer zou kunnen bekeren.

30 Met zijn gesleten kruis: dit slaat op zijn onvermoeide kruisprediking.

31 in 't verholen: krachtens goddelik raadsbesluit, dat voor de mensen verborgen bleef.

32 Riccius: Mattheus Ricci (1552-1610), een geleerde Italiaanse Jezuïet, die sinds 1601 zich aan de zending in China wijdde; bevolen: toevertrouwd.

33 De tweede zuil: Xaverius; de eerste was Ignatius; Jesus hooftgebouwen: de Jezuïeten-orde.

39 Getroost: vertrouwende.

41 na Sint Thomas: volgens de overlevering predikte de apostel Thomas het Christendom in Parthië of in Indië.

42 kercktrompet: verkondiger van het evangelie.

43 't licht: de zonnegod op de zonnewagen (vandaar: uitgereên, vs. 44).

47-48 De oppervlakte (ronde), die hij bereisd heeft, zou, aaneengevoegd, zo groot zijn als zesmaal de aardoppervlakte.

50 Alexanders staf (scepter). Alexander de Grote, koning van Macedonië, de grote veroveraar, die zijn rijk Oostwaarts over Azië tot de Indus uitbreidde.

56 Godts boeckstaef: de Heilige Schrift.

[p. 558]

 

En schipbreuck, heene in vast en driftigh lant.⁵⁸

 

Geen menscheneters tant,

60

Vergift noch schicht noch lagen van Barbaren,⁶⁰

 

Vernielden den Gezant,

 

Die met zijn eige hant

 

In 't kruisbadt wascht elf hondertduizent zielen,⁶³

 

Die voor het Kruislam knielen.⁶⁴

65

Japon voor al den Bouwheer heeft te dancken,⁶⁵

 

Die zegenrijck den afgront leit aen bant,⁶⁶

 

Den rechten wijnstock plant,⁶⁷

 

En zoo veel velts beslaet met eedle rancken,⁶⁸

 

In weynigh jaren tijt,

70

Begrimt van helschen nijt.⁷⁰

 

Hoe woelt het daer, in 't leggen van Godts drempels!⁷¹

 

Wat wijdt zijn handt al tempels!

 

Al trapt de hel daer kerck by kerck tot mortel,⁷³

 

En gruis en puin, en schuimbeckt jaren lang,

75

Tot waerheits ondergang,

 

Ja schijnt den boom van 't Kruis met tack en wortel

 

Te rucken uit den gront,

 

Daer die in 't bloejen stont;

 

De hemel weet zijn uren en zijn tijden,

80

En eb en vloet van 't lijden.⁸⁰

 

Wat noot is 't of het bloet en tranen regent,

 

By vlagen niet, maer jaren achter een,

 

En smilt een hart van steen:⁸³

 

Noit eilant was met martelbloet gezegent,⁸⁴

85

Geheilight als Japon;

 

Daer schijnt de martelzon⁸⁶

 

Ons starren doof, en alle martelschriften,⁸⁷

 

En gloejendige driften.⁸⁸

 

Ay, Goa, slaep, ay slaep, gerust en veiligh,⁸⁹

58 driftigh lant: land midden in zee, eiland.

60 Vergift noch schicht: geen giftige pijl; lagen: hinderlagen.

63 In 't kruisbadt wascht: de doop toedient.

64 Kruislam: Christus.

65 Japon: oude naam voor Japan.

66 den afgront: de helse machten, de duivels.

67 Den rechten wijnstock: beeld voor Christus (Joh. 15, 1: ‘Ik ben de ware wijnstok’).

68 beslaet: bezet, beplant.

70 van: door; nl. door de duivel, die hem deze buit niet gunt (vgl. vs. 72-75).

71 Godts drempels: (grondslagen voor) kerken. Ook vroeger door Vondel gebruikt, voor het Vergiliaanse: deorum limina (Ned. Wdb. III, 3285).

73 mortel: gruis, puin. Achter de vijandige houding van de bevolking ziet Vondel dus de macht van de duivel.

80 God doet het lijden wisselen met verblijden.

83 Te verbinden met: Wat noot is 't of (81).

84 Geen eiland genoot de zegen, zoveel martelaren te aanschouwen.

86 de martelzon: de glans, de roem van het martelaarschap.

87 Ons starren: de martelaren van ons werelddeel, die moeten onderdoen (overstraald worden) voor de Japanse; martelschriften: de geschriften, waarin de levens van de martelaren beschreven zijn.

88 gloejendige driften: vurige geloofsijver; gloejendig voor gloeiend (vgl. levendig) is in Vondels taal, en nog in het Brabants, gewoon (Ned. Wdb. V, 141, en Antw. Idiot).

89 Goa: te Goa, op de Westkust van Voor-Indië, ligt Xaverius begraven en worden zijn relikwieën vereerd.

[p. 559]

90

Op dit geluck, dat u te lote viel,⁹⁰

 

Na'et scheiden van de ziel,

 

Het heiligh lijk van zulck een' grooten Heiligh

 

t'Omhelzen in uw' schoot;

 

Een toevlught in der noot;

95

Naerdien 't gebeent van een' Profeet oock 't leven⁹⁵

 

Den dooden heeft gegeven.

 

FRANCISCUS, nu in 't licht van zijn herboorte,⁹⁷

 

Den afgodt eer door wonderdaên verwon,⁹⁸

 

En dooden wecken kon;

100

Dewijl hy droegh den sleutel van de poorte

 

Der onverzoenbre Doot.^100-101

 

Hoe zou hy in der noot

 

Vergeten u, die nu met heele scharen

 

Hem lof zingt voor d'altaren.

105

Die Navarrois, een eer van Pampelone,¹⁰⁵

 

Zijn Adelijk en overout geslaght

 

En Hof en Staet veracht,

 

Om d'arme Kribbe en armoe van Godts Zone,

 

Versmilt zijn' wil in Godt,¹⁰⁹

110

Zijn hoogste en eenigh lot:

 

Waer 's hemels wil hem roepen wil en leiden,

 

Zijn wil is onverscheiden.¹¹²

 

Maer van wat kant zal ick dees zucht ontginnen,¹¹³

 

Die nacht en dagh, langs 't ongebaent en steil,

115

De Mooren brengt tot heil,

 

En onverzaet hun zielen zoeckt te winnen:

 

Dat is zijn hartejaght,¹¹⁷

 

Hier spant hy al zijn kracht

 

En netten uit, en slaeckt zijn hazewinden,¹¹⁹

120

Uit lust tot zulke hinden.¹²⁰

 

De Grieck magh Circe en toverdranck verzieren:¹²¹

90 te lote: door het lot ten deel.

95 't gebeent van een' Profeet: nl. van Elisa: een lijk dat in zijn graf geworpen, met zijn gebeente in aanraking kwam, herleefde (2 Kon. 13, 21).

97 herboorte: wedergeboorte, nl. tot het eeuwig leven.

98 eer: eertijds; door wonderdaên: door wonderen te verrichten.

100-101 Omdat hij over dood en leven beschikken kon.

105 Die Navarrois: als inwoner van Navarra, een Spaanse provincie, met Pampelone als hoofdstad; in de nabijheid lag het slot Xaveer, waar Franciscus geboren was.

109 Laat zijn wil geheel opgaan in Gods wil.

112 onverscheiden: niet verschillend van 's hemels wil (Ned. Wdb. X, 2128).

113 dees zucht ontginnen: beginnen met de lof van dit vurig streven.

117 hartejaght: woordspeling van hart = hert (vgl. hinden in vs. 120) en hart.

119 slaeckt: laat los; tot de jacht.

120 lust tot: begeerte om te vangen.

121 Circe: de toveres uit de Odyssee, die mensen in dieren veranderde; Xaverius doet juist het omgekeerde; verzieren: verzinnen, d.w.z. door dichterverbeelding scheppen.

[p. 560]

 

Hier spreeckt een tong, die wolf en beer en zwijn

 

Verandert, niet in schijn,¹²³

 

Maer reden schept in redenlooze dieren.¹²⁴

125

Hier hoort men Orfeus stem.

 

De bosschen volgen hem.^125-26

 

Amfions lier herbouwt hier veste aen veste,¹²⁷

 

In 't Indiaensch geweste.

 

Mijn keel wort heesch: mijn zang bezwijkt in 't midden,

130

En ziet geen eint van hongersnoot en dorst,¹³⁰

 

En last, op reis getorst;

 

Van hairekleet, en koorde, en endloos bidden,

 

En waecken, tart natuur,¹³³

 

En 't zuigen van quetzuur¹³⁴

135

En ettrigh bloet der smettelijcke krancken.

 

Hy rieckt de roos uit stancken.¹³⁶

 

Ghy worstelaer en kampioen, die heden¹³⁷

 

Het harrenas hebt afgeleit om hoogh,

 

En uit den rijcken boogh

140

Van Godts gewelf uw kinders hier beneden

 

Met smarte worstlen ziet,

 

Versma hun bede niet.

 

Behaeght u dat uw voorbeelde ons bevrijde,

 

Zoo kroon uw Eeuwgetijde.¹⁴⁴

 

 

J.v. Vondel.

123 niet in schijn: niet wat hun uiterlike gedaante betreft.

124 redenlooze dieren: de heidenen.

125-26 De Griekse lierzanger Orfeus lokte door zijn tonen de bomen aan zijn voeten.

127 Zie Dankoffer aen Koningin Kristine, blz. 469, vs. 40.

130 ziet geen eint: ziet geen kans om ten einde toe te verhalen al wat Xaverius leed.

133 tart: trots, in spijt van (Ned. Wdb. XVI, 979).

134 't zuigen: het uitzuigen van wonden bij lijders aan besmettelike ziekten.

136 De stank wordt voor hem tot liefelike rozengeur.

137 heden: vgl. vs. 7.

144 kroon: zet luister bij aan.

TEKSTKRITIEK: vs. 97 heeft in deze uitgave heerboorte; evenzo in vs. 127 heerbouwt, vormen die in Vondels taal niet voorkomen, en dus voor rekening komen van de drukker van deze verzameling.