De werken van Vondel. Deel 8. 1656-1660

Regelnummers proza verbergen

[p. 19]

Vondels werken
Achtste deel

[p. 21]

De boeken XIII, XIV en XV van ‘Publius Ovidius Nazoos Herscheppinge, vertaelt door J. V. Vondel.’ toegelicht door L.C. Michels.

[p. 23]

P. Ovidius Nazoos Herscheppinge.
Het dertiende boek.aant.^*

* BOVENSCHRIFT: 1e lez. dertienste.

Inhout.

1 Ajax en Ulisses pleiten om Achilles wapens. Ajax doorsteekt zich, wiens bloet in 2 eene bloem verkeert. Hekuba verandert, na Troies ondergang, in eenen hont. Alle 3 goden beklaegen haer ongeluk. Aurore betreurde alleen Memnon, alreede in eenen 4 vogel hervormt. Eneas trok in zijne bannelingschap naer Anius, wiens dochters in 5 duiven verkeerden, en bezocht sedert meer andere gewesten, door herscheppingen be-^{r. 5} 6 faemt. Endelijk in Latium belant, geraekte met Turnus in oorloge.

r. 5 verkeerden; Lat. erant conversae: ‘veranderd waren’.

[p. 24]

tekstkritische noten

De vorsten zetten zich te zaemen neêr in 't ront,^+1-vlg.

Daer het gemeene volk verlangende om hen stont,²
En Ajax, heer des schilts, van huiden overtoogen³
Wel zevenwerf, rees op, en zagh met donkere oogen⁴
't Sigeesche zeestrant, en de kryghsvloot op de kust,⁵
En ommestanders aen, en heffende ongerust⁶
De handen opwaert, sprak: wy pleiten en verweeren,⁺
By godt Jupyn, ons recht voor alle deze heeren,⁸
In 't aenzien van de vloot en schepen op een ry,⁹
En men gelykt in deught Ulisses noch by my,¹⁰
Een' die noch Hektor noch zyn fakkel durf verbeiden,¹¹
Wiens maght ik stuite en sloegh, als hy zoo breet ging weiden,¹²
De schepen pooghde in brant te steeken op een' sprong.
Het is dan veiliger te vechten met de tong¹⁴
Dan met de hant. maer ik ben ongereet met woorden,¹⁵
En hy met daeden: en zoo veel ik in slaghoorden
Vermagh met wapenen, zoo veel vermagh dees man
Met zyne tong. ik acht, o Grieksche heeren, dan
Onnoodigh u myn deught en daeden te vertoogen,¹⁹
Die gy zoo dikwyl zelfs aenschoude met uwe oogen.²⁰
Laet nu Ulisses u verhaelen zyn gevecht,²¹
En dappre stukken, 's nachts by duister aengerecht,
En zonder tuigen. ik beken met recht te steeken
Naer een doorluchte kroon: maer dees beneemt door treken
Uit afgunste Ajax al zyn eer, door 't zwaert behaelt,^23-25
En lang verdient. een' prys, die schoon in d'oogen straelt,
Waerop Ulisses vlamt, te stryken na verdrieten,
Is geen volkomene eer behaelen, en genieten.

TEKSTKRITIEK: vs. 1 oude uitg.: zamen. - 13 oude uitg.: scheepen. - 22 oude uitg.: uitgerecht, ook Ung., Dif. - 25 oude uitg.: zyn'.

+ [Randschrift:] Het pleit om Achilles wapens.

1-vlg. vgl. Dl. II, 600: 1380-vlg.

2 daer: terwijl.

3 ‘bezitter van het met zeven huiden overtrokken schild.’

4 met donkere oogen: met norse, dreigende blik; 1e lez.: geduldeloos van toren (impatiens irae: ‘zijn toorn niet meester’); 2e lez.: heel duldeloos v.t.; 3e lez.: vertorent en bewogen, 'n combinatie van torvo vultu en imp. irae, welk laatste ten slotte met ongerust (vs. 6) is weergegeven; ongerust: onrustig, heftig bewogen.

5 Sigeesche; vgl. Bk. XII, vs. 97.

6 en ommestanders; de samentrekking, zonder lidw., is in 2e lez. ontstaan; 1e lez.: Alle o.

+ [Randschrift:] Ajax rede.

8 by godt Jupyn; uitroep.

9 Bij de vloot nl. had Ajax zich zeer dapper gedragen; zie vs. 139-vlg.

10 men gelykt: men waagt te vergelijken. - deught: hoedanigheden.

11 durf; 1e lez.: dorst; Lat. non dubitavit cedere (verl. tijd); vgl. Bk. VII. vs. 172.

12 ik met klemtoon; zoo breet gingh weiden: (niet bij Ov.) zo om zich heen vocht.

14 dan: (dan) dus; vgl. vs. 93; met de tong; Ov.: ‘met leugens’.

15 ongereet: niet vaardig.

19 deught en daeden: dappere daden; vertoogen: (vertonen), voor ogen, in herinnering brengen (memoranda); een in V.'s latere werken zeldzame Vlaamse vorm; 1e lez.: breet t'ontvouwen Die gy zoo dikwyl met uwe oogen plaght t'aenschouwen.

20 zelfs: zelf.

21 1e lez.: u Ulisses nu; zyn met klemtoon; gevecht deelt in 't meerv. van stukken; vgl. Bk. VIII, vs. 542.

23-25 ik.... kroon: het is een grote prijs, ik beken het, waarnaar ik, weliswaar met goed recht ding; 1e lez.: Naer eenen hoogen prys; Ov.: ‘groot is de prijs, ik beken het, waarnaar wordt gedongen’. - Het zijn niet de treken (kunstgrepen), die de eer wegnemen, en de eer wordt ook niet, uit afgunst, aan A. ontnomen, maar het feit van U.' mededingerschap ontluistert voor A. de prijs; de toevoeging door... verdient dan ook evenzeer onjuist; Valent.: ‘den prijs... is groot; maar Ajax partij (d.i. weerpartij) verslegtse.’

[p. 25]

 

Ulisses streek ten deel dien prys in dit gerecht:²⁹

30

En zoo de kryghsraet hem den vollen eisch ontzegt,

 

Men zal noch roemen dat hy Ajax heeft bestreden.³¹

 

Indien men twyflen zoude aen myne dapperheden,

 

Noch koome ik afgedaelt uit een' doorluchten stam,³³

 

Den grooten Telamon, die onder Herkles quam

35

Te velde, en Troie holp verovren, en verbranden,^34-35

 

En om het gulden vlies in Kolchis dorst belanden.³⁶

 

De vader Eakus bekleet het zielrecht me,³⁷

 

Daer Sisif, Eols zoon, geduurigh van zyn ste³⁸

 

Den steen moet wentelen. Jupyn, zoo hoogh ten troone,

40

Kent Eakus met recht voor zynen eigen zoone.

 

Aldus is Ajax dan de derde van Jupyn.⁴¹

 

Maer Grieksche heeren, laet myn' stam in geenen schyn⁴²

 

My dienen in dit pleit, zoo 'k van Achilles wegen

 

En bloet geen erfrecht hebbe aen dezen prys gekreegen.^43-44

45

Hy was myn broeder, en ik eisch myn broeders goet.⁴⁵

 

Wat wil een, schandelyk uit Sisifus gebroet,

 

En hem, in diefte, en in bedrogh, en schelmsche streeken,⁴⁷

 

Gelyk, nu dryven, dat men hem gelyke en reken⁴⁸

 

By 't bloet van Eakus? en weigert men my nu

50

De wapens, die van zelf, van geenen optoght schuw,⁵⁰

 

Onachterhaelt verscheen, met allen kryghsgenooten?⁵¹

 

Zal een, die 't harrenas zoo spa heeft aengeschooten,

 

Meer rechts zich eigenen; een suffer, die niet trou⁵³

 

Zich razend veinsde, en loos den toght ontschuilen wou,⁵⁴

55

Toen Palamedes[schoon het hem tot nadeel strekte,⁵⁵

 

Als hy Ulisses veel te kloek op strant ontdekte,⁵⁶

 

En zyn bloohartigheit ontmomde al t'onverwacht]

 

Hem mesleepte op den toght, dien hy te schuwen dacht?

 

Zal hy de wapens nu aenvaerden en genieten,⁵⁹

29 ten deel (evenals vollen, vs. 30) is een ongewenste verzwakking; Ov.: ‘hij daar heeft reeds nu de prijs behaald enz.’

31 noch: toch; Ajax, met klemtoon.

33 noch: toch, in ieder geval.

34-35 Zie Bk. XI, vs. 304.

36 De Argonautentocht.

37 de vader: zijn (Telamon's) vader; vgl. Bk. VII, vs. 191. - Aeacus spreekt (met Minos en Rhadamanthys) recht in de Onderwereld.

38 Sisyphus; zie Bk. IV, vs. 624; hij gold wel als de vader van Ulysses, die van hem zijn sluwheid zou geërfd hebben; vgl. vs. 46-vlg.; Bk. VI, 718: 568.

41 van Jupyn: van J. af gerekend.

42 in geenen schyn: geenszins.

43-44 Ov.: ‘indien mij die stamboom niet met A. gemeen is’.

45 broeder; Lat. frater, dat hier echter de verwantschapsgraad met opzet overdrijft; hij was Ajax' neef: Achilles' vader Peleus was de broeder van Ajax' vader Telamon.

47 diefte = schelmsche streeken.

48 dryven: bepleiten, doordrijven; dat men enz.; door zijn aanspraak deed zich U. als erfgenaam gelden.

50 die van zelf enz.; Ov. sterker en puntiger: ‘moeten mij soms de wapens geweigerd worden, omdat ik 't eerst.... onder de wapens verscheen?’ - optoght: opmars ten oorlog.

51 onachterhaelt: nullo sub indice, ‘zonder dwang van 'n aanbrenger’; 1e lez.: En ongemelt (niet verraden); vgl. Dl. II 642: 127; 632: 22; allen, oude 3e nv. na met; vgl. Dl. III, 245: 1312; 273: 218 e.e.; schrijffout?

53 suffer: lafaard.

54 razend: waanzinnig; en loos; 1e lez.: en zoo.

55 hem: hemzelf.

56 kloek: schrander, slim; op strant; zie Dl. II, 632: 21.

59 de wapens, nl. van Achilles; aenvaerden: ontvangen; vgl. Bk. IV, vs. 895; 968.

[p. 26]

60

Die 't vechten weigerde, en geen harnas aen wou schieten?

 

En zullen wy, gereet voorbarigste op den toght,⁶¹

 

Van 't nagelaeten goet des helts, die voor u vocht,

 

En ons in bloet bestaet, dus snoot versteeken blyven?

 

Och waer Ulisses, die den oorelogh liet dryven,⁶⁴

65

Een loos berokkenaer van allerhande quaet,

 

Voort dol en razende gebleven in der daet,⁶⁶

 

Of dol gerekent, en noit met de vloot gevaeren⁶⁷

 

Naer Troie! o Filokteet, gy waert niet door de baren

 

Gevoert, en ons ter schade aen Lemnos opgezet,^68-69

70

Die nu geschoolen, zoo men zegt, daer wort verlet⁷⁰

 

In struik en boschspelonk, en met gekerm en weenen

 

Het wilde woudt beweeght, en wildernis, en steenen,

 

Ulisses vloekt, en wenscht dat hem de donder sla,⁷³

 

Gelyk hy wel verdient, het wellek d'ongena

75

Der goôn dien boozen schelm vergunnen op myn beden.⁷⁵

 

Hy, met ons allen in den oorloghseet getreden,⁷⁶

 

En die, een lidt des kryghs, Alcides pylen erft,⁷⁷

 

Lydt honger, kommer, noot, en ongemak, bederft⁷⁸

 

In zyn nootdruftigheit, verschoven, en verstooten,⁷⁹

80

Wort van de vogelen, met zyn geweer geschooten,

 

Gekleet, gevoedt, en spilt daer zyne pylen, lang⁸¹

 

Beschoren en geschikt tot Troies ondergang.

 

Hy leeft nochtans, die naer Ulisses niet wou hooren.⁸³

 

De zoon van Nauplius, tot ongeluk geboren,⁸⁴

85

Moght wenschen dat hy ook van hem verlaeten waer.

 

De helt zou leven, of gestorven, niet zoo zwaer

 

Betight zyn van verraet des staets, hem aengewreven;^86-87

61 gereet voorbarigste: die boven anderen bereidvaardig waren; voorbarigh: uitstekend.

64 liet dryven: zich onttrok aan; vgl. Bk. VII, vs. 1010.

66 voort: van toen af; dol en razende; zie over soortgelijke ‘tautologiese’ verbindingen, by V. talrijk, Muller, Mélanges-Salv. de Grave, 218-vlg.; L. Veldhuis, Nijm. diss. (1931), bl. LIII-vlg.

67 gerekent; met klemtoon.

68-69 Philoctetes; vgl. Bk. IX, vs. 327-29; bezitter van Hercules' boog en pijlen, door welke alleen, volgens het orakel, Troje kon worden ingenomen; vgl. vs. 81-vlg.; op de heenvaart door een slang gebeten, werd hij, wegens de walgelike reuk, op Ul.' raad, op Lemnos achtergelaten; zie bij vs. 86-87; opgezet: aan land gezet.

70 geschoolen: u schuil houdend.

73 dat .... sla; Ov.: ‘de straf toebidt die hij verdient’.

75 vergunnen; versta: inderdaad v. mogen; vergunnen, met ironiese toepassing op 'n straf; het meerv. onder invloed van goôn; of wellicht liep in een nietbewaarde lez. de zin nog door; op myn beden; het Lat. vordert eigl. zyn (van Phil.), maar V. zal dit om de dubbelzinnigh. vermeden hebben; 1e lez.: hier beneden.

76 hy: Philoctetes.

77 Voor de gissing van Van Lenn., dat V. uit onachtzaamheid Achilles voor Alcides schreef, zie Tekstkrit.; vgl. vs. 574.

78 bederft: verkwijnt; vgl. Bk. III, vs. 581.

79 verschoven: verworpen.

81 gekleet; hij vervaardigde zich kleding uit vogelveren.

83 hy, met klemtoon (ille); die: die namelik, omdat hij (quia); Ov.: ‘omdat hij Ul. niet vergezelde’; voorbeeld van pron. relat. met verklarende functie; over de scheiding van antecedent en relatief, en over de functie Overdiep II bl. 182-vlg.

84 de zoon van N.: Palamedes.

86-87 niet.... aengewreven; Lat. letum sine crimine haberet cet.; ofschoon V.'s opvatting met die van Schrevel. en Pontanus, ook Valent., overeenstemt, is toch sine crimine eerder van de Grieken te verstaan (‘zonder dat wij er schuld aan hadden, het ons behoefden te verwijten’), in verband met nostro cum crimine haberet (vs. 51 van de Lat. tekst; hier vs. 69), door V. met ons ter schade (d.i. dus: ‘ons tot schuld en verwijt’?) weergegeven. De aansluiting van vs. 88 ontbr. in deze vorm bij Ov.; vgl. de weergave dezer passage Dl. II, blz. 623.

[p. 27]

 

Een schendigh lasterstuk, met zulk een glimp gedreven,⁸⁸

 

Door 't opgegraven gout, waerme hy wert bekladt,

90

Het welk de booswicht zelf eerst daer begraven hadt⁹⁰

 

Uit wraek, waerom hy dien onschuldigen bevlekte,

 

Die zyn' geveinsden aert en razerny ontdekte.

 

Hy heeft den Grieken dan van alle hulpe ontbloot⁹³

 

Door ballingschap, of moort. zoo vecht hy wreet en snoot.⁹⁴

95

Zoo schrikkenze al voor hem, die schoon hy met schoon spreeken

 

Den trouwen Nestor zelf voorby zeilt, vol van treken,

 

Noch zal Ulis my niet misleiden dat myn trou^95-97

 

't Verlaeten van dien helt, den gryzen Nestor, hou

 

Voor geen boos lasterstuk, die [toen hy uit de troepen⁹⁹

100

Ulisses hulp verzocht, en hem te hulp most roepen,

 

Van ouderdom zich niet kon redden, en zyn paert

 

Gewont was] van hem wiert verraeden, en bezwaert.¹⁰²

 

Helt Diomedes, die hem menighmael bestrafte,¹⁰³

 

En by zyn' naem riep, daer hy geene hulp beschafte,¹⁰⁴

105

Weet dat ik niet, gelyk een laster, dit verzier,¹⁰⁵

 

En hy zyn' vrient de vlugt met recht verweet, die hier

 

Van schande sidderde. och wie moet hem niet verwenschen!^106-07

 

De goden letten op den handel van de menschen,

 

En oordeelen naer recht. beziet hem eens, ay ziet.^108-109a

110

Nu hoeft hy bystant, die alle anderen verliet:^109b-110a

 

En recht gelyk hyze al zoo trouloos heeft begeven,

 

Behoort men hem in noot te laeten van zyn leven.

 

Hy velt zyn vonnis zelf. hy roept zyn makkers al¹¹³

 

Te hoop, en ik verschyn, en zieze in dit geschal

115

Gedootverft, bleek van schrik, en sidderen en schroomen.¹¹⁵

 

'k Beschut hem met myn' schilt, daer hy, schier omgekoomen,¹¹⁶

88 lasterstuk: schelmstuk; ziet op de daad van Ulysses; gedreven, bedreven.

90 hadt; zeldzame spelling; zie Moller, Ts. 27, 115; de t is in 't hs. bijgevoegd, door V. zelf; vgl. bij Bk. II, vs. 285-86; IX, vs. 208, vs. 439, vs. 767; XII, vs. 679, vs. 749; maar ook hier vs. 1055.

93 den Grieken; 3e nv. wel onder invloed van ontnemen; vgl. ontblooten, ‘ontnemen’, bij G.v. Hogendorp, uitg. Kossmann, 162: 2348.

94 of: òf.

95-97 die schoon... noch zal Ulis enz.; anacolouthiese constructie; H noemt die overtollig; hij wil: maer schoon hy; Van Lenn., om de herhaling van schoon te ontgaan: hoewel hy; die is naar 't Latijn; vgl. nog H. op Bk. VIII, vs. 1045; vol van treken; bij hy; misleiden (1e lez.: afperssen) dat; versta: zo dat; Ulis; door Bi. (vgl. Bk. XII, vs. 276) afgekeurd.

99 troepen: de omringende scharen; vgl. Bk. III, vs. 307.

102 bezwaert ('n toevoeging): (daardoor) in groter last gebracht.

103 bestrafte: uitvoer tegen.

104 by zyn' naem riep; dit geschiedde niet door D., maar door Nestor.

105 laster: schanddaad, misdrijf; Lat. crimen, zoals ook vs. 99 (lasterstuk); dus: ‘dat ik hier maar niet 'n misdrijf sta te verzinnen’.

106-07 die... sidderde; Ov. enkel: trepido: ‘angstig’; 107b niet bij Ov.

108-109a Dit ter inleiding van wat volgt; handel: doen en laten.

109b-110a Ongeschikte weergave van: en eget auxilio: ‘zie, (kort daarop) heeft hij hulp nodig’; nu: kort daarop. Vgl. Ilias, 11, 434-vlg.

113 velt; versta: heeft geveld.

115 Ov. zegt dit alleen van Ulysses.

116 daer: waar, terwijl.

[p. 28]

 

Ter aerde neêrlagh. ik bescherme, en stel hem vry,

 

En bergh dien suffer 't lyf, een magere eer voor my.

 

Indienge voortvaert met dit pleiten voor deze allen,¹¹⁹

120

Laet ons ter stede gaen, daer dit is voorgevallen.¹²⁰

 

Laet ons den vyant weêr aenranden, zoo gewont¹²¹

 

En angstigh als gy plaght, en schuil met my terstont¹²²

 

In schaduw van myn' schilt. maer toen ik hem ontzette

 

Bleek hoe geen wonde daer de snelle vlugt belette,

125

Als hy niet langer om zyn wonden hier kon staen.¹²⁵

 

De dappre Hektor komt met hulp der goden aen.¹²⁶

 

Waer hy opdondert staet Ulisses voor zyn' degen

 

Alleen niet, maer ook al de dapperen verlegen.¹²⁸

 

Zoo byster eenen schrik brogt hy in man voor man.

130

'k Verleerde Hektor, die op 't nederhouwen van^130-vlg.

 

De Grieken juichende, volharden bleef met stoffen,

 

En trof hem dat hy los ter aerde neêr quam ploffen.

 

Ik hiel den trotsen, die een' tegenvechter zocht,

 

Waer tegens hy voor 's hants zich braef verzetten moght,¹³⁴

135

Alleen groothartigh staen: en gy, o Grieksche braven,

 

Holpt gunstigh myn geluk met uw gebeên hanthaven:^135-36

 

En vraegtge naer het endt van dezen zwaeren slagh;

 

Weet dat ik niet bezweek, en geensins onder lagh.

 

De Troischen dorsten stout de Grieksche vloot aenranden

140

En dreighdenze met zwaert en fakkelen te branden.^139-40

 

Waer bleef Ulisses tong in zulk een' hoogen noot?

 

Ik schutte zulk een' brant. verdaedighde eene vloot¹⁴²

 

Van duizent schepen, al uw hoop om t'huis te keeren,¹⁴³

 

Alleen op deze borst. nu staet dan, o gy heeren,

145

Den heilant van uw vloot de wapens billyk toe,

 

Zoo waerheit by u gelt. ik, die al 't heir behoe,^146a

119 voor: ten overstaan van; 1e lez.: pleiten uit den treuren (: daer deze dingen beuren).

120 stede: plaats.

121 laet... aenranden; Ov.: ‘laat de vijand weer daar zijn’; echter zegt Ov. nog, na 123a: ‘en strijd daarachter met mij samen’.

122 als gy plaght slaat bij Ov. alleen op angstigh.

125 ‘Terwijl hij nota bene door zijn wonden niet op zijn benen kon blijven staan’.

126 der goden; zie Tekstkr.; Ov.: ‘en voert met zich goden in de strijd’; met opzettel. overdrijving: 't was alleen Apollo, die op Jupiter's bevel Hector ter hulp snelde; Ilias 15, 220-vlg., 306-vlg.

128 alleen niet: niet alleen; vgl. Bk. VII, vs. 702.

130-vlg. In de Ilias (14, 409-vlg.; 7,45-vlg.) zijn dit en het daarna vermelde tweegevecht vroegere gebeurtenissen.

134 voor 's hants: in open gevecht; vgl. Wdb. N.T. 5, 1846.

135-36 Grieksche; 1e l. Griexe; vgl. Bk. VII, vs. 85. - hanthaven; met klemt. op de 2e lgr.; zie Wdb. N.T. 5, 1964; tussen een aantal helden (w.o. in de Ilias ook Ulysses), die zich voor de tweekamp aanboden, besliste het lot; hierop doelt Ov.: ‘gij smeekte, dat 't lot op mij mocht vallen’; V. vatte sors (lot) op als ‘geluk’, ondanks Farn.' aantekening; vgl. vs. 360.

139-40 In de Ilias is dit het resultaat van de vs. 126 vermelde aanval; de door Ov. vermelde hulp van Jupiter is niet weergegeven.

142 Ov.: ‘Waar bleef toen de welbespraakte U.?’.

143 al.; 1e lez.: alle.

146a In 't Lat. bij het volgende.

[p. 29]

 

Geniete een' kleinen prys voor zoo veel hondert kielen.^146b-47

 

Zoo paeren wy onze eer, die t'zaemen 't velt behielen.¹⁴⁸

 

Dees wapens pleiten zelfs voor Ajax: Ajax pleit¹⁴⁹

150

Niet om de wapens. laet met oordeel en bescheit^144b-50

 

Ulisses, Resus, en den blooden Dolon mede,¹⁵¹

 

En Helenus, den zoon van Priam, in zyn stede

 

Gevangen, met den buit van Pallas heilighdom,^152-53

 

Gelyken by al 't geen ik onversaeght alom

155

Hebbe uitgevoert. by daegh is nimmer iet bedreven,¹⁵⁵

 

En Diomedes heeft den aenslagh staêgh gesteven.¹⁵⁶

 

Hy vocht noit zonder hem. indienge met bescheit¹⁵⁷

 

Voor een gering belang dus groot een eer bereit,

 

Zoo deeltze, en geeft de helft of 't grootste deel met reden¹⁵⁹

160

Helt Diomedes, die zoo dapper heeft gestreden.

 

Maer om wat reden zoude Ulisses in dit pleit

 

Dien prys genieten, die in ooreloghsbeleit

 

Ter sluik, en wapenloos, en onverhoets uit schroomen

 

Den vyanden alom is op den hals gekoomen?

165

De heldre luister van den gulden storremhoet¹⁶⁵

 

Ontdekt de laegen, en verraet, by nacht gebroet.

 

Ulisses hooft kan toch Achilles helm niet draegen,¹⁶⁷

 

Die van Vulkaen gesmeet, ruim opmagh tegens slaegen:¹⁶⁸

 

Ook valt Ulisses hals en arrem veel te teêr¹⁶⁹

170

In 't handelen van helt Achilles zwaere speer.

 

Een beukelaer, waerin 't Heelal staet uitgedreven,¹⁷¹

 

Voeght geenen blooden, slechts door sluipery verheven.

 

O schaemtelooze mensch, hoe eischtge nu zoo stout

 

Een lastigh kryghsgeschenk, waervoor gy zwichten zoudt?

175

Indien de Grieksche raet hiermede u wil vereeren,¹⁷⁵

 

Zoo zal de vyant u haest stroopen, en braveeren,

 

En niet ontzien, en in het midden van de vlugt,¹⁷⁷

146b-47 Ov.: ‘groter eer wordt voor de wapens dan voor mij gevraagd’.

148 wy; nl. de wapens en ik; Ov.: ‘de roem van de wapens en de mijne zijn onderling verbonden; die... behielen (toevoeg. v.V.): ‘die gelijkelik uitmuntten’.

149 zelfs: zelf.

144b-50 Ov.: ‘geeft mij voor zoveel schepen de wapens’; billyk; vgl. Bk. V, vs. 40.

151 Ulisses, onderw.; R(h)esus voorw.; Rh., kon. v. Thracië, door Ul. en Diomedes bij nacht in het Troj. kamp gedood; onderweg hadden zij de spion Dolon gevangen, uitgehoord, gedood; Ilias, Bk. X; vgl. vs. 362-vlg.

152-53 Helenus, waarzegger (vgl. Dl. VI, 506: 349) van wie de Grieken vernamen, dat de vermeestering v.h. Palladium (een uit de hemel gevallen Pallasbeeld, in Troje) voorwaarde was voor de val der stad; buit van; voor de constr. vgl. Dl. IV, 753: 1270.

155 bedreven; versta: door Ulysses.

156 aenslagh: onderneming.

157 hy, nl. Ulysses; met bescheit, met oordeel; of: met overleg; toevoeg. v.V., in Ajax' mond weinig gelukkig, altans in de eerste opvatting.

159 deeltze; tussen U. en D.

165 heldre: onverduisterde, schitterende; gulden: gouden(helm van Achilles).

167 Ov.: ‘maar ook,...’.

168 Toevoeg. v.V. (Ilias 18, 611-vlg.); de eigl. reden, 't gewicht, is niet weergegeven.

169 hals, onjuiste toevoeging.

171 Ilias 18, 478-vlg.

175 Ov.: ‘Indien een dwaling v.h. Griekse volk enz.’.

177 en niet ontzien: in plaats van u te vrezen.

[p. 30]

 

Waerin gy bloodaert elk versnelt, voor noot beducht,¹⁷⁸

 

Wil u de zwaerte van de wapenen verdrieten.¹⁷⁹

180

Ook is uw beukelaer noch ongeblutst van 't schieten,¹⁸⁰

 

En hiel zich buiten scheuts. myn schilt, zoo ryk vereert

 

Met duizent pylen, en door 't zwaert ontrampeneert,¹⁸²

 

Vereischt een' anderen. ten leste om eens te sluiten,

 

Waertoe veel woorden? laet de daet het vonnis uiten.

185

Men worp' de wapens in des vyants benden heen.

 

Beveeltze ons uit den brant te haelen, daerwe streên,

 

En kroont hem, die met buit koom' heerlyk aengestreeken.

 

De zoon van Telamon hiel hiermede op van spreeken,⁺

 

En 't mompelen des volx ging aen, tot dat in 't endt¹⁸⁹

190

Ulisses opstont, zuchte, en zonder dreigement¹⁹⁰

 

't Gezicht eerst nedersloegh. hy keerde naer behooren¹⁹¹

 

Zich naer de vorsten, die tot rechters uitgekoren

 

Toeluisterden, en sprak met een bevalligheit:

 

O Grieken, ging het naer myn wenschen in dit pleit,

195

En uwen wensch, men zoude om 't erfrecht hier niet stryden.

 

Gy o Achilles, zoudt noch levende ons verblyden,^196-vlg.

 

Wy u genieten: maer dewyl het noodlot nu

 

Rampzaligh my van hem verstak, met eenen u

 

Dien kryghshelt weigerde en ontzey [hy wischt bewogen

200

Tot schreien, en ontstelt dit spreekende, zyne oogen]^199-200

 

Wie zal met grooter recht de wapens van dien helt

 

Achilles, Tetis zoon, zoo recht en reden gelt,

 

Zich eigenen dan hy, een spiegel van de vroomen,

 

Door wiens beleit Achil in 't leger is gekomen?^201-04

205

Men rekene Ajax niet tot voordeel, neen gewis,

 

Dat hy een plompaert schynt, en grovaert, als hy is,

 

Gelyk de daet melt. laet my myn verstant niet deeren,²⁰⁷

 

't Welk Grieken altyt diende, en trou was aen zyn heeren.²⁰⁸

 

Laet myn welspreekenheit, hoedaenigh z'is van styl,

210

Nu hem, die voor zyne eer moet pleiten, en dikwyl²¹⁰

 

Uw recht verdaedighde, uit afgunstigheit niet drukken,

178 versnelt: in snelheid overtreft.

179 wil: zal.

180 ongeblutst: H. over bluts, buil; vgl. Dl. IV, 705: 1529.

182 ontrampeneert; vgl. Bk. XI, vs. 702.

+ [Randschrift:] Ulisses rede.

189 't mompelen, ten teken van instemming; des volx; het krijgsvolk toont instemming met de ‘plebeïese’, eenvoudige rede van Ajax, straks (vs. 546) de vorsten met de ‘senatoriale’, verfijnde van U.; vgl. Bothe bij Ehwald; ging aen: begon.

190 zuchte en zonder dreigement niet bij Ov.

191 naer behooren: op passende, bescheiden wijze.

196-vlg. Ov.: ‘gij zoudt nog uw wapens en wij u bezitten’.

199-200 Ov.: ‘alsof ze (de ogen) weenden’!

201-04 Het spel met de dubbele zin van succedere (1 opvolgen; 2. volgen) is niet weergegeven; een... vroomen, ongeschikte toevoeg.

207 laet my: laat omgekeerd mij.

208 Grieken: Griekenland.

210 nu hem die; Ov.: ‘hem die nú’.

[p. 31]

 

En niemant smoor' den glans van zyne heldenstukken:²¹²

 

Want stam, voorouders, en al wat wy in der daet

 

Niet zelfs bedreven, noeme ik naulyx, 't welk bestaet

215

In reên, ons eigen: maer nu Ajax op durf geven,^214-15

 

Dat Jupiter hem kent voor eenen van zyn neven,²¹⁶

 

Zoo moet hy weeten dat Jupyn ons grootvaêr is,²¹⁷

 

En wy hem even na bestaen. dit blyft gewis:²¹⁸

 

Want zelf Laërtes is de vader van myn leven,²¹⁹

220

Arcees myn grootvaêr, en Jupyn, in top verheven,²²⁰

 

Myn outgrootvader. geen van allen, hier genoemt²²¹

 

Met naeme, wert voorheene in ballingschap gedoemt.²²²

 

Merkuur verheerlykt my zoo hoogh van moeders wegen.²²³

 

Van weêrzy spruite ik dan, een ongemeene zegen,

225

Uit goddelyken stam. de wapens, die gy ziet,²²⁵

 

Waerom wy pleiten voor den kryghsraet, eische ik niet,

 

Als een die eedler ben van wegen myne moeder,

 

Noch mits myn vader niet met bloet van zynen broeder²²⁸

 

Zich zelven smette. strykt het vonnis als het past

230

Naer elx verdiensten, en houdt dit gewis en vast

 

Hoe 't Ajax geensins baet op Peleus hoogh te roemen,

 

Mits dees en Telamon elkandre broeders noemen.²³²

 

Men zie geen bloet, maer eer en deught aen om 't bezit

 

Van deze wapenen. of wil men enkel dit²³⁴

235

Den rechten erfgenaem toewyzen, niemant nader;

 

De brave Peleus is Achilles rechte vader,

 

En Pirrus is de zoon van helt Achilles. waer

 

Blyft Ajax nu? ay zent Achilles wapens naer

 

Out Ftie, of Scirus heen. lust Ajax hier te rennen²³⁹

240

Om eer, Achilles zelf zal Teucer rustigh kennen

 

Voor neef: en ziet die wel naer deze wapens om,^239b-41

 

Of hoopt hy om dien prys? dewyl dan 't eigendom

 

Der wapenen naer elx verdiensten, zonder voordeel

 

Van gunst, wort toegekent met een rechtvaerdigh oordeel:

245

Ik heb meer uitgerecht, den staet ten beste, dan

212 ‘Men kan van niemand eisen dat hij enz.’.

214-15 't welk... reên: gelijk redelik is; opgeven: pralen.

216 kent: erkent; neven; zie vs. 41.

217 ons grootvaêr: mijn stamvader; zie vs. 221.

218 wy hem: ik Jupiter.

219 zelf L.: L. zelf; vgl. Bk. VII, vs. 778.

220 Arcees: Arcesius.

221 van allen; Ov. ‘onder dezen’.

222 in... gedoemt: (als Telamon, wegens doodslag, met Peleus, van zijn broeder Phocus; vgl. Bk. XI, vs. 370).

223 M. → Autolycus → Anticléa, U.' moeder; vgl. Bk. XI, vs. 423.

225 de wapens; daarvóór te denken: ‘echter’.

228 mits: wijl.

232 mits: omdat namelik; zie bij vs. 45.

234 enkel; met wilmen verbinden.

239 Phthia, in Thessalië, Achilles' geboortestad; op Scyrus in de Aegaeïese zee was zijn zoon geboren.

239b-41 Ov.: ‘en niet minder dan hij is Teucer een neef v.A.’; rustigh: rondweg, zonder voorbehoud.

[p. 32]

 

Myn mont, noch ongereet, voor 's hants u toonen kan,²⁴⁶

 

En wilze u evenwel op eene rye melden.²⁴⁷

 

De moeder, Nereus kroost, bewust hoe in de velden²⁴⁸

 

Voor Troie Achilles in den oorlogh sneuvlen zou,

250

Kleet hem in 't joffrenkleet uit moederlyke trou,

 

Bedrooghze altzaemen, en ook Ajax. ik behendigh

 

Om 't mannelyk gemoedt en oorloghshart inwendigh

 

t' Ontvonken, veile hem met allerhande stof

 

En joffrengadingen in Likomedes hof,

255

Ook wapens aen. de helt, door 't kryghsgeweer bewogen,^253-55

 

Had noch het maeghdelyk gewaet niet uitgetoogen,

 

Toen ik hem, die den schilt en speer aentaste, zey:

 

O Tetis zoon, de val van Troie, en 't lantgeschrey²⁵⁸

 

Wacht op uw komste alleen. wat draeltge om vroom te vechten,

260

En 't hooge Pergamum ter aerde toe te slechten?²⁶⁰

 

Ik gryp den dapperen en sterken jongling aen,

 

Om groote dingen uit te voeren en bestaen.^261-62

 

Wat hy uitvoerde wort myn wysheit toegeschreven.²⁶³

 

'k Heb Telef, met de speer gewapent, neêrgedreven,²⁶⁴

265

En overwonnen, en genas zyn wonde, en dwong

 

Den kryghsman, die in noot noch kryghsgenade zong.^265-66

 

De muur van Teben is door myne hant gevallen,

 

En Lesbos, Tenedos, en Cille, Apolloos wallen.

 

'k Won Scirus, smeet Lirnes ter aerde op eene ry,^267-69

270

En veel verzwygende, zette u Achilles by,²⁷⁰

 

Die wreeden Hektor velde. ik velde zoo gevaerlyk²⁷¹

 

Een' helt, en eische nu zyn wapentuigh: want waerlyk

 

Ik hebbe Achil ontdekt door wapens in den noot,

 

En schonkze in 't leven hem, hereisch die na zyn doot.

275

Toen een mans droefheit al de Grieken trof en drukte,²⁷⁵

 

En duizent schepen, eer de heenevaert gelukte,

246 ongereet; vgl. vs. 15; voor 's hants: voor de vuist weg.

247 Ov.: ‘nochtans zal ik mij door de orde der dingen laten leiden’; wilze, nl. de verdiensten (vs. 243); zie Tekstkrit.

248 bewust: wetend.

253-55 veile ... aen (voor aen 1e lez.: op); Ach. was, als meisje vermomd, bij kon. Lycomedes van 't eiland Scyrus (Ov. noemt hem niet; wel Farn., Pontanus; 't was overigens een bekend, na-homeries, verhaal) ondergebracht; stof: stoffen.

258 en 't lantgeschrei (vgl. Bk. IV, vs. 39); toevoeg. v.V.

260 Pergamum: Troje; eigl. de burcht van Tr.

261-62 Lat. injecique manum, fortemque ad fortia misi; injicere m., vastgrijpen, de gewone manier van in eigendom nemen.

263 toegeschreven: toegerekend (vgl. Bk. XII, vs. 461); Ov.: ‘zijn daden zijn de mijne’.

264 Telephus; Bk. XII, vs. 149; duideliker ware: ‘ik heb’, want U. rekent zich hier (tot vs. 269) daden v. Achilles toe.

265-66 dwong (bedwong).... zong; toevoeg. v.V.

267-69 Teben, Tenedos, Lirnes; Bk. XII, vs. 146; Apolloos wallen (steden), in 't Lat. bijstelling bij Cylla en 't hier overgeslagen Chryse, beide steden in Mysië; ook Tenedos had een A.-tempel; Scyrus, een stad in Phrygië; maar V. zal er, met Farn., het eiland (vs. 253-55) onder verstaan hebben.

270 veel verzwygende: om allerlei andere dingen niet te noemen; opmerkelike constructie van het conjuncte partic; zette by: verschafte de bijstand van.

271 ik; met klemtoon.

275 een mans: van één man, nl. Menelaus, na de schaking van Helena; vgl. begin v. Bk. XII.

[p. 33]

 

De ree van Aulis in Eubea langen tyt

 

Besloegen, waeide, daer de vloot op anker rydt,²⁷⁸

 

En marren blyft, geen wint dan die de maght verlette.²⁷⁹

280

Apols gestrenge mont eischte entlyk d'onbesmette²⁸⁰

 

Ifigeny, het bloet van Atreus zoon, ten zoen²⁸¹

 

Der jaghtgodin' Diaen, om 't offervier te voên.

 

De vader weigert dit, en vloekt de goôn uit smarte:

 

Want schoon hy koning was, de vader bleef in 't harte

285

Geplant. ik wende dit medoogen en dien rou

 

Van Atreus zoon ten dienst des staets uit liefde en trou,

 

En nu bekenne ik ront [de koning neem' het echter

 

Niet euvel] ik verweer die staetzaek voor een' rechter Geheel eenzydigh. 't Heil des volx, de broeder, 't wit^288-89

290

Van zyne ontfange maght beweeght hem, daer elk bidt,²⁹⁰

 

's Lants welvaert tegens 't bloet der dochter op te weegen.

 

Men stuurtme heene naer de moeder, al verlegen,²⁹²

 

Geensins op dat men 't hart van Klitemnestre zoek'²⁹³

 

Te kneden, maer door list misleidende verkloek'.

295

Waer Ajax uitgestuurt, de vloot zou leggen blyven,²⁹⁵

 

En wachten op den wint. ik ga, en laetme dryven²⁹⁶

 

Naer Troie, als afgezant, bezie het hof, hoe 't woelt,²⁹⁷

 

En hoe 't gestelt zy, daer 't van duizenden krioelt.²⁹⁸

 

Ik voer den last uit, my vertrout van alle grooten,

300

Beschuldigh Paris, eische uit last der bontgenooten

 

Helene met den schat geschaekt uit Griekenlant,

 

En smyte Priam, en Antenor, hem verwant,³⁰²

 

Met reden over stach: maer Paris met zyn braven³⁰³

 

En trotse broedren, die de schaekery hanthaven,³⁰⁴

305

Onthielden naeuwelyx [o Menelaüs, gy

278 waeide; H. betoogt tegen Ten Kate, dat de zw. vorm de oudere is, zoals bij jagen, vragen; woei is ‘verbasterd’; Bi.: beide goed, maar niet geheel zonder onderscheid.

279 geen... verlette: slechts tegenwind; Ov.: ‘geen wind of tegenwind’; maght: vloot.

280 gestrenge, zie Wdb. N.T. i.v.

281 Ifigeny; zie Tekstkrit.; vgl. Bk. XII, vs. 42; Ov. noemt de naam niet; voor Polyxena, zie Amsteld. Hecuba, waar zij in een analoge situatie voorkomt.

288-89 ik... eenzydigh: ik bepleit(te) die gewichtige aangelegenheid voor een vooringenomen rechter; tenui caussam is eigl.: ‘ik heb mijn zaak gewonnen’; bekenne, voor fateor (eerder: ‘verklaar)’; broeder, nl. Menelaüs; wit: bedoeling; vgl. Dl. II, 702: 1313.

290 zyne... maght: de door hem ontvangen (opper)macht: daer: terwijl (met overgang naar 't redengevende).

292 al verlegen; bij moeder; vgl. Bk. V, vs. 689; in verband met 't geen volgt 'n minder gelukkige toevoeg.

293 Aan Clytaemnestra loog Ul. voor, dat haar dochter aan Achilles zou worden uitgehuwelikt.

295 leggen blyven; nl. nu nòg.

296 ik... dryven; Lat. mittor: ik word gezonden, laat mij heenzenden; doelt V. met dryven op de zeereis? Deze gezantschapsreis van Ul. (met Menelaus, vgl. vs. 305; Ilias 11, 139) had plaats vóór de oorlog.

297 als afgezant; Ov.: ‘als stoutmoedig redenaar’.

298 van duizenden; Ov., soberder, ‘van mannen’; krioelt, nl. toen nog.

302 Lat. Antenora junctum: de met hem eensgezinde (niet: verwante) A.; hij was een voornaam Trojaan, die ook de gezanten geherbergd had; vgl. Dl. VI, 372: 275.

303 met reden: met mijn woorden; braven: dapperen; Ov.: ‘die onder hem aan de roof deelnamen’.

304 en: en met zijn; hanthaven: beschermen.

[p. 34]

 

Draeght kennis hoe het ging] hun handen af van my.^305-06

 

Wy stonden d'eerste dagh met u in dit bezwaeren.³⁰⁷

 

Het valt te lang u op een ry myn wedervaeren,

 

En myn verdiensten in den oorlogh van tien jaer^308-309

310

t'Ontvouwen. 's vyants maght hiel zich uit kryghsgevaer,

 

Na onzen eersten slagh, en binnen Troies muuren,

 

Om zonder veltslagh ons te matten, en verduuren.³¹²

 

Ten leste vechtenze eerst na negen jaer om stryt.

 

Wat rechtge midlerwyl toch uit in al dien tyt,³¹⁴

315

Die in kryghskennis roemt geene anderen te wyken?³¹⁵

 

Maer wat bedreeftge? en vraeght gy weder van gelyken

 

Wat ik bedreef. 'k belaegh den vyant. ik bewal^316-17

 

De graften, of vertroost het kryghsvolk, om 't geval³¹⁸

 

En 's kryghslangduurigheit, en moeielyke elende,

320

Stantvastigh met gedult te harden tot het ende.³²⁰

 

Ik rade dat men 't heir versterke, en onze vloot³²¹

 

Voorzie van wapenen en voorraet. waer de noot

 

My daghvaert spoede ik heen. de veltheer legt bezweeken

 

Bedrogen in den droom, gebiet ons op te breeken,

325

Uit last van Jupiter, en kan hiermé de zaek

 

Verweeren. Ajax dryf dat elk den aftoght staek',^323b-26

 

En Pergamum verdelgh'. hy vechte nu zyn beste.

 

Waerom belet hy niet den aftoght voor de veste,

 

En schiet, voor andren ree, het blanke harnas aen,

330

En trede al 't kryghsvolk voor, en hou de blooden staen,

 

Om met de vorsten, die den val van Troie zwoeren,

 

Den aengevangen krygh groothartigh uit te voeren?^329-32

 

Waer dit zoo groot een zaek voor eenen, die altyt

 

Dus snorkt en opgeeft wat hy uitrecht in den stryt?

305-06 Onthielden... af; Vgl. H. en Bi. op Bk. XIV, vs. 974.

307 Ov.: ‘en dat was de eerste dag, waarop ik met u te zamen eeen gevaar doorstond’; d'eerste dagh; met opmerkelik genus.

308-309 myn w. en myn verdiensten; Ov.: ‘wat ik met raad en daad nuttigs verrichtte’.

312 matten en verduuren (overdúren): door de lange duur afmatten.

314 -ge: Ajax.

315 Ov.: ‘die van niets dan van vechten verstand hebt’.

316-17 maer wat bedreeftge: wat hebt ge dan toch verricht; vgl. Dl. V, 323: 1258; en... bedreef, ongeveer voorzin bij 't volgende; vgl. Tekstkrit.

318 de graften, nl. om het kamp der Grieken; geval: toestand, omstandigheden; vgl. Bk. VI, vs. 778.

320 harden; vgl. Bk. X, vs. 542.

321 dat; Ov.: ‘op wat wijze’.

323b-26 Ov.: ‘Maar zie, enz.’; door een bedriegelike droom deed Jup. aan A. de zege als nabij aankondigen; toen deze daarop, om de krijgers op de proef te stellen, opheffing v.h. beleg voorsloeg, vond dit algemene instemming, tot Ulysses hen tot ommekeer bewoog; Ilias, Bk. II; bij Ov. behoort uit last van J. dan ook niet bij vs. 324b, maar bij 324a; wel zegt ook Ov. dat Ag. zijn houding met een beroep op Jupiter kon verdedigen; als V. met legt bezweeken bedoelt: ‘is ontmoedigd’, past dat dus niet in de oorspr. samenhang; eerder is het: ‘ligt (krachteloos) neer in de slaap’; Ajax dryf....: laat nu toch A. zijn best doen enz. (met verplaatsing in het heden; dergel. levendige wending bij Ov.)

329-32 voor... ree: 'n voorbeeld van strijdvaardigheid; de passage is uitgebreid; van vs. 331-32 staat bij Ov. niets; op te merken de conjunctief in de voortgezette vraag, die daardoor in onderschikking overgaat: ‘om voor te treden’.

[p. 35]

335

Maer dat noch slechter luit, o ooreloghsbefaemde,

 

Gy koost het hazepadt. ik zagh het zelf, en schaemde

 

My uwent halve, toen gy hem den rugge boodt,³³⁷

 

En woudt voor wint voor stroom afloopen met de vloot.³³⁸

 

Ik riep: gezellen, staet. wat wiltge nu beginnen?

340

Hoe raestge dus? is dit de stadt van Troie winnen?³⁴⁰

 

Verlaetge Pergamum, alreede in uwe hant?³⁴¹

 

Wat brengtge in Grieken na tien jaeren? niet dan schant,

 

En laster. met dees reên van spyt my ingegeven,³⁴³

 

Voere ik d'onwilligen, verbaest ter vlugt gedreven,³⁴⁴

345

En vliênde vloot weêr aen. de veltheer houdtze staen,³⁴⁵

 

En voert de makkers, die vast siddren, weder aen,

 

Daer Ajax niet een woort durf kikken: maer van toren,³⁴⁷

 

Verwyt Terzyt de zoons, uit Atreus stam geboren,³⁴⁸

 

Al wat hem inschiet, 't welk ik straffe, en houze staen,³⁴⁹

350

En dryf de schroomenden op onzen vyant aen,

 

Met eenen verschen moedt, en maenze zich te draegen

 

Zoo dapper als voorheene. al wat'er in dees dagen³⁵²

 

Schynt by dien man verrecht, dat is alleen myn werk,

 

Die hem, met al den hoop voorvlugtig, stutte en sterk',

355

En weder aenvoer': maer wilt gy het enkel winnen;^354-55

 

Wat Grieken zyn'er, die u loven, of beminnen?³⁵⁶

 

Helt Diomedes gaet doorgaens met my te ra,³⁵⁷

 

Steunt op zyn' kryghsgenoot Ulisses voor en na.

 

Het is een groote zaek dat dees uit veele zielen

360

My uitpikte: en hoewel geen loten op my vielen,³⁶⁰

 

Noch holp ik, zonder doot en dootsgevaer en nacht

 

Te schroomen, Dolon, die, als ik op eene jaght

 

En aenslagh uitging, voort, met uitgetogen zwaerde;^361-63

337 hem; de stryt (vs. 334).

338 afloopen: wegzeilen; scheepsterm; Wdb. N.T. 1, 1166; enigszins anders Dl. II, 612: 1652.

340 raestge: zijt ge van zinnen.

341 H. over in uwe hant: ‘in uw macht’; hier prolepties.

343 laster: oneer; van spyt: door ergernis; 1e lez.: my moedigh ingegeven; Ov.: ‘waartoe de smart mij welbespraakt had gemaakt’.

344 verbaest: geheel van streek.

345 en: en de; vliênde: vluchtklare; Ov.: ‘voerde ik de afgewenden van de ter vlucht gereed zijnde (profuga) vloot terug’.

347 daer: terwijl.

348 Terzyt (1e spell. wsch. met z; daarna s; ten slotte z): Thersites, de lelikste Griek voor Troje, om zijn schelden op de vorsten berucht; zoons: Agamemnon en Menelaus; 1e lez.: Terzyt de koningen durf wrevligh tegenvoeren.

349 en houze staen (met opmerkel. samentrekking); mogelik, en dan onjuiste, weergave van erigor: ‘ik sta op’.

352 in dees dagen; Ov.: ‘van deze tijd af’.

354-55 Ov. enkel: ‘die hem, toen hij zijn rug liet zien, teruggesleept heb’; aenvoer': maer; eerder: aenvoere: en.

356 Ov.: ‘Wie van de Gri.... zoekt u (tot makker)?’ (gelijk Diomedes mij).

357 doorgaens: regelmatig.

360 uitpikte: uitkoos (vgl. Dl. II, 621: 66; Dl. III, 140: 371).

361-63 holp voort: hielp van kant; in de Ilias doodt Diom. Dolon en Rhesus (369); als ik: zoals ik; 't Lat. nos is hier werkelik meervoud: Diomedes en ik; jaght en aenslagh: spionne-onderneming; met ausum (‘het waagde’) duidt Ulyss. aan dat Dolon geen blodaard was; vgl. vs. 151.

[p. 36]

 

Doch toen hy door bedwang den handel openbaerde,

365

En ik wat Troie broeide eerst hoorde uit zynen mont.^364-65

 

'k Was van den aenslagh gansch verzekert, en my stont

 

Niet meer te vraegen, en kon veiligh wederkeeren^366-67

 

Met vollen prys, my vast belooft van alle heeren.³⁶⁸

 

Hiermede niet vernoeght, rukte ik naer Resus tent,³⁶⁹

370

Holp hem met alle zyne aenhangren aen hun endt

 

In 't heir, en keerde met den dooden op den wagen,³⁷¹

 

Die helt Achils gespan u eischte, om ons te plaegen.³⁷²

 

Ontzegtme nu in 't recht den wapenprys, zoo blykt

 

Dat Ajax grooter prys dan uw voorstander strykt.³⁷⁴

375

Wat voere ik Licischen Sarpedons maght u tegen,³⁷⁵

 

Hoe zyn slaghorden legt gevelt met mynen degen,

 

Die Chromius, Ifyt, Alkander trots genoegh,

 

Alastor, Charope, en ook Halius versloegh,

 

Helt Toön, Pritanis, Ceranon holp om 't leven,^377-79

380

Feridam, Ennomon, Noëmon, die hier bleven,³⁸⁰

 

Van 't strenge nootlot in een wisse doot gejaeght,

 

Ook zoo veele andren, min befaemt en uitgedaeght

 

Voor Troie, en met myn hant zoo bloedigh neêrgehouwen?^382-83

 

O burgers, lust het u myne oorloghsdeught t'aenschouwen;

385

Ik draegh lidttekens in de borst als diamant.³⁸⁵

 

Gelooft geen' ydlen roem. hy rukte met de hant^386a

 

Den boezem open, zegt: beziet eens hoeze bloedden:

 

Dees borst stont altyt schrap, om uwen staet te hoeden.^388a

 

Maer Ajax stort geen bloet, in zulk een' langen tyt,

390

Voor zynen kryghsgenoot, en bleef doorgaens bevryt

364-65 Ov.: ‘maar niet dan nadat’; voor imperf. = plusqpf. na toen vgl. Bk. VIII, vs. 1184; 1e lez.: eerst door dwang ons alles o.

366-67 verzekert: met stelligheid onderricht; vgl. Bk. V, vs. 697; my stont te: ik had te; kon (poteram): had kunnen.

368 Verkenningsdiensten werden rijk beloond; vgl. Ilias, X, 212-vlg.

369 Resus; vs. 151.

371 den dooden, nl. Dolon, wiens lijk zij meevoerden, na Rh.' paarden (die blijkens een orakel met 't lot van Troje verbonden waren) te hebben buitgemaakt, vgl. Ilias, X 526-vlg.; captivo (evenals door Valent.) niet met curru (de wagen; die zij bij Hom. niet meebrengen) verbonden, maar van de gevangen en daarna gedode Dolon verstaan; de vergelijking met een triumphus niet weergegeven.

372 Hector had aan D. wagen en paarden van Achilles toegezegd; Ilias, X, 390-vlg.; eischte, Ov.: gevorderd had; u: van uwentwege; plaegen: grieven.

374 voorstander: beschermer; Lat. fueritque benignior Ajax: ‘en laat A. dan nog goedgunstiger zijn (dan gij)’; vgl. vs. 159-vlg.; V.'s vertaling stemt met een aant. v. Farn. overeen.

375 Sarpedon, bondgenoot der Trojanen; Ilias V.

377-79 De hier genoemden zijn Lyciërs, krijgers v. Sarpedon; Ilias, V, 677-vlg.; vgl. Eneas IX, 1137-vlg.; Ifyt voor Lat. Iphitides (niet bij Hom.), patronym. bij Caeranus (hier vs. 379 Ceranon naar de accus.-vorm), maar in V.'s uitg. door een komma daarvan gescheiden; Charope (beter: :ps, of -pes) en Thoön horen in de volgende groep; Ceranon, met onjuist accent.

380 Dezen (zie vorige aant.; Noëmon hoort bij de vorigen) doodde Ul. in 't gevecht waarover vs. 109-vlg. - Feridam, onjuiste vorm (Pheridamas); naar 'n andere lez. eerder Chersidamas (en Chersidam); aldus Hom.; zie Tekstkrit. en de aant. bij N. Heins.

382-83 en uitgedaeght (niet bij Ov.), niet meer bij min.

385 Ov.: ‘ook ik draag wonden, schoon door hun plaats zelve’ (nl. in de borst); als diamant: als een kostelik sieraad.

386a Vgl. vs. 14.

388a Ov.: ‘heeft zich afgebeuld’; staet: staat v. zaken, belangen (res).

[p. 37]

 

Voor wonden. wat magh hy dan stoffende uit gaen stroien^390-91

 

Dat hy de Grieksche vloot, in 't harnas tegens Troien,

 

En Jupiter, behoede! ik weet wel dat hy street.^392-93

 

Een anders deught uit haet en nyt met onbescheet³⁹⁴

395

t'Ontluistren is geensins myn aert. hy laete blyven

 

Gemeenen lof zich in 't byzonder toe te schryven,

 

En gunne u ook een deel. Patroklus, met een' glimp

 

Van helt Achil vermomt, keert, Frigie ten schimp,^397-98

 

Met zyn' verdaediger de Troischen van ons kielen,³⁹⁹

400

Gereet haer op het strant te branden en vernielen.

 

Hy rekent mede dat geen ander schrap dorst staen,

 

En tegens Hektor lyf om lyf in 't vechtperk slaen.⁴⁰²

 

Men wraektme, en vorsten, en de koning staen vergeeten,⁴⁰³

 

Als hy de negende, by lot gekeurt, vermeeten⁴⁰⁴

405

In 't perk te voorschyn quam. maer zegme, o dappre man,

 

Hoe voer het lyfgevecht? helt Hektor quam'er van

 

Noch ongewont. och wy rampzaligen gedenken⁴⁰⁷

 

Met droefheit aen dien dagh, alswe al in rou verdrenken,⁴⁰⁸

 

En helt Achil, de muur van Grieken, nederploft.

410

Geen traenen, druk, noch angst belettenme op dees schoft⁴¹⁰

 

Achilles lyk te rugge in zyne tent te draegen;

 

Ik zegge Achilles lyk, in 't harrenas verslagen,⁴¹²

 

Het welk wy wenschen aen te schieten, als het past,

 

Ten prys van hem. ik ken my sterk om dezen last

415

Te draegen. 'k zal u d'eer dank weeten t'allen tyden.

 

Was Tetis, moeder van Achilles, voor het stryden

 

Zoo keurigh op geweer en wapens van den zoon,⁴¹⁷

 

Om eenen dommen, kunst en leeringe ongewoon,

 

Met een doorwrocht geschenk en beukelaer te dekken,⁴¹⁹

390-91 doorgaens; vs. 357; en... wonden; ziet op A.' onwondbaarheid (nog niet bij Hom.); Hercules had hem, nog kind, met een leeuwehuid omhuld, waardoor hij onwondbaar werd, behalve op één open plek: zijn zijde, of volgens anderen: de oksel, de nek; vgl. vs. 562; en Farn.

392-93 Vgl. vs. 139-140, de aant.

394 met onbescheet: onverstandig, onwelwillend; Vlaamse vorm, door V. in 't rijm benut.

397-98 met... vermomt: onder de uiterlike gestalte van A.; P. droeg de wapenrusting v.d. wrokkende A.

399 met zyn' verdaediger; Lat. cum defensore; ‘met hun (der kielen) verdediger (Ajax)’, behoort bij ab arsuris carinis, ‘van de reeds ten brand gedoemde schepen’; V. verstond het, een aant. bij Schrevel. volgend, van Hector, verdediger van Troje.

402 slaen: slag leveren; vgl. Bk. VI, vs. 126.

403 men wraektme: daarmee sluit hij mij buiten; vgl. over -me Bk. I, vs. 632 e.e.

404 Versta: ‘bij de vermelding hoe hij, nochtans als de negende (of: één van de negen) die zich aanbood, en dan nog aangewezen door het lot enz.’; vgl. vs. 135-36, de aant.

407 wy: ik,; zo altans bij Ov.

408 verdrenken: verdrinken (door vermenging met het causatief).

410 dees schoft: deze mijn schouder; waardoor hij dus bewezen had, de wapens van A. zeer wel te kunnen dragen (167-vlg.).

412 Ov.: ‘ik zeg: op deze schouders, ik, 't lijk v.A., en tevens zijn wapens’.

417 geweer = wapens; die zij Vulcanus vroeg te smeden.

419 geschenk; Lat. dona, nl. van Thetis aan haar zoon; vgl. Eneas, Bk. VIII, Inhoudt.

[p. 38]

420

En Ajax eenen schilt zoo kunstryk aen te trekken?⁴²⁰

 

Want hy begreep niet wat hierin gedreven stont,⁴²¹

 

Den oceaen, en aerde en hemel, groot en ront,

 

De hemeltekens, en Zeilstarren, Regenstarren,⁴²³

 

De noortsche Beeren, die in zee niet zinken darren,⁴²⁴

425

Den Reus hier neffens, met zyn slaghzwaert toegerust.^422-25425

 

Hy eischt de wapens, vol cieraet, hem onbewust.⁴²⁶

 

Maer hoe? verwytme dees dat ik begon te schroomen,⁴²⁷

 

En spa quam, toen de krygh alree was aengenomen?⁴²⁸

 

Kan Ajax niet bevroên dat hy, die ons bevlekt,

430

Met een Achilles ook in deze schult betrekt?

 

Indien met veinzen iet verbeurt wort, hy moet weeten⁴³¹

 

Wy veinsden alle bey, en waeren liefst vergeeten.⁴³²

 

Is draelen misdaet, ik quam eer op 's legers stem.⁴³³

 

Gelyk myn ega my, verlet zyn moeder hem.⁴³⁴

435

Wy zuimden luttel tyts om moeder en om vrouwe,

 

En dienden menigh jaer u vroom uit liefde en trouwe.

 

Ik ben niet eens beducht, indien 't aen my ontbreekt,

 

Dewyl zoo groot een helt ook in dees misdaet steekt.

 

Ulisses evenwel betrapte hem door vonden:⁴³⁹

440

Maer Ajax vont betrapte, als zy verlegen stonden,

 

Ulisses geenerwyze, en wy behoeven niet^440-41

 

Eens vreemt te houden dat hy uitvaert, raest, en schiet⁴⁴²

 

En schimpt met zyne tong: want afgerecht op nukken,⁴⁴³

 

Verwyt zyn gramschap u ook schandelyke stukken.

445

Is 't schant dat ik den zoon van Nauplius betight,

 

En is het eere dat gy streng hem in 't gericht

 

Ter doot hierop verweest? maer Palameed, beledight⁴⁴⁷

 

Door blyk van 't lasterstuk, blyft steeken onverdedight⁴⁴⁸

 

In zyne misdaet: want gy hoorde niet alleen,

450

Maer zaeght de lastersmet, die bleek door 't gout, voorheen

 

Ter sluik genooten. dat nu Filokteet bekreeten⁴⁵¹

420 stont voor ‘staat’, door attractie (begreep); de herhaling van schilt (naast beukelaer) niet in de 1e lez.

421 begreep eer aanv. wijs (N. Heins. norit: ‘begrijpt wel niet’), dan onjuiste weergave van novit (‘begrijpt’).

423 Zeilstarren: de Pleiaden (vgl. Bk. I, vs. 80), naar het verband tussen hun opkomst (in de lente) en de zeevaart; de naam werd o.m. van Gri. plein, ‘varen’, afgeleid; Regenstarren, Bk. VI, vs. 340; H uitvoerig over die sterrebeelden, en Orion.

424 Bk. II, vs. 225-vlg.

422-25 volgt van nabij Ilias XVIII, 483-vlg.; Ov. noemt ook de beide steden, ene in vrede, ene in oorlog.

425 Reus, voor Orion, vgl. Bk. VIII, vs. 292; Dl. VI, 396: 569.

426 hun onbewust (bij cieraet): waar hij niets van begrijpt.

427 Lat. quid quod, ter inleiding v. een sterker gegeven: ‘maar wat dunkt u; wat meer is; ja zelfs’; vgl. Bk. IX, vs. 274; voor deze passage vgl. vs. 52-vlg.

428 aengenomen: ondernomen.

431 verbeurt: misdaan.

432 waeren: zouden geweest zijn; vgl. Bk. VI, vs. 212-vlg.

433 eer; nl. dan Achilles.

434 1e lez.: Myn lieve vrou verletme, en zyne moeder hem; Ov. heeft bij beide 't bnw. pia.

439 vonden: vernuftvondsten.

440-41 ‘Maar U. werd geenszins door A.'s vernuft betrapt, ontdekt’.

442 houden: vinden.

443 1e lez.: Met zyne losse tong; Ov.: ‘domme tong’; nukken, vgl. Bk. I, vs. 194.

447 beledight: aangetast, in 't nauw gedreven.

448 onverdedight: zonder zich te kunnen verdedigen.

451 bekreeten: onder tranen (niet bij Ov.).

[p. 39]

 

In Lemnos treurt, en blyft in ballingschap gezeten,

 

Is buiten myne schult, het welkge ook zoo verstont.^453b

 

Verantwoort dit. ik wil geensins met mynen mont

455

Verlochenen dat ik hem riet zich daer t'onthouwen,⁴⁵⁵

 

Om zyne droefheit en de ween, die 't hart benouwen,⁴⁵⁶

 

Te lenigen, ontlast van optoght en van wacht.⁴⁵⁷

 

Hy was te vrede, en leeft gerust en stil en zacht.⁴⁵⁸

 

Dees raet was heilzaem en getrou, schoon trouwe raeden⁴⁵⁹

460

Alleen genoegh volstaen. doch nu gy zyt beladen

 

Om Filoktetes, en waerzeggers eischen dat⁴⁶¹

 

Men dezen haelen zal, om koning Priams stadt

 

In d'asch te leggen, zent my niet om hem te haelen:

 

Want Ajax zal dit wel beschikken, en niet faelen⁴⁶⁴

465

Om met welspreekenheit een gram krankzinnigh hooft⁴⁶⁵

 

Te stillen, of door list, zoo dra hy wort gelooft,

 

In 't heir te brengen. eer zal Simoïs verkeeren⁴⁶⁷

 

Van aert, en zynen stroom te rugge dryven leeren,

 

En Ida bladeloos en zonder groente staen,

470

Achaie, Troie zelf de hant biênde, ons verraên,

 

Dan my verdrieten wil met myn verstant en raeden

 

Den Griekschen staet te hoên voor ongeval en schaden,

 

En Ajax dwaes vernuft het heir te stade koom'.^471-73

 

Gestoorde Filokteet, hoewelge, los van toom,

475

Op Agamemnon, my, en zoo veele andre heeren

 

Gestoort zyt; schoonge my vervloekt, en dreight te deeren,

 

En alle rampen wenscht, en met een' grammen moedt

 

Ulis ontmoeten wilt, om eens uw ziedend bloet

 

Te koelen met zyn doot, noch, willen 't goôn gehengen,⁴⁷⁹

480

Zal ik u haelen, en in 't leger herwaert brengen,⁴⁸⁰

 

En uwe pylen [het geluk begunstigh' my]

 

Gebruiken, even als ik met waerzeggery

 

Van Helenus my diende, en hoorde uit Godts kapellen^481-83a483b

453b ‘Ge hebt uw instemming daermee betuigd’.

455 zich t'onthouwen: daar te verblijven.

456 ween: smart; vgl. Bk. IX, vs. 385; en Tekstkr.; benouwen; Bk. XI, vs. 640.

457 lenigen; H leidde 't af uit Lat. lenire; hij merkt op, dat Kil. en Plant. het nog niet hebben, en hij het ook bij anderen niet gevonden heeft; optoght, zie vs. 50; wacht: milit. wacht, oorlogswerk (Ov. ‘oorlog’).

458 was te vrede: stemde toe; en.... zacht; Ov. alleen: ‘en leeft’.

459 heilzaem en getrou; Ov.: ‘niet slechts eerlik gemeend (fida; getrou), maar ook heilzaam’; klemt. op en.

461 waerzeggers; Calchas en Helenus; vgl. bij vs. 68-69.

464 beschikken: in orde brengen.

465 een... hooft; Ov.: ‘de van ziekte en toorn razende man.’

467 Simoïs, rivier bij Troje.

471-73 Ov.: ‘dan dat, wanneer mijn geest ophoudt voor uw belangen te waken, enz.’

479 noch: toch.

480 haelen; Lat. aggrediar: ‘ik zal op hem afgaan, hem aanpakken’.

481-83a Ov.: ‘en uw pijlen bemachtigen... evenzeer als ik mij van de Trojaanse ziener gevankelik meester maakte’ (vgl. vs. 152): met waerzeggery bij diende.

483b Niet rechtstreeks uit Godts kapellen, maar uit Helenus' mond; uit G.k. is weerslag van responsa deum; Godt ‘de godheid, vgl. Bk. VIII, vs. 745.

[p. 40]

 

Al wat d'orakels ons van Troies nootlot spellen:

485

Gelyk ik 't heilighdom van Pallas schaeken derf,⁴⁸⁵

 

En voeren midden door den vyant op ons werf.⁴⁸⁶

 

Durf Ajax echter by Ulisses zich gelyken?⁴⁸⁷

 

Want zonder Pallas beelt kan Grieken Priams ryken

 

Geensins veroveren. dit lot staet pal en vast.

490

Waer blyft nu Ajax, die zoo sterk op niemant past?⁴⁹⁰

 

Waer blyft de stoffery en roem van dezen grooten?⁴⁹¹

 

Wat schroomt gy? waerom komt Ulis niet opgeschooten,

 

En sluipen door de wacht, en vreest zich in gevaer⁴⁹³

 

By nacht te geven, en door spits en zwaerden naer⁴⁹⁴

495

De stadt te gaen, ja zelf op Pallas burgh te stygen,⁴⁹⁵

 

Om in 't gewyde koor het heilighdom te krygen,⁴⁹⁶

 

Te voeren midden door den vyant? zonder dat⁴⁹⁷

 

Zoude Ajax vruchteloos met zynen schilt, zoo prat⁴⁹⁸

 

Wel zeven huiden dik gevoedert, elk braveeren.

500

Die nacht kreegh Grieken hoop om eens te triomfeeren.⁵⁰⁰

 

Toen won ik Ilium: al stoftge op uw bestaen.⁵⁰¹

 

Zie Diomedes niet zoo wars en donker aen,⁵⁰²

 

Die zoo hy niet verstont dat een uitneemend vechter

 

Den wyzen raetsman d'eer moet toestaen voor den rechter,

505

Voorwaer hy zoude zelf naer deze wapens staen;^503-505

 

Ook Ajax, zyn genan, veel zediger beraên,

 

Zou hier naer dingen, en Euripilus, en mede

 

Doorluchte Andremons zoon, ten oorlogh altyt reede,

 

En helt Idomeneus, een lantsman, trots te paert,

510

Van helt Merion, en Menlaüs schat dit waert.^506-10

485 derf; vgl. Bk. VII, vs. 172.

486 werf, waar de schepen lagen.

487 echter: andermaal; dan nog.

490 ‘die zo sterk zijnde om niemand wat geeft’.

491 Ov.: ‘waar zijn van deze grote man de nog grotere (ingentia) woorden?’

493 vreest: schrikt ervoor terug; vgl. Bk. IX, vs. 404.

494 door spits en zwaerden; Ov.: ‘tussen de woest dreigende (feros) zwaarden door’. - H wil voor spits: spiets; maar vgl. XI, vs. 681 spits en wapens (geen hendiadys); V. Lenn. neemt 't hier wel terecht als hendiadys; vgl. Bk. VIII, vs. 469 spits en speer (hend.); Dl. II, 678: 829; Dl. VI, 719: 785.

495 zelf: zelfs.

496 krygen: wegroven.

497 zonder dat: had ik dat niet gedaan.

498 prat (trots), in ‘oneigenlike’ gebruikswijze bij gevoedert; de 1e lez.: En zeven doet vermoeden dat 't eerst bij schilt gedacht was, of zelfs bij (Ajax en) braveeren.

500 die nacht; Bk. X, vs. 664; hoop: de gerechtvaardigde verwachting; Ov.: ‘die nacht is door mij de overwinning op Troje behaald.... toen ik het verwinbaar maakte’.

501 uw bestaen: wat ge zoal ondernomen hebt.

502 Ov.: ‘Houd toch op met uw blik en gemompel telkens op mijn vriend D. te wijzen’. - Niet vertaald zijn de Lat. vss. 351b-353: ‘Hij had zijn aandeel in de roem bij die gelegenheid. En ook gij waart niet alleen, toen gij met uw schild de bondgenotenvloot beschutte; u echter verzelde een schare, mij een enkel man’.

503-505 Voor de constr. vgl. Bk. XI, vs. 499-vlg.; zij is ook hier naar 't Latijn.

506-10 Ajax zyn (beter: uw) genan (naamgenoot); zie Bk. XII, vs. 797; zediger beraên: bescheidener; vgl. vastberaden. - Eurypylus, een der dapperste aanvoerders, zo ook Thoas, zoon v. Andraemon; Idomeneus, kon. op Creta; Meriones was zijn wagenmenner; de vs. 502-10 genoemden vormden met Ajax, Ulysses en Agamemnon de negen, waarvan boven (vs. 404) sprake; H. kritiseert de namen in 510, daarbij t. onr. het accent in Merion (Meriones) afkeurend; vgl. Bk. XI, vs. 599. 1e lez. van 510 (aansluitend bij een eerdere redactie van 509): Meriones, en Menelaüs, noit vervaert.

[p. 41]

 

Gy ziet de kloeken, die in oorlogh u niet wyken

 

Voor myn raetslagen gaerne en ongeweigert stryken.⁵¹²

 

In storm en veltslagh gelt uw moedt en dapperheit:

 

Maer uw verstant behoeft ons brein en kloek beleit.

515

Gy zyt een kryghsman, maer geen raetsman. ik voorzichtigh

 

Ontrade reukeloos wat zwaer is en gewightigh

 

Te waegen zonder noot. gy weet den vyant aen^516-17

 

Te grypen. Atreus zoon komt zich met my beraên,

 

Wanneer men vechten zal. gy vecht om t'overwinnen⁵¹⁹

520

Met uwen arm, maer ik met overleg en zinnen.

 

Gelyk de stuurman den maetroos te boven gaet,

 

De veltheer grooter is dan een gemein soldaet,⁵²²

 

Zoo verre ga ik u door myn verstant te boven.

 

Verstant regeert de hant. het meeste is meest te loven.⁵²⁴

525

Hier komt het al op aen. hierom, o kryghsraên, eert

 

Den trouwen wachter [die uw heerschappy vermeert,

 

Zoo veele jaeren heeft in uwen dienst gesleeten,

 

En zich door kommeren en rampen heengebeeten]

 

Met dezen wapenprys, den vroomsten toegeleit.⁵²⁹

530

Ten leste zienwe eens 't endt van onze zwaericheit.

 

'k Holp hinderpaelen en beletsels schoon uitroien,⁵³¹

 

Won Pergamum, en brogt te weege dat men Troien⁵³²

 

Kon overwinnen. nu verzoeke ik om den staet

 

Der Grieken, en de stadt, die reede aen 't wanklen slaet;^533-34

535

Om godt en 't heilighdom van Pallas, schoon van luister,⁵³⁵

 

Met myne hant geschaekt, en hier gestelt by duister;

 

En om al 't geene noch met wysheit en beleit

 

Staet uit te voeren: en indien men werk bereit^538b

 

En eischt iet met gevaer van 't leven noch te haelen;

540

Of achtge dat'er iet ontbreeken moght en faelen⁵⁴⁰

 

Om Troies ondergang te vorderen; gaet my,⁵⁴¹

 

Noit ondienstvaerdigh, noch weêrbarstigh, niet voorby,⁵⁴²

512 ongeweigert: zonder te weigeren; vgl. Dl. III, 192: 18.

516-17 reukeloos bij te waegen; reukeloos en zonder noot heeft V. tot driemaal toe omgewisseld.

519 wanneer... zal; afh. vraag.

522 gemein; met de -ei- schijnt V. het geringe, elders het rustieke, te accentueren; vs. 1162; vgl. Bk. I, vs. 159; VII, vs. 729; en Tekstkr.

524 1e lez.: wat meest is moet men loven.

529 vroomsten: dapperste; Bk. IV, vs. 122; toegeleit: geschonken.

531 uitroien; vgl. Dl. II, 532 (531): 3.

532 Ov.: ‘en door het verwinbaar te maken héb ik het hoge Pergamum (Troje) genomen’; V.'s vertaling is op z'n minst onduidelik; men kan de 2e vershelft als verduideliking (en: namelik) van de 1e verstaan; vgl. Bk. VII, vs. 649.

533-34 verzoeke ik: doe ik mijn verzoek; om den staet der Grieken: om wille van, bij 't openbaar belang der Gri.; Ov.: ‘bij onze gemeenschapp. verwachtingen.’

535 godt en... Pallas: 't heilig beeld der godin Pallas; godt: de godheid; by duister ook bij geschaekt.

538b ‘en bij alle werk dat men nog beraamt’.

540 Beter ware: indien gij namelik meent enz.’

541 vorderen: bevorderen.

542 noit enz.; bij my.

[p. 42]

 

En staetme rustigh toe de wapens, daerwe om dongen,⁵⁴³

 

Of schenktze aen 't heilighdom, van ons by nacht besprongen.⁵⁴⁴

545

Hy wyst zoo spreekende op het kerkbeelt, dat'er staet.

 

De vorsten zaten al bewogen. in der daet

 

Bleek wat een tong vermagh met voeghelyk te spreeken.⁵⁴⁷

 

De wapens van Achil, die trots heeft uitgesteeken

 

In oorlogh, vallen nu een gladde tong ten deel:

550

En Ajax, die alleen in bloedigh kryghskrakkeel

 

Zoo dikwyl Hektor, zwaert, en vier, en ongevallen,⁵⁵¹

 

Door zyne vroomheit schutte, en staen hiel voor de wallen,

 

Verhit, als een die zich geensins betoomen kan.⁵⁵³

 

De spyt en hoon verwon dien onverwonnen man.⁵⁵⁴

555

Hy greep het zwaert, en sprak: voorwaer dit is myn eigen.⁵⁵⁵

 

Of zoude Ulisses, die niet opmagh tegens dreigen,⁵⁵⁶

 

Zich dit ook eigenen. dit zwaert, zegt hy, myn hoop,

 

Het welk zoo menighmael van 't bloet der Frygen droop,

 

Zal van zyn meesters bloet bedroopen tuigen konnen

560

Dat Ajax hant alleen helt Ajax heeft verwonnen.

 

Aldus sloot Ajax 't pleit, en duwde 't zwaert op 't lest

 

Door d'onversaeghde borst in 't hart tot aen 't gevest.⁵⁶²

 

Zyn handen konden 't zwaert niet uit den boezem haelen:⁵⁶³

 

Een bloetstroom dreef het uit met borrelende straelen;

565

En d'aerde, root geverft, teelde eenen purpren gloet,⁺

 

Een bloem, gelyk voorheene uit Hiacintus bloet

 

Een bloem quam spruiten: en de blaên van beide mellen

 

De letters, die de klaght des eenen konnen spellen,

 

Den naem des anderen, ten oorlogh streng en fier.^566-69

570

Ulisses zeilde in 't ent zeeghaftigh voort van hier⁵⁷⁰

 

Naer Lemnos, 't vaderlant van Toas, en zyn gade

 

Hipsipile, berucht alom door d'ongenade

 

En manslaght van 't geslacht der vrouwen daer begaen.^571-73

543 rustigh: kloekweg.

544 heilighdom; vs. 535.

547 voeghelyk: op geschikte wijze.

551 ongevallen; Lat. Iovemque: ‘en (zelfs) Jupiter’.

553 Ov.: ‘kon alleen aan zijn (eigen) toorn niet weerstaan.’

554 spyt: verbittering.

555 het zwaert; nl. zijn eigen zw., eertijds van Hector ontvangen; Ilias VII, 303.

556 die... dreigen; niet bij Ov.

562 onversaeghde; Ov.: ‘toen voor 't eerst gewond’; borst, in afwijking van het bij vs. 390-91 aangetekende; 1e lez.: Door 't noit gewonde lyf; tot aen 't gevest; Lat. qua patuit ferro: ‘op de wondbare plek’.

563 niet; versta: niet meer.

+ [Randschrift:] Ajax in eene Hiacint.

566-69 Vgl. Bk. X, vs. 291-vlg.; Dl. II, 788: 545; mellen: melden; doen lezen; streng: dapper; ten... fier, niet bij Ov.

570 zeeghaftigh, nl. in de strijd over de wapens v. Achilles.

571-73 Op Lemnos hadden kort voor de Argonautentocht de vrouwen alle mannen gedood; slechts Hypsipyle redde haar vader (gade dus onjuist) Thoas; vgl. Dl. IV, bl. 348-vlg.; over berucht, vroeger ook in neutrale, en in gunstige zin bekend, H; van (573): door.

[p. 43]

 

Hy reisde om Herkules pylkoker derwaert aen,

575

En keerende in het heir der Grieken en hun bende

 

Met Filokteet, besloot dien langen krygh in 't ende.^574-76

 

Priaem geraekt ten val. gansch Ilium stort in,

 

En Hekuba, helaes, des konings gemaelin,⁺⁵⁷⁸

 

Loopt uitheemsch bassen, na verlies van bloet en staeten,⁵⁷⁹

580

Verandert in een' hont. de stadt met d'onderzaeten

 

Geploft in d'assche, smookt uit puin in Helles straet.⁵⁸¹

 

Jupyns altaer in 't hof wort endelyk verzaet

 

Met zoo veel bloets [daer bloet als water wert vergooten]

 

Als van dien ouden heer noch over was geschooten.^582-84

585

Kassandre, Apolloos non en zuivre priesterin,⁵⁸⁵

 

Gesleept by 't hangend haer ten drempel uit en in,⁵⁸⁶

 

Haere armen vruchteloos ten hoogen hemel strekte.

 

Het heir der Grieken sleurt baldaedigh d'onbevlekte

 

Troiaensche joffers, een' benyden vrybuit, voort,⁵⁸⁹

590

Die noch de beelden van 's lants goden, en de poort

 

En posten der gebrande en halfgebrande kerken^590-91

 

Omhelzen. Hektors oir stort neder uit den sterken⁵⁹²

 

En hoogen toren, daer Andromache voorheen

 

Den erfgenaem liet zien, zoo dikwyl achtereen,

595

Hoe Hektor hem en 't ryk der vaderen bevryde.⁵⁹⁵

 

De noortwint en maetroos vermaent hen op 't getyde

 

Te passen, en voorwint te zeilen zeewaert aen.^596-97

 

Zy roepen: Troie ocharm, men sleept ons voort: wy gaen:

 

Wy neemen oorelof. Troiaensche vrouwen kussen

600

De kust, en scheiden van 's lants boôm, die ondertussen^599-600

 

Noch opsmookt. Hekuba, de droeve koningin,

574-76 Vgl. vs. bij 77; Ov. zegt niet dat Ul. de oorlog beeindigde; in 't ende, nl. eerst in het 10e jaar.

+ [Randschrift:] Hekuba in eenen hont.

578 Hekuba; vgl. voor deze passage (maar niet de metamorfose) Dl. II, bl. 529-vlg.; Gysbr. vs, 1406-vlg.; Simons, Vondel's Gysbr. v.A. (1902), bl. 8-vlg.; Dl. VI, bl. 458-vlg.; Coster's Polyxena; in 't verhaal v. Polyxena, en Polymnestor, volgt Ov. Euripides; bij deze heeft het offer v. Polyxena plaats in Thracië, bij Seneca en Vergil. (Aen. III) in Troas; vgl. Dl. VI, 508: 377.

579 uitheemsch: in vreemde streken, nl. in Thracië, zie 't vervolg; voor de klemt. vgl. Dl. IV, 83: 131; bloet: bloedverwanten; staeten: waardigheden; vgl. Dl. II, 56: 16.

581 in Helles straet: in (langs, bij) de Hellespont; door V. op 't spoor van zijn Lat. tekst met Ilion (‘de stadt’) verbonden; 't past beter bij 't voorafgaande: Cynosséma (zie bij vs. 817) lag aan de Zuidpunt van de Thraciese Chersonesus.

582-84 Ov.: ‘het altaar van Jupiter had het luttele bloed v.d. oude Priamus opgezogen’; heer: vorst.

585 Cassandra, dochter van Pr. en Hecuba; non: maagdelike priesteres.

586 by 't hangend haer; vgl. Dl. VI, 446: 439.

589 onbevlekte joffers; Lat. matres, ‘(getrouwde) vrouwen’; wellicht is V.'s vertaling door zijn eigen Klaerissen uit de Gysbr. beinvloed; vgl. vs. 975.

590-91 poort en posten; vgl. Bk. VIII, vs. 542 (?)

592 Hektors oir (stamhouder): Astyanax; stort neder; Ov.: ‘wordt neergeworpen’.

595 bevryde: beschermde; vgl. Bk. XII, vs. 459.

596-97 hen: Agamemnon en de zijnen (vs. 626). Het klapperen der zeilen is niet weergegeven; voorwint; H over die schrijfw. (alsook over voordewind als znw.); bij eigl. gebruik gaf hij de voorkeur aan voor wind; Bi.; vgl. vs. 893.

599-600 Trojaensche vrouwen: de Tr. vr.; vgl. vs. 683; Bk. IV, vs. 42; over de klankspeling kussen de kust H, ook op I 359; voor de spell. tussen vgl. bij vs. 668.

[p. 44]

 

Gevonden midden by der kindren graven, in

 

Het uiterste benaeut [het valt bedrukt t'aenschouwen]⁶⁰³

 

Gaet d'allerleste scheep. Ulisses spaert geen vrouwen,

605

En sleept haer mede, die zich aen de graven hiel,

 

De beenders kuste, ook d'asch des mans, hoe zwaer het viel,⁶⁰⁶

 

Noch berghde in haeren schoot. zy liet ten lange leste

 

In Hektors graf een gaef, het arme lyk ten beste,^608607-608

 

De gryze haervlecht, uit het hooft gerukt, en nat

610

Besprengt van traenen. recht in 't oogh van Priams stadt,⁶¹⁰

 

Dien puinhoop, legt een lant, bezeten van Bistonen.⁶¹¹

 

Hier stont het prachtigh hof, met Polimnestors troonen,⁶¹²

 

Wien Priaem Polidoor zyn' zoon beval te voên⁶¹³

 

Heel stil, uit voordacht om den jongen knaep te hoên

615

Voor 't naekende gevaer der Frigiaensche elenden,⁶¹⁵

 

Geen onwys overleg: kon gierigheit van schenden

 

De hant onthouden, die door blinkend gout bekoort,^616-17

 

Den blinden Trax verrukt tot zulk een' vuilen moort.⁶¹⁸

 

Het was met Priaems staet zoo dra niet omgekomen,⁺⁶¹⁹

620

Of dees verwaten schelm heeft eenen dolk genomen,

 

En holp het voesterkint afgrysselyk van kant:⁶²¹

 

En recht als of men, met dit doode lyk van strant

 

Te schuppen, en voort wech uit d'oogen heen te smyten,

 

Zich zelven, en de ziel van wroegen en van wryten

625

Ontlasten konde, plompt het lichaem los in zee

 

Van eene hooge rots. heer Agamemnon ree^622-26

 

Te vaeren, vont geraên, eer 't onweêr hem moght deeren,⁶²⁷

603 het... aenschouwen: het is droevig om aan te zien; vgl. Dl. IV, 112: 826 bedruckten ondergangk.

606 asch; 1e lez. as; vgl. vs. 741; Dl. II 464: 20; 468: 99; Bk. II vs. 285; des mans; onjuist voor: van Hector (haar zoon).

608 in; beter: op; een gaef; zie over de gebruikelike gaven Dl. VI, 488: 106-vlg.

607-608 1e lez.: liet ten leste eilaessi... voor 't lyk, gelyk een staessi.

610 in in 't oog van; nl. aan de overzijde, in Thracië, aan de mond van de Hebrus.

611 bezeten van: bewoond door; Bistonen, een volksnaam.

612 Polymnestor, of beter: Polymestor, kon. der Bistoniërs; de naamsvorm met n bij Farn., Schrev., D. Heins.; ook bij Coster; zonder n bij N. Heinsius; vgl. Dl. VII blz. 13.

613 Polydorus, zoon v. Pr. en Hecuba; vgl. Dl. VI, bl. 486; beval te voên: toevertrouwde ter opvoeding (commisit alendum).

615 der... elenden: van Troje's rampspoedige ondergang.

616-17 kon... onthouden: had de hebzuchtige slechts zich van schending kunnen weerhouden; een zeer gedrongen constructie, want 't is juist de hebzucht die hem dat belet; voor imperf. in de irrealis vgl. Bk. VI, vs. 212-vlg.; 1e lez.: het schenden Der hant; die bij gierigheit; gout, nl. de door Priamus als loon geschonken schatten.

618 blinden: verblinde.

+ [Randschrift:] Polidoors omkomen.

619 staet: lotstoestand, fortuin (fortuna).

621 1e lez.: En steekt het voesterkint den strot af met zyn hant; Lat.: juguloque sui defigit alumni.

622-26 Ov.: ‘en alsof tegelijk met het lijk de misdaad kon worden uit de weg geruimd, wierp hij van een rots af de ontzielde in de golven beneden’; de weergave is in vs. 620-24a niet gelukkig; voort kan desnoods zijn: ‘aanstonds’; wryten: (gewetens)foltering; vgl. Bk. XII, vs. 348; 'n oudere bet. is ‘krassen, kerven, wonden’; H: ‘de schorre klank van deeze herhaalde WR drukt de wrangheid der betekende zaake niet kwaalyk uit’; plompt: plompt hij; los; vgl. Bk. VIII, vs. 829.

627 te vaeren, nl. naar het vaderland.

[p. 45]

 

De kryghsvloot aen de kust van Tracie te meeren,

 

Tot dat de storremwint en 't holle water zwicht.

630

Hier quam Achilles schim uit 's aertryx kloove in 't licht⁶³⁰

 

Opdonderen, zoo groot gelyk hy was in 't leven,

 

En scheen der Grieken hooft, van gramschap aengedreven,

 

Van ver te dreigen met zyn schitterende zwaert.^632-33

 

O Grieken, zegt hy, zultge ondankbaer en veraert⁶³⁴

635

Vertrekken, zonder aen myn dapperheên te peizen?

 

Is myne deught met my begraven? zultge reizen?⁶³⁶

 

Vergeltge my aldus? trekt geenerwys zoo heen.

 

Verzoent Achilles geest met bloet van Polixeen,

 

Myn graf ter eere. zoo sprak d'overleên. de heeren⁶³⁹

640

Gehoorzaemen dees stem, en zulk een streng begeeren,⁶⁴⁰

 

En d'ongelukkige en grootmoedige vorstin,⁶⁴¹

 

Gerukt uit moeders schoot, die uit getrouwe min⁺

 

Alleen haer noch omhelst, geleit men naer de zoden^642-43

 

Van 't grafaltaer, en wort, naer 's kryghsraets hooftgeboden,^644b

645

Op 's helts gebeente en zyn bloetgierigh graf geslaght.

 

Dees, die aen haeren stam en adel noch gedacht,

 

Zagh, staende voor 't altaer, hoe Pirrus zich bereide

 

Ten offer, op dat hy de ziel en 't lichaem scheide,⁶⁴⁸

 

En met de bloote kling gegreepen in de hant

650

Haer wraekziek aenkeek, en zy sprak in zulk een' stant:⁶⁵⁰

 

Vertoef niet: lesch uw' dorst met bloet, en laet het leken.⁶⁵¹

 

Wat schroomtge? schroom geensins myn hartaêr af te steeken.⁶⁵²

 

Zoo spreekende geeft zy den strot en boezem bloot,

 

En zegt: gewis myn moedt gedooght niet arm en snoot⁶⁵⁴

655

Voor een slavin te gaen. gy zult een bloem afmaeien,⁶⁵⁵

 

Maer geene godtheit met deze offerhande paeien.

 

Het eenigh 't welk ik wensch is dat vrouw moeders hart

 

Dien grooten rou verzette, en haere dochters smert.⁶⁵⁸

630 uit... kloove; beter: uit een kloof in de grond.

632-33 van.. aengedreven, bij Achilles schim; Ov.: ‘en zijn gelaat had dezelfde dreiging als op dat tijdstip toen de onstuimige (held) met zijn ongerechte (naar de lez.: iniusto; ongerecht nl. als getrokken tegen de koning) zwaard Ag. te lijf wilde’; vgl. Ilias I, 188-vlg.

634 zegt; zie Tekstkrit.; Lat. inquit.

636 deught: dapperheid (virtus).

639 overleên; vgl. Bk. IV, vs. 585.

640 streng: hard.

641 grootmoedige: heldhaftige; vorstin, prinses; Ov.' plus quam foemina: ‘bovenvrouwelik’ niet weergegeven.

+ [Randschrift:] Polixena geoffert.

642-43 die... omhelst; Ov.: ‘voor wie zij tans bijna alleen nog zorgde’ (fovebat, ‘koesterde’); nog leefde Cassandra, en naar Hec. meende, Polydorus; die is Polyxena.

644b Niet bij Ov.; hooftgebot: beslissend gebod.

648 ten offer: om het offer te voltrekken; vgl. de passieve opvatting vs. 669.

650 stant: staat.

651 het: het bloed.

652 Ov.: ‘hetzij mijn hals of mijn borst’; vgl. vs. 653.

654 moet: fierheid; snoot: gering; H.

655 gaen voor: gelden als (vgl. Bk. X, vs. 447); hier ongeveer: zijn; gy... afmaeien; niet bij Ov.

658 verzette: van zich afzette, te boven kome; Ov.: ‘Slechts zou ik wensen, dat mijn moeder onkundig kon blijven van mijn dood’.

[p. 46]

 

Vrou moeders rou alleen beletme bly te sterven;

660

Hoewel myn doot niet, maer heur deerlyk ommezwerven

 

En leven billyker beweent waer en beklaeght.⁶⁶¹

 

Nu wykt altzaemen af van my, verweze maeght,⁶⁶²

 

Op datze rustiger en vry ter zielen vaere,⁶⁶³

 

Zoo 't godtheên meer behaegh' dat ik myn eer bewaere,⁶⁶⁴

665

Geen mans myn zuiverheit genaeken met hun hant.⁶⁶⁵

 

Een bloet vrywilligh niet door dwang gestort in 't zant,⁶⁶⁶

 

Zal hem, wie 't is, dien gy met myne doot wilt sussen,⁶⁶⁷

 

Veel aengenaemer zyn in 't sterven. ondertussen

 

Bidt Priaems dochter, nu slavin, ten offer ree,

670

Zoo iemant wort beweeght door myne jongste be,^668-70

 

Dat niemant moeder 't lyk ter uitvaert toch verkoope

 

Om gout, maer traenen. toen zy grooter was van hoope⁶⁷²

 

En 't uit kon voeren, kochtze ook Hektors lyk om gout.^673b

 

Zoo spreektze, daer niet een van traenen zich onthoudt,⁶⁷⁴

675

Behalve zy alleen. zelf d'offeraer most weenen,⁶⁷⁵

 

En dreef onwilligh 't zwaert door borst en boezem heenen,

 

Daer zy hem schoon stont. eer de beenen met de ziel⁶⁷⁷

 

Bezweeken, en de maeght ter aerde nederviel

 

En storte, hielze noch, ook zonder 't zwaert te vreezen,^677b-79

680

Een zelve fier gelaet, en onbeteutert wezen.⁶⁸⁰

 

In 't vallen draeghtze zorgh dat zy de leden dekt,

 

Haer kuischeit schaemroot noch bewaere, en onbevlekt⁶⁸²

 

Behoude in 't sterven rein en zedigh. Troiaeninnen⁶⁸³

 

Staen reede, en draegenze van hier, bedroeft van zinnen,

685

En overweegen hoe erbarmelyk het zaet⁶⁸⁵

661 billyker; vgl. vs. 145; Bk. VIII, vs. 703.

662 verweze; nl. ter dood.

663 rustiger: blijmoediger; vry d.i. niet als een slavin behandeld.

664 Lat. si justa peto: ‘indien het billik is wat ik u vraag’; V. vatte peto op als ‘ik bid (tot de goden).

665 Staat parallel met vs. 662.

666 1e lez.: vrywilligh en van zelf; Lat. liber sanguis: het bloed ener vrije maagd.

667 wie 't is: wie 't ook is; 1e lez.: wien 't zy (?); Lat. quisquis est.

668-70 1e lez.: ondertusschen; vgl. vs. 90, vs. 600, Bk. III, vs. 542; bij Ov. gaat de bijzin zoo... be voorop; nu slavin... ree; 1e lez.: geen slavin gevoert door zee (d.i. over zee); resp. naar de Lat. lezingen nunc captiva (Farn., Schrev., D. Heins.) ‘nu een gevangene’, en non c. (N. Heins.): (Priams dochter, en) niet een gevangene.’

672 maer traenen: maar om (d.i. voor) tranen; grooter van hoope: in betere omstandigheden.

673b Ilias, XXIV; het is daar haar gemaal Priamus, die Achilles het lijk van Hector afkoopt; hij onderneemt echter de gevaarvolle tocht eer tegen dan mèt de zin van Hecuba.

674 daer: terwijl.

675 offeraer; 1e lez.: offerman; vgl. Bk. VII, vs. 817; X, vs. 151 (beide malen voor ‘offerpriester’); Ov. gebruikt hier ook sacerdos, maar Pyrrhus is dat niet van ambtswege.

677 daer... stont: terwijl zij, gemakkelik te treffen, voor hem stond; Lat. praebita praecordia: ‘de borst die zij hem bood’; vgl. Wdb. N.T. XIV, 830; alsook H; en Bi. die het noemt: ‘een afgevallen blad, nu verdord’, een ‘taaloudheid.’

677b-79 met de ziel: gelijk met het wijkend leven; 1e lez.: toen de beenen onder 't lyf (:kout en styf Ter aerde plofte); ook zonder; vgl. Bk. II, vs. 197.

680 onbeteutert: onverschrokken.

682 schaemroot: (als blijvende eigenschap) beschroomd, ingetogen; vgl. schaemroode ziel, Dl. IV, 432: 70; achtergeplaatst bnv.? (vgl. bij Bk. XII, vs. 572); eerder dan bep. v. gest., bij zy.

683 Troiaeninnen; vgl. vs. 599?

685 erbarmelyk: deerlik; H. over onbarmelijk, en over erbarmelyk ‘medelijdende.’

[p. 47]

 

Van koning Priamus en Hekuba vergaet,

 

En wat al bloets een huis rampzaligh stort. zy weenen⁶⁸⁷

 

Om haer, en Hekuba, flus Priaems ga, met eenen⁶⁸⁸

 

De moeder van zyn kroost en kindren, en een beelt

690

Van 't bloeiende Azien, dat zulk een afkomst teelt,⁶⁹⁰

 

Maer nu een vrybuit van Ulisses is, getrokken

 

By lot ter dienstbaerheit, hem tegens 't hart, vol wrokken,

 

Hoewelze Hektor heeft in 't licht gebragt weleer.^691-93

 

Och Hektors moeder vint nu naulyx eenen heer.

695

Zy, 's dochters lichaem, van die dappre ziel versteeken,

 

Omhelzende, beschreit het dat haer traenen leken

 

Langs 't aengezicht; gelyk zy menighmael voorheen

 

Haer vaderlant, gemael, en kinders, en de steên

 

Beschreide, en d'oude stort noch traenen in de wonden,

700

En kust den dooden mont, van weedom ongebonden,⁷⁰⁰

 

Slaet haere borst, gelyk zy doorgaens was gewoon,⁷⁰¹

 

Wischt al 't geronnen bloet met gryze vlechten schoon

 

En net, krabt aengezicht en borst en kaeken open,

 

En klaeght weemoedigh dus: o kint, wat kan ik hoopen!^702-704704b

705

Gy moeders leste vrucht, en die ik jongst betreur:⁷⁰⁵

 

Want zoons en dochters, zoo veele andren, gingen veur,⁷⁰⁶

 

Och legtge neêrgevelt, en zie ik uw quetsuure,

 

Die mynen boezem quetst! zien wy ter quaeder uure

 

U ook vermoort, op dat helaes ik geene derf

710

Van al myn vruchten, die den moortsteek niet besterf!^708-10

 

Ik waende dat geen zwaert uw lichaem zoude wonden,

 

Dewylge een vroumensch waert. nu heeft u 't zwaert verslonden.

 

De deerlyke ondergang van eene zelve ste

 

Sleepte u en op een ry alle uw gebroeders me.

715

Achilles daghvaert u, de pest van stam en neven:^713-15715

687 een: één (Lat. una).

688 flus: nog voor kort.

690 Azien; vgl. bij Bk. VII, vs. 702; dat, blijkens vs. 691 bij beelt (= Hecuba).

691-93 Ov.: nu niet meer dan een waardeloos deel (sors; bij V. lot) van de buit, dat U. de overwinnaar niet zou willen hebben, of 't moest dan zijn omdat zij Hector ter wereld heeft gebracht’. 1e lez. (693): Behoudens datge, vrou, noch Hektors moeder zyt (:van niemant nu gevryt); bij wrokken is Ulysses als onderw. te denken.

700 ongebonden: uitgelaten; vgl. Bk. IV, vs. 176.

701 gelyk... gewoon: gelijk zij reeds zo vaak gedaan had.

702-704 Ov.: ‘en haar grijze haren sleurend door het geronnen bloed, sprak zij, zich de borst verscheurend, onder meer andere klachten, als volgt.’

704b o kint; 1e lez.: o spruit.

705 leste: laatstovergeblevene.

706 veur (in 't rijm); vgl. Bk. XII, vs. 576; en Bk. II, vs. 370 (veur 't voorhooft, ter vermijding van klankgelijkheid, zoals V. ook heur voor haer benut); Faëton, vs. 514: dat 's u veur door deze poort.

708-10 op dat enz.; Ov.: ‘En, opdat ik geen der mijnen verlieze zonder'n gewelddadige dood, ontvingt ook gij een wonde’; achter besterf oorspr. een vraagteken.

713-15 Ov.: ‘En dezelfde Achilles, die de ondergang van Troje was (exitium Trojae; door V. vs. 713 ten onrechte als een zelfst. subjekt genomen) en mij (van mijn kinderen) beroofde, heeft zovele uwer broeders gedood, en nu ook u’.

715 1e lez.: Ook zelf Achilles, het bederf van stam en neven; neven: verwanten.

[p. 48]

 

Maer toen Achilles quam te vallen en te sneven

 

Door Paris en Apols geweer, geensins t'ontvliên,^716-17

 

Sprak ik: nu staet Achil u langer niet t'ontzien,

 

Ook geensins my. maer d'asch en stof van dien begraven^718-19

720

Beoorloght noch den stam: en wy, gedoemde slaven,⁷²⁰

 

Gevoelen heden noch zyn vyantschap te straf,

 

Die ons wraekgierigh ook beoorloght uit zyn graf.⁷²²

 

'k Was kinderzaligh voor de moortzucht en het woeden⁷²³

 

Des zoons van Eakus. myn stadt, van 't hooft der vloeden

725

En wateren zoo trots gebout op Priams erf,^724-25

 

Verzonk in assche en puin, en 't algemeen bederf

 

Des Frigiaenschen staets liep endelyk ten ende,

 

Indien men 't noemen magh het endt van 's ryx elende:

 

Ik ben het overschot van Pergamum alleen,^728-29

730

En zie noch 't ende niet van myn bedroeft gesteen.

 

Ik flus d'ontzaghlykste van allen, trots op zoonen,⁷³¹

 

Op man, en schoonzoons, en schoondochters, ga nu woonen⁷³²

 

In Grieken, worde fors dus arm gesleurt door 't slyk,

 

Als een gebannen, ver van myner kindren lyk,

735

Voor Peneloops slavin, die my myn taek leert spinnen,⁷³⁵

 

Vertoontme in Itaka by haere nabuurinnen,⁷³⁶

 

En zegt: dit's Hekuba, de moeder van den helt,

 

Vorst Hektor: dit's de weeu van Priaem, lang gevelt:

 

En gy, o dochter, die alleen, na'et overlyden

740

Van zoo veel kinderen, uw moeder zoudt verblyden,

 

En troosten in dien rou, verzoent uw vyants asch.

 

Ik baerde een' zielzoen voor een' die myn vyant was.⁷⁴²

 

Waer blyve ik langer, die verstokt volharde in klaegen!

 

Wat leve ik langer! o verdrietige oude dagen!

745

O waerom spaertge my? o wreede goôn, waerom

 

Rekt gy myn leven, in dien hoogen ouderdom

 

Zoo lang, om moort op moort en jammeren t'aenschouwen?

 

Wie zou gelooven, wie zoude immermeer betrouwen

716-17 Vgl. Bk. XII, vs. 759-vlg.

718-19 ‘behoeft gij te vrezen’.- Ov.: ‘nu is tenminste A. niet meer te vrezen; (maar) ook nu (d.i. toen) moest ik nog voor hem vrezen’. V.'s maer komt te laat; hij las wel nec voor nunc; begraven; vgl. Bk. VIII, vs. 74.

720 beoorloght; voor de vorm vgl. Bk. IV, vs. 836; stam: geslacht.

722 die: van hem die (?); vgl. Bk. IV, vs. 1087; ook: ook zelfs; 1e lez.: noch.

723 kinderzaligh voor: kinderrijk ten bate van; vgl. Bk. VI, vs. 272.

724-25 zoon van Eakus: Achilles; Lat. Aeacida; Ach. was Aeacus' kleinzoon; negentien van haar zonen waren door A.' hand gevallen; vgl. Bk. I, vs. 838; XII, vs. 802. - 't hooft... wateren: Neptunus.

728-29 Naar de lez.: Si finita tamen (N. Heins., Schrev.); beter: Sed f.t.: ‘..maar het is tenminste ten einde; voor mij echter alleen blijft Pergamum (d.i. Troje, het lijden van Tr.) voortduren.

731 ontzaghlyk: ontzag inboezemend.

732 man: bij Ov. sluit dit de opsomming: ‘schoonzonen, kinderen (natis omvat beide zonen en dochters; vgl. vs. 914 kindren, Lat. natorum, en vs. 910), schoondochters, en man’.

735 Voor: als; Penelope, gemalin v. Ulysses, op Ithaca; leert, niet in de zin van ‘onderricht’, vgl. Bk. IV, vs. 928.

736 1e lez.: gebuurinnen.

742 zielzoen; vgl. Bk. XII, vs. 471.

[p. 49]

 

Dat, na'et verwoesten van Neptunus stedebou,

750

Men koning Priam noch gelukkigh noemen zou?

 

Och dochter, vader is gelukkigh omgekoomen,⁷⁵¹

 

En heeft uw droevigh ende en neêrslagh niet vernomen.⁷⁵²

 

Hy scheide teffens van het leven en het ryk.⁷⁵³

 

Maer zultge, o koningskint, hier met uw bloedigh lyk

755

En sterven uitbesteet, belanden in de haven⁷⁵⁵

 

Van stille rust, in 't graf der vaderen begraven?

 

Dit lot magh ons geslacht niet erven. och gy wort⁷⁵⁷

 

Met moeders traenen op uitheemschen gront bestort,⁷⁵⁸

 

En met een hantvol zants begraven in dees streeken:

760

Wy zitten arm van have en goet en bloet versteeken.

 

Een telgh, ten hoogste van de moeder trou bemint,

 

Schiet eenigh over, dat is Polidoor, myn kint,^761-62

 

Om 't welk ik wensche noch een korte wyl te leven.

 

Hy was de jongste, en is nu 't eenigh oir gebleven,

765

Besteet in Tracie, en het koningklyke hof.⁷⁶⁵

 

Wat toeve ik midlerwyl de wonden en het stof,

 

En 't bloedigh aenzicht af te wasschen en te vaegen?^766-67

 

Zoo sprakze, en ging aen strant, helaes met eenen traegen

 

En strammen gang, en trok het gryze haer van 't hooft.⁷⁶⁹

770

De droeve sprak: o schaer van Troien, afgeslooft⁷⁷⁰

 

Van rou, nu geeftme flux den eemer, wilt u reppen,⁷⁷¹

 

Op dat ik water uit de zoute zee magh scheppen.

 

Daer zietze Polidoor op 't water ongerust⁷⁷³

 

Van verre met den vloet aendryven op de kust,

775

En schrikkelyk gewont van Tracisch stael doorreegen.

 

De vrouwen jammeren. zy stont verstomt, verslegen

 

Van hartewee. de rou belette haer de spraek,

 

En 't schreien, daerze stont stokstyf, gelyk een staek,⁷⁷⁸

 

Verstomt en onbeweeght. geen traen bedaut de wangen.

780

Zy laet het aengezicht bedrukt ter aerde hangen.

 

Nu zietze 't hemelsche gewelfzel grimmigh aen,

 

Dan aenzicht en quetsuur des zoons, een wreet bestaen,⁷⁸²

751 vader... omgekoomen; Ov.: ‘gelukkig (nochtans) is hij door zijn dood’; vgl. het voorgaande.

752 neêrslagh; vgl. Bk. VIII, vs. 611.

753 teffens: tezelfdertijd.

755 En sterven; 1e lez.: En leven; uitbesteet voor dotabere: ‘(als) met een bruidschat begiftigd worden’; Ov.: ‘gij zult toch zeker een (eervolle) begrafenis als bruidschat krijgen?’

757 Versta: ‘ach, enz.’

758 Vgl. Bk. II, vs. 452.

761-62 1e lez.: haer moeder.... dat is Polixeen.

765 hendiadys; bedoeld is het hof van Polym(n)estor; vgl. vs. 612.

766-67 en het stof, niet bij Ov.; vaegen bij stof.

769 van 't hooft: los.

770 schaer van Tr.: Trojaanse vrouwen.

771 eemer, voor Lat. urna ‘kruik’; vgl. Dl. II. 561: 545 emmer, ‘lijkurn’.

773 Polidoor: het lijk nl. van Polydorus; ongerust: met angst in de ziel; maar het zou ook bij aendryven (‘heen en weer geslingerd’) kunnen behoren, of bij water (‘woelig); vgl. Bk. XII, vs. 572.

778 stokstyf... staek; de vergelijking leert, dat voor V. stok-meer was dan een versterkend prefix; Ov.: ‘als een harde rotssteen’.

782 een wreet bestaen; toevoeg, v.V.; bestaen: bedrijf; de oorzaak is voor 't gevolg (het deerlik uitziende lijk) genomen.

[p. 50]

 

Voor haere voeten neêr, en boven al de wonden.⁷⁸³

 

De wraekzucht wapent haer, die wilt en ongebonden

785

En razende opsteekt, en besluit, geperst van druk,⁷⁸⁵

 

Als zatze noch op stoel, te wreeken zulk een stuk.⁷⁸⁶

 

Gelyk een boschleeuwin, geplondert van haer jongen,⁷⁸⁷

 

Den vyant volght op 't spoor, uit haer gezicht gesprongen,^788b

 

Zoo streeft nu Hekuba, vervoert van toorne en haet,

790

En zonder aen te zien den ouderdom en staet,⁷⁹⁰

 

Naer Polimnestor, dien vervloekten, zoet op moorden,⁷⁹¹

 

En zoekt den koning met geveinsde en zachte woorden

 

Te spreeken: want zy wou hem een' verborgen schat

 

En overschot van 't gout der uitgeroide stadt^793-94

795

Ontdekken, om den zoon te leveren in handen:⁷⁹⁵

 

En Polimnestor, wiens begeerten vierigh branden⁷⁹⁶

 

En vlammen op het gout, inhaelende uit den aert,⁷⁹⁷

 

Gelooft het, gaet met haer alleen bezydenwaert,⁷⁹⁸

 

En spreektze minzaem toe: o Hekuba mevrouwe,

800

Geefme uw geschenken voor den zoon. by myne trouwe

 

En alle goôn, ik zweere u trou in dit geval

 

Wat gy ons geeft en gaeft zoo lang voorheene, 't zal

 

Hem voort geworden. zy zagh grimmigh en ontsteeken,^800-803

 

En zwol, om zich aen dien meineedigen te wreeken,

805

Van gramschap om het hooft, en quam met luit geroep^804-805

 

Van Troische vrouwen, een' godtsjammerlyken troep,^806b

 

Met scherpe nagelen hem in 't gezicht gevloogen,⁺

 

En krabt den aertstiran en valschen booswicht d'oogen

 

Schuimbekkende uit het hooft. de wraek zet krachten by.

810

Zy steekt de duimen in het loch van wederzy,⁸¹⁰

 

En vuil van godtloos bloet, boort d'oogen uit hun winkelen.⁸¹¹

 

Het Tracisch volk, vergramt opstuivende, loopt rinkelen,⁸¹²

783 bovenal de wonden; versta: nog meer dan het gelaat.

785 opsteekt; vgl. Bk. V, vs. 7.

786 stoel: troon.

787 Ov.: ‘beroofd van haar nog zuigende welp’; H over plonderen van.

788b bij vyant.

790 ouderdom, nl. van haarzelf.

791 zoet (graag) op moorden; Ov. enkel: de dader van die gruwzame moord’; H over zoet op, naar; Bi: zoet op moorden, ‘een uitdrukking, die de menschelijkheid-zelve in 't hart grijpt.

793-94 want enz.; aldus veinst zij nl.; verborgen schat en overschot, hendiadys; der uitgeroide stadt, nl. Troje; het detail, dat de schat van Troje afkomstig heette, vermeldt Farn. naar Eurip.

795 den zoon, 3e nv.; leveren in handen, H, ook bij Bk. VI, vs. 815.

796 branden; 1e lez.: brandden; vgl. gelooft, vs. 788.

797 1e lez.: goet, inschokkende; vgl. Bk. XIV, vs. 262.

798 alleen, nl. P. -alleen; vgl. vs. 806; bezydenwaert; Lat. in secreta, ‘op een afgezonderde plaats’; Farn.: ‘in een tent’.

800-803 Ov.: ‘dat alles hem zal geworden, wat gij geeft, en ook vroeger reeds gegeven hebt, dat zweer ik bij de goden’; trou, bijwoord; in dit geval: in deze zaak; voort: zonder uitstel.

804-805 en zwol enz.; Lat. tumida (‘gezwollen’) hoort bij ira; maar Schrev.: ‘naar het uitwerksel: de toorn maakt gezwollen, opgeblazen’.

806b 1e lez.: een' te straf gevangen troep (vgl. Lat. captivarum); wijziging om welluidendheidsmotieven? of ook omdat te straf(gevangen) niet voldoende als ‘ornans’ kenbaar was.

+ [Randschrift:] Polimnestors oogen uitgekrabt.

810 loch; Bk. XI, vs. 669; na aanv. wijziging in in de winklen van weêrzy herstelde V. (vgl. vs. 811) de oorspr. lez.

811 winkelen; Bk. I, vs. 566.

812 rinkelen: rinkelrooien, lawaaiend rondlopen; vgl. Wdb. N.T. 13: 557-vlg.; loopt, inchoatief op te vatten.

[p. 51]

 

Verbolgen om 't geval des konings, en bestaet

 

De Troianin te slaen, te steenigen uit haet.⁸¹⁴

815

Maer Hekuba verwoet byt jankende in de steenen.

 

Zy pooght te spreeken, maer verbast elk, en loopt heenen.⁸¹⁶

 

De plaets is elk bekent, en heet naer dit geval.⁸¹⁷

 

Zy, denkende aen haer ramp, loopt treurigh overal,

 

En huilt, en bast door 't lant des Tracers zonder ende.

820

Troiaen en Griek beklaeght haer onheil en elende,

 

Ook 't gansche godendom, en Juno zelf verstaet⁸²¹

 

Dat deze zwaere straf haer schult te boven gaet.⁸²²

 

Auroor, hoewel haer gunst holp Pergamum verweeren,⁸²³

 

Kon zich aen Hekubaes noch Troies jammer keeren.⁸²⁴

825

Zy quelt zich om 't verlies van Memnon, haeren zoon,

 

Die moeders hart trof, en in 't zant by d'andre doôn

 

Voor Troie van Achil gevelt wert en doorsteeken.^826-27

 

Haer roode kaeken, schoon met roozeblaên bestreeken,

 

En die den nuchtren dagh verheugen, en het volk,⁸²⁹

830

Zien bleek, en zy bedekt het aenschyn met een wolk,^828-30

 

En kan niet aenzien dat het lykvier 't lyk zal branden.

 

Zy acht zich niet te groot, om met gevouwe handen⁸³²

 

En ongevlochten haer, den grooten godt Jupyn

 

Te voet te vallen, in dien rouwe en droeven schyn,⁸³⁴

835

En hem, met traenen op de kaeken, dus te smeeken:

 

Ik, d'allerminste der godinnen, in de streeken

 

Van 's hemels gouden hof [want luttel heiligheit

 

En kerken worden my gewyt en toegeleit]^837-38

 

Koom echter, als godin, geensins om woutaltaeren,⁸³⁹

840

Brantoffers, kerken, en vierdagen herwaert vaeren.

814 slaen kan zijn ‘doden’, vgl. Bk. X, vs. 318; niet aldus bij Ov.

816 verbast; vgl. Bk. VIII, vs. 463; loopt heenen; niet bij Ov., die evenmin als V. nodig acht, de verandering in een hond hier (vgl. vs. 580) verder met zoveel woorden te vermelden.

817 nl. Cynosséma (gri.), d.i. ‘hondegraf(teken), een landtong op de Thrac. Chersonesus; ook 't graf v. Hecabe (Hekabessema) geheten; vgl. bij vs. 581.

821 Ov.: ‘alle goden; zózeer allen, dat ook Juno-zelf enz.’ (die overigens de Trojanen vijandig gezind was); verstaet: is van oordeel.

822 1e lez.: zulk een zwaere straf de’.

823 Haar zoon Memnon, koning der Ethiopiërs, was bondgenoot der Trojanen; zijn vader was Tithonus, een broeder v. Priamus; vgl. Bk. IX, vs. 588; en Bk. IX, vs. 972-vlg. over haar liefde tot Cephalus; Memnon wordt in de Ilias niet, in de Odyssee wel vermeld; er bestaat over hem een gedicht (Aethiopis) van Arctinus.

824 zich keeren aen; vgl. Bk. X, vs. 552; Kon, 1e lez.: Wou.

826-27 Het geval had zich dus reeds veel vroeger voorgedaan: chronologies passen de sagen daarom niet bij elkaar.

829 nuchtren dagh; vgl. nuchtre dageraed, Dl. III, 188: 31.

828-30 Ov.: ‘en de kleur, waardoor de morgenstond (matutina tempora; tempora door V. als “slapen, gelaat” verstaan) rozig rood glanst, was verbleekt’; schoon, bijw.; met... bestreeken, in een zeer verbleekte opvatt. v.h. ww. ‘bezet, versierd’ (vgl. Wdb. N.T. 2, 2179), alsook van roozeblaên; sterk plasties daarentegen b.v. Dl. I, 808: 13 (miskend door Overdiep, Onze Taaltuin II, bl. 261).

832 Eerdere lez.: Zy veronwaerdight; vgl. Lat. (non) est dedignata; de definitieve lez. herstelt de oorspronkelike.

834 1e lez.: in een droeve moeders schyn.

837-38 heiligheit (1e lez.: heilighdom) En kerken; hendiadys.

839 woutaltaeren; vgl. het Bk. VII, vs. 597 opgemerkte.

[p. 52]

 

Indien gy evenwel bevroet hoe ik een vrou

 

U diensten opdraegh', zoo gehoorzaem en getrou,⁸⁴²

 

Zoo dikwyl myne zorg, wanneer de schimmen zwichten,⁸⁴³

 

Den ganschen aertboôm met de daghtorts komt verlichten,

845

Begryptge lichtelyk dat ik ook loon verdien.

 

Noch komt Auroor geensins, om rykelyk voorzien⁸⁴⁶

 

Met wel verdienden loon te worden, u hier smeeken.

 

Ik koom, van Memnon, och myn' lieven zoon, versteeken,

 

Die vruchteloos zich voor den oom in 't harnas queet,⁸⁴⁹

850

En in het bloeienste van zyne jaeren wreet

 

Van vorst Achilles hant, op aller goôn behaegen,⁸⁵¹

 

By nacht, in 't bloedigh zant voor Troie, wert verslagen.⁸⁵²

 

Ik bidde, o hooft der goôn, vergun hem eenige eer,

 

Ten troost van zyne doot. zalf moeders wonden weêr.

855

Jupyn bestemde dit. toen storte 't lyk in d'assen

 

En koolen. uit den haert begon de smook te wassen,^855-56

 

En overtrok de lucht, alleens gelyk een vliet

 

Opwaessemt, nevels baert, en 't hemelsch licht verbiet⁸⁵⁸

 

Te straelen. al het zwerk wort overspreit met vonken,

860

Die groeien aen, gelyk uit gloeiend stael geklonken,^859-60

 

En winnen een gestalte, en vier, en ziel, en gloet.

 

De luchtigheit bestelt hier vleugels met der spoet,⁺⁸⁶²

 

En een gedaente van een' vogel om te rennen,⁸⁶³

 

Die klappende eenen galm verwekt met vlugge pennen.

865

Men hoort terstont een' vlugt gezustren, uit deze asch⁸⁶⁵

 

Gesprooten, die drywerf om 't lykvier snel en ras

 

Heenvliegen, drywerf in de lucht zich laeten hooren,

 

Op eenerhande wys, ter vierde vlught uit toren⁸⁶⁸

 

Zich deelen, en gekant in heiren tegens een,

870

Elkandere met bek en klaeuwen fel bestreên,⁸⁷⁰

842 diensten opdraegh'; vgl. eer opdragen, Horat. Bk. IV, XIV, bovenschrift.

843 de schimmen zwichten; Ov.: ‘ik de grenzen v.d. nacht bewaak’ (opdat nl. de nacht niet blijve duren).

846 Noch: toch.

849 oom: Priamus.

851 aller goôn; Ov., minder algemeen: ‘zo hebt gij, goden, het gewild’; sic Dii voluistis (Farn.).

852 By nacht; niet bij Ov.

855-56 toen... koolen; Ov.: ‘de .. brandstapel stortte.. ineen’.

858 verbiet te straelen; Ov.: ‘en (daardoor) het zonlicht tot beneden kan doordringen’.

859-60 vonken; onjuist; Lat. atra favilla: ‘zwarte as’; met deze misvatting hangt samen gelyk... geklonken; Ov. zegt, dat de verdichte as vorm en gedaante aanneemt, en aan het vuur warmte (naar de betere lez.: calorem, N.H.; Farn.-Schrev. colorem ‘kleur’) ontleent.

+ [Randschrift:] Memnons asch in vogels.

862 luchtigheit: lichtheid; vgl. Bk. XI, vs. 1016; bestelt: verschaft.

863 een... vogel; Ov. primo similis volucri: ‘eerst [nog slechts] gelijk aan een vogel, (weldra een echte vogel)’; rennen, van een vogel, vgl. Bk. XII, vs. 716.

865 een' vlugt; 1e lez.: een' hoop; vandaar het anders ongewone genus; gezusteren, nl. vogels van dezelfde soort; Lat. volucris, ‘vogel’, is vrouwelik.

868 uit toren (toorn), niet bij Ov., maar vooruitlopend op vs. 868; 1e lez.: vol toren.

870 1e lez.: Elkandre gaen te keer met klaeuwen, bek en been; de verwijdering van been had voor gevolg het afwijkende tempus (bestreên).

[p. 53]

 

Dat borst en vleugels bloên en druppen door dit stooten.⁸⁷¹

 

De vogels, uit een bloet, een zelve zaet gesprooten,⁸⁷²

 

Vergaen, en sneuvelen ten zoen der assche op 't velt;

 

Als die gesprooten zyn uit eenen dappren helt,⁸⁷⁴

875

Genoemt Memnoners naer dien Memnon noch op heden.⁸⁷⁵

 

Wanneer de zon om hoogh, den dwersriem doorgereden,

 

Haer ronde in 't ent voltrekt, dan stervenze in den slagh,^876-77a

 

Tot een gedachtenis van vaders sterrefdagh,^877b-78

 

Dies sluiten anderen, het jammeren en steenen

880

Van Hekuba verdient dat veelen haer beweenen.

 

Auroor steekt al te diep in rou, waerin zy smelt,^879-81

 

Bedauwende met druk medoogende al het velt.⁸⁸²

 

Het nootlot leet niet dat, met Troies hooge wallen,⁸⁸³

 

De hoop van Priams stam geheel in d'asch zou vallen.⁸⁸⁴

885

Eneas, Venus zoon, droegh zyne huisgoôn me,

 

En Vestaes heilighdom, uit d'ondergaende ste,^885-86

 

Ook het eerwaerdigh pak, den afgeleefden vader.

 

Hy berght hem, en Askaen, meer waert dan al te gader

 

De ryxschat, en zeilt van Antander met zyn vloot,^888-89

890

Als balling, over zee door allerhande noot,⁺

 

Verlaet de moortkust van den Trax, en snoode gronden,⁸⁹¹

 

Bevlekt met Polidoors bebloede en wreede wonden.⁸⁹²

 

Hy vaert voor wint, voor vloet, en lant, vermoeit en mat,⁸⁹³

871 bloên en druppen, hendiadys; Ov. spreekt enkel van ‘afmatten’.

872 Het is ook bij Ov. niet duidelik, of enkel op de onderlinge verwantschap gedoeld wordt, of (ook) op die met Memnon; wschl. het laatste, wegens de oude zede, dat bloedverwanten op iemands graf geofferd werden.

874 als die; vgl. Dl. VII. bl. 387: 18; deze, verklarende, constructie, in de 19e e. nog gangbaar, is tans door als zijnde e.d. op zij gedrongen; Ov. ‘gedachtig dat zij enz.’

875 Memnoners; Lat. Memnonides; bedoeld is een soort zwarte haviken, die in de herfst in Troas te zien waren.

876-77a Versta: ‘Telkens als de zon de Dierenriem heeft doorlopen’, d.i. als een jaar voorbij is; Ov. spreekt van de 12 tekens; vgl. Bk. VI, vs. 774-vlg.; dwersriem, vgl. Dl. II, blz. 274, in margine.

877b-78 Zij vernieuwen dus jaarliks de strijd, en sterven strijdend; naar de lez.: parentali moriturae morte rebellant (Farn.); in parentali een toespeling op de parentalia der Romeinen, een jaarliks lijkofferfeest, op welke dagen ook vaak zwaardvechtersspelen werden gegeven; wellicht bevat moriturae tevens een toespeling op het morituri te salutant. - Men verwacht na vs. 878 een punt (zo V. Lenn., Ung., Dif., zelfs met alinea) of puntkomma (V. Vl.), maar hs. en oude uitgaven hebben de komma).

879-81 Versta: ‘Zo kwam het, dat weliswaar anderen oordeelden dat enz., maar Aurora enz.’; anderen, 1e lez.: andren dat; jammeren en steenen, Ov.: ‘blaffen’, d.i. in een blaffende hond veranderd zijn.

882 Versta: ‘als dauwdruppels bevochtigen haar tranen de aarde’; voor medoogende vgl. vs. 936, Bk. VII, vs. 461; Lat. pias lacrymas.

883 Vgl. voor dit gedeelte, tot Bk. XIV, vs. 807, het laatste deel van het tweede en het derde Bk. der Aeneis, door Ov. als bron benut.

884 de hoop; Ov.: ‘ook (zelfs) de hoop’.

885-86 Vgl. Guld. Winckel XXV. - huisgoôn en Vestaes heilighdom; Ov. alleen sacra: ‘heilige zaken’; vgl. echter de aant. bij Schrev., en hier Dl. VI, 438: 332-337, alsook 472: 750-51.

888-89 meer... ryxschat; Ov.: ‘van zoveel schatten kiest hij enkel die buit en zijn zoon Ascanius’; V.'s woorden zullen dus ook op hem slaan; Antander, beter: Antandrus (Lat. abl. Antandro), havenstad van Troje, waar de vluchtelingen een vloot bouwden.

+ [Randschrift:] Eneas zeetoght.

891 Verlaet, nl. na die eerst aangedaan te hebben, en er zelfs een stadsaanleg te hebben aangevangen; vgl. Dl. VI, 484: 50-vlg.

892 Ov. heeft 't oog op het bloedwonder, waarover zie Dl. VI, t.a.p.

893 voor wint; vgl. vs. 596-97.

[p. 54]

 

Met zynen reisgenoot aen Godt Apolloos stadt.⁸⁹⁴

895

De koning Anius, in wiens gebiet de menschen

 

Rechtvaerdigh wandelen, en leven naer hun wenschen,

 

En met wiens priesterdom Godt Febus wort gedient,⁸⁹⁷

 

Toont stadts gelegenheit aen zynen ouden vrient,⁸⁹⁸

 

De kerken, heilighdom, en beelden van 't verkoren

900

Paer kindren, uit Latone in Delos eer geboren.^899-900900

 

Hierna vereerenze, en bewierooken 't altaer

 

En gieten offerwyn op wierrook, zooze daer

 

Gewoon zyn, en men past brantoffer in te wyen.^902-03

 

Dan gaenze in 's konings hof zich op tapyten vlyen,

905

En eeten offer, broot en wyn op 't heiligh feest,⁹⁰⁵

 

De gaef van Ceres, en godt Bacchus, bly van geest.

 

Toen zeide Anchizes, die godtvruchte: hooghgeprezen

 

Apolloos priester, magh 't my heugen, lang voor dezen^907-908

 

Hadt gy, toen d'eerste reis ik uwe stadt bekeek,

910

Vier dochters, en een' zoon. maer Anius wert bleek⁹¹⁰

 

Van schrik, en schudde 't hoofd, bevlochten en bewonden

 

Met eenen witten bant, en sprak: de traenen stonden⁹¹²

 

In d'oogen: brave helt, het mist u niet. gy zaeght

 

My, eenen vader van vyf kindren, waert beklaeght.⁹¹⁴

915

Nu ben ik, stokout man, schier kinderloos gebleven.

 

Zoo wispeltuurigh is de staet van 's menschen leven.

 

Wat troost gebeurtme van den zoone, die dus wyt

 

Het eilant Andros, dat zyn' naem draeght, nu ter tyt,⁹¹⁸

 

In vaders naem beheerscht. Apollo, ryk van klaerheit,⁹¹⁹

894 reisgenoot; enkv. voor het meerv. (Lat. sociis); godt Apolloos stadt: de hoofstad v.A.'s geboorteeiland Delos.

897 priesterdom: priesterlike bediening; Anius was tevens koning en Apollopriester; in die dubbele hoedanigheid, zegt Ov., ontvangt hij hem in zijn tempel en in zijn huis; 1e lez.: En door.

898 stadts gelegenheit; vgl. Dl. V, 443: 1783; hier in algemenere opvatting: ‘de stad zoals zij was’; ouden vriend; daarvan spreekt Ov. niet, wel echter Vergilius (hier Dl. VI, 388: 125), die er Anchises, Aeneas' vader mee bedoelt; aldus ook wel V. hier.

899-900 kerken; Lat. delubra nl. de tempels van Apollo, van Diana, van hun moeder Latona of ook enkel die van Latona (aldus Valentijn; zie aanstonds); heilighdom, naar de lez.: vota (N. Heins, die het echter als deelw.: ‘toegeheiligd’ verstaat; zie zijn aant. op 8: 152; Schrev.); Farn., D. Heins.: nota (‘vermaard’); beelden... geboren; Ov.: ‘de boomstammen (stirpes, nl. een palm en een olijf; vgl. de aant. bij Schrev.) weleer door Latona bij het baren omklemd’; Valent.: ‘de vermaarde kerk van Latona, en daar in den dadel en olijfboom, die de Godin wel eer in 't kramen om-grepen had’; 1e lez.: vs. 899-901: 't heilighdom, en beelden, Delos zegen, Van vrou Latoon, voorheen van tweelingen gelegen In Delos. men berookt (2. vereert) en wierookt het altaer. Voor van 't verkoren Paer kindren eerst nog: van verkoren Tweelingen.

900 eer: weleer.

902-03 zooze... zyn; Ov. ‘volgens gebruik’; Ov. zegt dit van 't verbranden der ingewanden (brantoffer); past: draagt zorg; Hinl. merkt op, dat H's weergave: ‘verzuimt niet’ te zwak is; daartegen weer Bi.: ‘geen zorg, maar bloote drokte van doen’; vgl. Wdb. N.T. XII, 702-703; offer inwyen, ongewone verbinding (niet vermeld in Wdb. N.T.).

905 1e lez.: En banketteeren; 2e En brassen; - offer voor munera, hier enkel: ‘gaven (van Ceres).’

907-908 godtvruchte; Lat. pius; vgl. bij Bk. I, vs. 174; 1e lez.: die godtvruchtige: o gewyde... zoo het myn geheughnis lyde.

910 Ov. noemt eerst de zoon.

912 witten bant, priesterlike dracht; vgl. Bk. V, vs. 151.

914 waert beklaeght; weinig gelukkige toevoeging, met name ook wegens de komma na my.

918 Andros, het noordelikste der Cycladiese eilanden.

919 ryk v. klaerheit, toevoeg. v.V., evenals kuisch en trou vs. 921.

[p. 55]

920

Beschonk hem met den geest van ongebore waerheit

 

Te spellen. Bacchus schonk myn dochtren, kuisch en trou,^920-21

 

Meer gaven dan men wenscht, of ook gelooven zou:

 

Want alle dingen, wat myn dochters ook hanteeren

 

En slechts aenraeken, hun natuur en aert verkeeren^923-24

925

In graen, olyf, en wyn, waerme zich elk verrykt.⁹²⁵

 

Als Agamemnon, die de kroon van Troie strykt,⁹²⁶

 

Dit rook [op datge weet of wy, toen Grieken streden,⁹²⁷

 

Niet eenighsins by uw onstuimigh onweêr leden]⁹²⁸

 

Rukt hy myn dochters met gewelt uit vaders schoot,

930

Gebietze met de gaef des godts de Grieksche vloot⁹³⁰

 

Te voeden. ieder ziet naer een goet heenekoomen.

 

Twee streven naer Eubee, en twee naer heuren vroomen

 

En trouwen broeder heen op Andros buiten noot.^932-33

 

Het kryghsvolk volghtze in 't zogh, en dreightze met de doot,

935

En 't lant met vier en zwaert te schenden en te krenken,^934b-35

 

Ten zyze willigh hun de dochters wederschenken.

 

Medoogenheit, van schrik verwonnen en verkracht,^936-37

 

Herstelt de dochters weêr in Agamemnons maght:

 

En zeker 't was den broêr, te flaeu in 't wederstreven

940

Van dien geweldenaer, met reden te vergeven:

 

Want geen' Eneas, geen' helt Hektor vont men hier

 

Om Andros voor gewelt te vryen trots en fier,

 

Twee helden, die u 't lot van boven toe wou stuuren,

 

Waerdoorge een' oorloghsstorm tien jaeren kont verduuren.⁹⁴⁴

945

Men smede al ketens voor gekerkerden, en zy⁹⁴⁵

 

Verhieven smeekende haer handen, dus lang vry,⁹⁴⁶

 

Ten hemel, roepende: godt Bacchus, zie beneden.

 

O vader, help ons toch. hy holpze op haer gebeden:

 

Zoo wonderlyker wys verandren met beklagh⁹⁴⁹

920-21 ongebore... spellen: de toekomst te voorspellen.

923-24 hanteeren (histor. praesens): ter hand nemen, of ook: bezigen; hun, nl. van die dingen; 1e lez.:... zoo myn dochters iet genaeken, Veranderen van aert en wezen, watze ook raeken.

925 waermee... verrykt; toevoeg, v.V.

926 strykt; wegneemt; dus: ‘die Trojes macht vernietigt’; vgl. buit, prys, winsten stryken; erf stryken, Bk. III, vs. 790.

927 rook; vgl. Bk. I, vs. 745; Grieken, vgl. Bk. IV, vs. 42.

928 onweêr: (oorlog)storm.

930 des godts; min juist, vgl. vs. 906; Lat. caelesti munere: ‘hemelse gave’; 1e lez.:... met haer gaef zoo lang.

932-33 vroomen en trouwen; toevoeg. v.V.; 1e lez.: die onheil schroomen, Naer Andros, en het ryk der broederen (Andros fraterna) uit noot.

934b-35 Ov. enkel: ‘dreigt met oorlog’; ze in dreightze zijn de bewoners van Andros.

936-37 Medoogenheit, Lat. pietas, vgl. vs. 882, Bk. VII, vs. 641; Ov. evenzo: ‘door vrees overwonnen, gaf de broederliefde de zusters over in 's vijands geweld’.

944 tien jaeren; Ov.: ‘tot in het tiende jaar’; 1e lez.: Om zulk... te verduuren’.

945 gekerkerden: de gekerkerden, of beter: de gevangenen; voor 't ontbreken van het lidw. vgl. vs. 927; of liever: ‘als voor gevangenen gelijk ze waren.’

946 Verhieven; H over sterke en zw. buiging (deze door H afgekeurd); vgl. V. Helt. I, bl. 35; dus lang: tot dan toe.

949 Zoo: indien; verandren met beklagh; Lat. perdere: ‘doen óndergaan, hun menselike gestalte ontnemen’; 1e lez.: te sterven met beklagh; veranderen, transit.; met beklagh: onder weegeklaag.

[p. 56]

950

Den naem van helpen en van bystaen draegen magh.

 

Doch op wat wyze zy haer' eersten vorm verloren

 

Kan ik niet weeten, noch ontvouwen voor uwe ooren.⁹⁵²

 

Dit's kenbaer van de zaek. zy kreegen pluim en kuif,⁺

 

Herschapen in den schyn van eene witte duif,

955

En vogels, die uw lief door lucht en wolken draegen.⁹⁵⁵

 

Terwyl de gasten hier van spreeken, en gewaegen

 

Van andre dingen meer, ontvalt den dagh het licht.

 

De wakkre tafelknecht vergeet niet zynen plicht,

 

En neemt de tafel op. elk wort zyn bedt gewezen.

960

Men ryst, zoo dra het licht ter kimme uit komt gerezen.^957-60

 

Nu levenze entlyk raet met godt Apolloos mont.⁹⁶¹

 

Dees raetze 's maeghschaps strant, hunne oude moeders gront

 

Italie over zee te winnen, en ontdekken.^962-63

 

De koning Anius geleitze, en in 't vertrekken⁹⁶⁴

965

Beschenkt reisvaerdigen Anchizes met de pracht

 

Van eenen ryxstaf, en Askaen, die 't ryk verwacht,^965-66

 

Met eenen ryrok, en pylkoker, zwaer van schichten,

 

Eneas met een' kelk, hem eer uit minneplichten⁹⁶⁸

 

Van den Ismenischen vrient Terses toegestiert,⁹⁶⁹

970

Uit zyn Aoonsch gewest. dit drinkvat is geciert⁹⁷⁰

 

Met beelden, en veel werx, hier kunstigh ingedreven

 

Van Alkon Siciljaen voor Terses, Tebe, en zeven

 

Stepoorten. elke poort droegh haeren eigen naem.^972-73

 

Dees stadt in 't opgaen gaf te kennen dat de faem

975

Haer eer uitbreiden zou. de jofferlyke reien^974-75a975

 

Met bloote borsten, en die haer en vlechten spreien,

952 Ov.: ‘kon ik niet te weten komen, noch ook zou ik het nu kunnen zeggen’.

+ [Randschrift:] Anius dochters in duiven.

955 En vogels: de soort van vogels; vgl. Bk. X, vs. 999; uw lief, nl. Venus, Aeneas' moeder bij Anchises; Lat. conjugis; lief voor echtgenote ook Bk. XI, vs. 520; maar conjugis is een eufemisme voor de verhouding van Venus tot Anchises.

957-60 Fraaie uitbreiding van Ov.: ‘na 't wegruimen der tafel zochten zij de slaap’; opnemen, niet ons ‘afnemen’.

961 leven... mont: raadplegen Apollo's orakel; vgl. Bk. III, vs. 13; XV, vs. 763; H.; Hinl. tekent aan, dat hij ouder dan V. geen voorb. van raad leven kent, ook niet de oorsprong; evenmin kent Bi. die, in wiens jonge tijd oude lieden raadleggen met zeiden; vgl. Wdb. N.T. VIII, 1724, nr. 14.

962-63 Volgens een late Romeinsche sage was de stamvader der Troj. koningen, Dardanus, uit Italië afkomstig; Italie, viersilbig met overloop; vgl. b.v. Bk. XII, vs. 466, vs. 671.

964 geleit: doet uitgeleide.

965-66 reisvaerdigen A.; vgl. Bk. X, vs. 67; de pracht van eenen r.: een pr. schepter; vgl. Dl. II, 710: 1479 d'onnoselheyd mijns broeders: ‘mijn onschuldige broeder’; die 't ryk verwacht; de toekomstige heerser; 1e lez.: door 't ryk verwacht.

968 kelk; Lat. crater(a): ‘mengvat’; vgl. vs. 970 drinkvat, als Bk. XII, vs. 318.

969 Van: door; Ismenisch: Thebaans.

970 Aoonsch: Boeoties; vgl. Bk. X., vs. 829.

972-73 Tebe en: Thebe namelik met zijn; - Lat. Alcon Myleus, waarbij aant. v. Farn.: ‘van Sicilië; Mylae stad op Sicilië’; 1e lez.: Van Alkon, den Muleen (?), voor Terses (wschl. 1. Terses, 2. Terzes, 3. Terses; vgl. Dl. VII, bl. 16) stad met zeven Stepoorten; een betere lez. is Hyleus, ‘van Hyle’ (stad in Boeotië); uit Hyle kwam ook de vervaardiger van Ajax' schild (Ilias, VII, 220); elke... naem; onjuist voor: ‘deze (poorten) dienden in plaats van de naam’, d.i. daar kon men de stad aan herkennen.

974-75a Ov.: ‘(de poorten) wezen aan, welke stad het was’; V.'s vertaling berust op futuriese opvatting van Lat. foret.

975 jofferlyke reien; Lat. matres: ‘moeders’; het hieraan voorafgaande Lat. vers (‘Vóór de stad zag men een lijkstoet, grafheuvels, vlammende brandstapels’ niet door V. weergegeven.

[p. 57]

 

Ontdekken haeren rou. de maeghden schynen vast⁹⁷⁷

 

Bedrukt te schreien en te jammeren van last,

 

Om d'uitgedrooghde bron, gekrompe en ledige aders.^979b

980

De boomen treuren dor, en missen loof en bladers.

 

De geiten knabbelen de kaele en barre rots.

 

Hy maelt Orions kroost in Tebe, daer het trots

 

Den blooten boezem aen het slaghzwaert geeft ten beste.

 

Een andre dochter sterft gewilligh, Kadmus veste^982-84

985

En al de burgery ten dienst, en 't koude lyk⁹⁸⁵

 

Wort heerlyk om de stadt gedraegen, tot een blyk⁹⁸⁶

 

Van trouwe, om openbaer tot asschen te verteeren.⁹⁸⁷

 

Toen rees uit maeghdenassche, om 't ondergaen te keeren⁺

 

Des stams, een jeughdigh paer kroonvoglen, ryk geciert,

990

Dat moeders lykhout en haer jongste staetsi viert^989-90

 

Dit stont in 't oude werk heel heerelyk gedreven.⁹⁹¹

 

De rant van 't drinkvat was met beereklaeu verheven.⁹⁹²

 

De Troischen eeren hen met geene mindre prael.⁹⁹³

 

Een gulden wierrookvat, en glinstrende offerschael,⁹⁹⁴

995

En goude kroon, bezaeit met parlen en gesteente

 

Wort Anius vereert, den priester der gemeente.

 

Hierna gedachtigh hoe de Teukren uit het bloet

 

Van Teucer sprooten, treênze op Kreten wel gemoet,^997-98

977 Ontdekken: doen blijken; maeghden; Ov. heeft, en bedoelt ook: nimfen (bronnimfen); zie vs. 979.

979b is een variatie van a.

982-84 Hy: de kunstenaar nl. - De beide dochters van de Thebaan Orion offerden zich vrijwillig, toen het orakel het vrijwillig offer van twee maagden als voorwaarde voor het ophouden van een pest had gesteld; met kroost zijn de beide meisjes bedoeld, maar het... ten beste geldt slechts van de ene, waarna vs. 984 de tweede volgt; de vertaling van de niet gemakkelike en onzekere plaats is onjuist; Ov.: ‘(hij beeldt uit) hoe de ene met meer dan vrouwelike moed (naar de lez.: pectus, niet vulnus) haar ontblote hals treft, de andere voor haar volk sterft na haar wapen door de dappere borst (fortia pectora) gedreven te hebben’; vgl. voor de 1e helft dezer vertaling Lafaye; beiden doodden zich (met de weefnaald), maar ook Valentyn maakt dezelfde tegenstelling als V.: de ene bood borst en keel aan 't ‘slagtmes’, de ander doorstiet zichzelf; 1e lez.: van 984: Een andre dochter stoot (stort?) zich zelf het hart af.

985 lyk; versta: beider lijk.

986 om de stadt: de stad rond, - door (per urbem).

987 openbaer; Lat. celebri in parte: op een druk punt (van de stad).

+ [Randschrift:] Twee kroonvogels uit het vier van den lykhoutstapel.

989-90 Ov. zegt, dat er twee jongelingen uit de asse rezen, die de faam noemt: Coronae, en die de lijkstoet ter ere der moederlike as leidden; door vogels kon ook het ondergaen des stams kwalik gekeerd worden. Volgens Antonin. Liberalis zijn het geen jongelingen, maar sterren; er is misschien bij Ov. verwarring van Gri. asteras (‘sterren’) en aneras (‘mannen’) (Ehwald); de bedoeling der benaming Coronae (of mann. Coroni; Florianus' Stephani weerspiegelt de opvatting dat het mann. Gri. stephanos, ‘krans’ de grondslag is.) is niet duidelik: sterrebeeld? of gebaseerd op Gri. kórai, ‘meisjes’? Ant. Lib. spreekt over de ‘tot nu toe’ in Boeotië voortdurende verering der ‘Coroniese meisjes’; V. behandelt 't geval als een variant v.d. Phoenix-sage; hij heeft in de weergave geaarzeld: 1. kroonvogels; 2. kroondraegers; 3. kroonvogels; 4. kroonvoglen; vgl. Dl. VII, blz. 13 (Schrev.: duo juvenes).

991 oude werk; Ov.: ‘het antieke brons’.

992 met... verheven: versierd met gedreven acanthusranken; beereklaeu is de Ned. naam dezer Zd. Europese plant (geliefd versieringsmotief); hij berust op de insnijdingen der bladeren; 1e lez.: met perlemoer.

993 Versta: ‘de Troj. hunnerzijds geven even waardevolle geschenken’; 1e lez.: eerenze; hen dus met klemtoon.

994 een gulden wierrookvat; Ov.: een ‘wierookkistje, om er de wierook in te bewaren’.

997-98 Teukren: Trojanen; de eerste kon. v. Troje, Teucer, was een zoon van Scamander uit Creta; vgl. Dl. VI, 492: 154; treênze: gaan zij aan land; Lat.: Cretam tenuere: ‘zetten zij koers naar Cr.’; 1e lez.: uit den vloet.

[p. 58]

 

Maer kunnen daer de lucht vol dampen niet verdraegen,⁹⁹⁹

1000

En vliênde hondert steên, verlangen, vry van plaegen,¹⁰⁰⁰

 

Auzonie te zien. een storm steekt op in zee,¹⁰⁰¹

 

En soltze. de harpy Aëllo dreightze me,

 

Zoo dra zy dryven in de haven der Strofaden.^1002-1003

 

Nu langs Dulichium en Itaka, beladen

1005

Met zorge, en Samos heengevaeren, en 't gewest

 

Van Neritus, daer die bedrieghelyke pest^1004-1006

 

Ulisses 't lant beheerscht, verlaetenze Ambracye,

 

Den twist van 't godendom, en zien terstont ter zye

 

De harde rots, waerin de rechter was verkeert.^1007-1009

1010

Nu zienze Chaon, dat Apolloos antwoort eert,

 

En zyne duiven, in Dodones eike bossen,

 

En vaeren verder, daer de koning der Molossen

 

Zyn zoons, een vogelvlugt, den brant vloôn, zonder scha.^1010-13

999 Er was nl. droogte, en er brak een pest onder hen uit; vgl. Dl. VI, 494: 189-vlg.

1000 honderd steên: het land met de honderd steden, Creta; vgl. Dl. VI, 490: 153; en voor 't ontbreken v.h. lidw. vs. 927.

1001 Auzonie: Italië; de Ausoniërs waren de bewoners van Zuid- en Midden-Italië.

1002-1003 soltze: slingert hen; vgl. Bk. VIII, vs. 556; en voor de hun door de Harpyien aangedane last Dl. VI, bl. 500; Strofaden, eilandjes westelik v.d. Peloponnesus.

1004-1006 Ioniese eilanden; vgl. Dl. VI, bl. 504; Samos heet meest Same; beladen met zorge, toevoeg. v.V., zinspelend op het levenslot van Ulysses en Penelope; pest; vgl. voor de toepassing op een persoon Dl. III, 312: 82.

1007-1009 verlaetenze; Ambraciam door V. met 't voorgaande (praetereunt vecti) verbonden, i.p.v. met vident: ‘zij krijgen in 't zicht’; Ambracia, stad in Epirus, om wier bezit Apollo, Diana en Hercules streden; zij droegen de beslissing op aan Cragaleus; toen deze ten gunste van Hercules uitspraak deed, veranderde hem Apollo in een rotssteen.

1010-13 Ov.: ‘en dat (Ambracia nl. of - met Lafaye - de kust die?) nu alom bekend is door de Apollo(tempel) van Actium; en (zij aanschouwen) het Dodoniese land met de voorspellende eik, en de Chaoniese zeeboezem, waar de kinderen v.d. Molossiese koning de snode brand ontvluchtten op aan hun lijf gegroeide vleugels’. - Het voorgebergte Actium bezat een beroemde Apollo-tempel, door Octavianus ter herinnering aan zijn bij Actium behaalde zege (31 v. Chr.) vergroot. Dodona ligt in (het binnenland van) Epirus (vgl. Bk. VII, vs. 860;) Chaonië, landstreek v. Epirus (vgl. Bk. V, vs. 227); de drie zonen en éne dochter van de Molossenkoning Munichus waren bij de door rovers aangestichte paleisbrand door Jupiter in vogels veranderd.
Het beeld dezer verzen is in het hs. aldus:

(doorgehaald)
Door den Akteeschen godt Apollo, hoogh ge-eert,
Nu zienze Chaon, dat Apoloos antwoort eert,
(nieuwe blz.)
En zyne duiven, in Dodones eike bossen,
(doorgehaald)
Zoo (2. En. 3. Te) kenbaer by elk een. nu zienze Dodons bossen,
En vaeren verder, daer de koning der Molossen
(doorgehaald)
En dan ook Chaon, daer de koning der Molossen
[2] een vogelvlught, den brant vloôn
Zyn zoons, den fellen brant ontvliên zagh, zonder scha.

Oorspr. volgorde:
Door den Akteeschen...
Zoo kenbaer...
En dan ook...

De druiven als orakelvogels vermeldt Farn.; de koning der M. zyn zoons: de zoons v.d. kon. der M.; vgl. Tekstkr.; aardrijkskundig is deze passus van Ov. niet onberispelik; hij wijkt hier ook af van Verg.

[p. 59]

 

In 't ent bezeilenze het lant Feacia,

1015

Met weeligh ooft beplant, en 't lantschap van Epiren,^1014-15

 

Hierna Butrotum, daer Apollo met laurieren

 

's Waerzeggers hooft bekranst, die aen zyn eer verplicht,

 

Van Troie herwaert komt, en een nieu Troie sticht.^1016-18

 

Nu hier door Helenus berecht van veele zaeken¹⁰¹⁹

1020

En avontuuren, die van verre hun genaeken,

 

Belandenze entlyk in Sicilje na veel wee,⁺¹⁰²¹

 

Dat met dry hoeken schiet in openbaere zee,¹⁰²²

 

Van welke dry Pachyn naer 't regenachtigh zuien

 

Zich uitstrekt, Lelibé ten weste. voor de buien

1025

Van 't noorden schuilt Peloor, voor storm en noot behoet.^1023-25

 

Hier spoên de Troischen heen. de vloot schaeft met den vloet

 

By nacht het Zankelsch zant. ter rechte hant bruischt Scille:⁺

 

Aen d'andre zyde ruischt Charibdis, nimmer stille.^1026-28

 

Dees slorpt, verslint, en braekt de schepen: d'andre een maeght¹⁰²⁹

1030

Gelykende, is omgort, als een die monsters draeght,

 

Rondom den zwarten buik met dolle waterhonden:

 

En zoo de dichters al hun werk met logenvonden

 

Niet cieren, was Charibd voorheene een schoone maeght.¹⁰³³

 

Veel stonden naer heur echt, van minnevier geknaeght.

1035

Zy kaetsteze af, en ging, vol moeds, de zeegodinnen¹⁰³⁵

 

Verhaelen hoeze trots de vryers, die haer minnen,

 

Ter leure stellende beschimpte, en leide in ly.¹⁰³⁷

 

Toen Galatea zich liet kemmen, zuchte zy,¹⁰³⁸

 

En zeide tegens Scil: geen norsse jongelingen¹⁰³⁹

1040

Naer uwe zuiverheit en fiere schoonheit dingen.

1014-15 Phaeacia, het eiland der Phaeaciërs, Scheria, geidentificeerd met Corcyra; het 7e boek der Odyssee schildert de weelderige boomgaarden.

1016-18 Buthrotus, stad in Epirus, tegenover Corcyra; daar regeerde de waarzegger Helenus, zoon v. Priamus; hij had er een klein Troje gesticht; dat hij een Apollo-priester was, zegt Ov. niet, evenmin wat V. vs. 1016b-18a van hem vertelt; daer... bekranst is enkel omschrijving van Lat. vates: ‘waarzegger’; vgl. Dl. VI, 506: 349-vlg.

1019 berecht van: ingelicht omtrent.

+ [Randschrift:] Sicilje.

1021 na veel wee; toevoeg. v.V.

1022 hoeken; Ov.: ‘(land)tongen’; vgl. Dl. II, 667: 631; 1e lez.: in d'openbaere zee.

1023-25 Vgl. Bk. V, vs. 478-79, alwaar juister Lilibeüs; voor ten weste spreekt Ov. van de luwe westenwinden; - voor de... behoet; Ov.: ‘Pelorus ligt gekeerd naar (spectat) de Beren die nooit in zee ondergaan (aequoris expertes; vgl. Bk. II, vs. 226-vlg.) en naar het Noorden’; aequoris expertes schijnt aanleiding gegeven te hebben tot voor... behoet.

+ [Randschrift:] Charibdis en Scilles gedaente.

1026-28 met den vloet; Ov.: ‘bij gunstig getij’; Zankelsch zant; Zancle, oude naam der stad Messana, tans Messina. Hier laat Ov., in afwijking van Vergilius, de Trojanen landen, om de nu-volgende sagen in te lassen; Bk. XIV, vs. 103 sluit Ov. zich weer aan bij Vergil.; Over Scylla en Charybdis vgl. Bk. VII, vs. 108-vlg.

1029 braekt: braakt weder uit.

1033 Charibd; verkeerdelik voor Scylla; vgl. vs. 1039; en de 1e lez. van vs. 1274.

1035 vol moeds: pralend; de zeegodinnen, die haar nl. zeer liefhadden, zegt Ov.; Scylla was ook zelf dochter van een nimf, nl. Crataeïs.

1037 beschimpte is ingegeven door Lat. elusos (hier beter: afwees, - scheepte); leide in ly; vgl. Bk. IX, vs. 10.

1038 liet kemmen, nl. door Scylla; en versta: ‘op zekere keer’.

1039 norsse: woeste; met klemtoon, in tegenstelling met wat Gal. gaat verhalen.

[p. 60]

 

Gy, veiligh voor gevaer, moghtze afslaen, als gy doet:¹⁰⁴¹

 

Maer ik, een dochter van den grondeloozen vloet

 

Godt Nereus, en zyn ga, met zusteren gezegent,^1042-43

 

Most Polifeem den reus, die minzaem my bejegent,

1045

Alleen door zee ontvliên. de traenen staen van wee^1044-45

 

In d'oogen, en de spraek begeeft den mont alree.^1045b-46

 

Toen Scille met de hant de traenen zocht te droogen,¹⁰⁴⁷

 

En af te wisschen van de kaeken uit medoogen,¹⁰⁴⁸

 

En haer vertrooste, sprakze: o zeemaeght, vol verdriet,

1050

Bedek my, o vriendin, uw smart en droefheit niet:^1049-50

 

En Galaté hervat aldus met haer te spreeken:¹⁰⁵¹

 

Een Acis, Faunus en Simetis zoon, ontsteeken

 

Van minne, en ook bemint van bey zyne oudren, meer

 

Van my: want hy zyn hart, in 't wederstaen te teêr,

1055

Aen my gehangen hadt. nu zestien jaer verstreeken,

 

Begonnen stoppelhaer en baert eerst uit te breeken.

 

Ik vry hem hartelyk, en Polifemus my.¹⁰⁵⁷

 

Vraeghtge of ik Polifeem meer haet, of Acis vry

 

Al vieriger bemin: ik kan het niet belyden.^{1052-591058-59}

1060

De haet en liefde stont gelyk van wederzyden.

 

O koesterende min, wat is uw heerschappy¹⁰⁶¹

 

Van grooten nadruk en gevolgh! waerachtigh hy¹⁰⁶²

 

Die 't wilde wout vervaert, en alle vreemde gasten

 

Bloetgierigh aenrant, al de goden durf belasten¹⁰⁶⁴

1041 veiligh voor gevaer: zonder u daardoor aan gevaar bloot te stellen; als gy doet: gelijk gij ook werkelik doet.

1042-43 Versta: een dochter van de zeegod Nereus, en zijn gade’ (nl. Doris; vgl. Bk. II, vs. 14); met... gezegent, bij ik, concessief op te vatten: ‘ofschoon.... (en daardoor beveiligd, zooals Ov. zegt); er waren vijftig Nereïden.

1044-45 Most.. alleen.., maakt de indruk van een contaminatie: moest.. kon alleen...; inderdaad luidde de 1e lez.: Kon Polifeem den reus, wiens minne; alleen: slechts (Lat. non nisi), maar het is mogelik dat V. bij het aanbrengen zijner wijziging alleen als ‘alleen zijnde (vgl. vs. 1043) verstond; reus, voor Cycloop; de Cyclopen woonden op Sicilië. Polyphemus als minnaar is bij de Grieken o.a. door Theocritus behandeld.

1045b-46 Ov.: ‘tranen verstikten, terwijl zij sprak, haar stem’.

1047 met de hant; Ov.: ‘met de marmerblanke hand.’

1048 1e lez.: En af te wissen van haer wangen; in tegenstelling met H acht Bi. de tranen op de kaken afwisschen ‘aandoenlijker’ dan van de kaken; ‘in de eerste spreekwijze ziet men ze hangen, in de tweede ziet men 't bloote afwisschen’; vgl. Bk. XV, vs. 311.

1049-50 vol verdriet; weinig gelukkige toevoeg.; daarentegen is sum tibi fida: (‘ik ben u trouw gezind) weggebleven; maar o vriendin (Lat. ô carissima) luidde in 1e lez.: uw vriendin, als weergave van sum tibi fida.

1051 met bij spreeken.

1057 vry: begeer zijn liefde.

1052-59 Faunus, een woudgod; zie Bk. I, vs. 229; hier ‘persoons’ naam; Symaethis, d.i. dochter van Symaethus, een stroomgod; deze rivier valt ten Z.v.d. Aetna in zee; Ov.: ‘Acis... was weliswaar een grote vreugde voor zijn vader en zijn moeder, een nog grotere echter voor mij; want hij was de enige die mij behaagde’; bij V. loopt de zin niet af, wat desnoods als een gevolg van Galathea's stemming kan geïnterpreteerd worden; ontsteeken van minne niet bij Ov., evenmin in.. te teêr (d.i. te teder om weerstand te bieden), maar Ov. zegt dat hij schoon was; zestien jaer verstreeken (abs. constr.): hij was zestien jaar, en ....; voor oudren (vs. 1053) 1e lez.: ouders; vgl. vs. 989; voor gehangen 1e lez.: verhangen; voor nu 1e lez.: na; vs. 1056 1e lez.: Begon het... des baerts.

1058-59 vry Al (1e lez.: vry Wat) vieriger: ruim zo zeer.

1061 koesterende min; Lat. alma Venus; vgl. Bk. V, vs. 768.

1062 nadruk (uitwerking) en gevolg; Lat. potentia, ‘macht’.

1064 belasten met lasteren; Ov. ‘verachten’; voor het woordspel vgl. Bk. I, vs. 359; de lez. ontstond eerst door wijziging, missch. ter vermijding van het rijm vreemdelingen: bespringen.

[p. 61]

1065

Met lasteren, gevoelt den minneprikkel me,⁺

 

Op my verslingert; laet zyn kudden, en het vee,

 

En holen dryven. o gy strantreus zit verslagen,^1066-67

 

En toit u, ofge aldus myne oogen moght behaegen.

 

Nu kemtge met een egge uw haer, dat my vervaert,

1070

Nu scheertge met een zein den borsteligen baert,¹⁰⁷⁰

 

En ziet uw nors gezicht en schyn in 't water leven,

 

Om u te toien, en een andre ploy te geven.^1071-72

 

Uw moortlust, en de smaek in menschen bloet vergaen.

 

De schepen zeilen langs uw moortstrant af en aen

1075

Heel veiligh. midlerwyl komt Telemus gevaeren,¹⁰⁷⁵

 

De zoon van Eurimus, het hooft der wichelaeren,

 

By Etne, en Polifeem, op zyn verwate kust,¹⁰⁷⁷

 

En zegt: Ulisses zal, op wederwraek belust,

 

Het eenigh oogh u uit de wreede troni booren.^10791078-79

1080

Hy grenikte eens, en sprak: waerzegger, dat 's verloren,

 

Dat 's mis, o neskebol. een andere ging voor,^1080-81

 

Benam my 't eenigh oogh, en streek'er al me door.

 

Aldus beschimpte hy die 't onheil pooght te weeren,¹⁰⁸³

 

En ydel waerschuwde om genaekend quaet te keeren.¹⁰⁸⁴

1085

De reus, met wyde schreên voortstappende op de kust,

 

Bezwaert het strant, en mat gaet in zyn hol te rust.^1085-86

 

Een spitse heuvel hangt op zee in deze streeken,¹⁰⁸⁷

 

Waerop van wederzy de holle baren breeken.

 

De wreede strantreus styght hierop, slaet alles ga.¹⁰⁸⁹

1090

Het wolledraegend vee volght mak zyn voetspoor na.¹⁰⁹⁰

 

Als hy den pynboom, die hem stut langs Nereus weide,¹⁰⁹¹

 

En groot is als een mast, aen zyne voeten leide,¹⁰⁹²

+ [Randschrift:] Polifeems minne.

1066-67 laet dryven: vergeet; vgl. vs. 64; Bk. VII, vs. 1010.

1070 zein: zeis, 1e lez.: uw mes.

1071-72 schyn: aanschijn; versta: ‘gij hebt er lust in, al kijkend in het water, uw gezicht in een vriendeliker plooi te zetten.’

1075 Telemus wordt ook Odyssee IX, 509-vlg. als waarzegger bij de Cyclopen genoemd; komt gevaeren: komt aan land.

1077 verwate: gevloekte.

1079 het eenigh oogh; de Cyclopen hadden slechts één oog; de naam betekent: ‘rondoog’.

1078-79 op wederwraek belust, niet bij Ov.; het verhaal van Ulysses en Polyphemus is te vinden in het 9e boek der Odyssee.

1080-81 dat 's verloren: heeft geen zin meer, is verkeken? Ov. heeft voor dat 's verloren, Dat 's mis alleen: falleris, ‘gij bedriegt u’; daarom eer: ‘treft geen doel, is ernaast’; vgl. Faëton, vs. 463; Mnl. Wdb. VIII, 2068; Bk. III, vs. 570; XI, vs. 108; neskebol: slechthoofd, onnozelaar; vgl. Dl. II, 475: 255; III, 112: 36; V, 320: 1193.

1083 hy die: hij hem (Telemus) die; 't onheil... weezen, niet bij Ov.

1084 ydel; vgl. Bk. VI, vs. 400; en ydel... keeren; Ov.: ‘tevergeefs de waarheid voorzegt’; (in Galathea's mond misplaatst).

1085-86 Ov. verbindt beide delen met aut.. aut: of... of, nu eens... dan weer.

1087 Vgl. Tekstkrit.; Lat. prominet in pontum: ‘steekt uit in zee’; de lez. v.h. hs. verdient de voorkeur.

1089 wreede; Lat. ferus; woeste, gruwzame; vgl. Bk. V, vs. 99; VIII, vs. 170.

1090 voetspoor; 1e lez.: voetstap; Ov. zegt: ‘zonder dat iemand ze leidde’; dit schijnt V. weer te geven met mak; ook de wijziging van voetstap kan daarmee samenhangen.

1091 langs; 1e lez.: by; Nereus weide (niet bij Ov.): de zee.

1092 mast: scheepsmast.

[p. 62]

 

De ruischpyp, hondertwerf met riet aen een gekleeft,¹⁰⁹³

 

Aen zyne lippen zette, en eenen gallem geeft,

1095

Verneemen bergh en rots, en baren, heind en verder,¹⁰⁹⁵

 

Het schuiflen, en gepyp van dezen groven herder.¹⁰⁹⁶

 

Ik, onder eene klip gedooken buiten noot,

 

En minnelyk omhelst in Acis zachten schoot,

 

Vernam dus zyn gezang, en droeve jammerklaghten,

1100

En prenteze in myn hart, en zinnen, en gedachten:¹¹⁰⁰

 

O Galatea, die veel blanker zyt dan snee,^+1101-vlg.;

 

En witte rynwilgh, groen, gelyk een beemt vol vee,^1101-1102

 

Veel reiziger dan els, doorluchtiger dan glazen,¹¹⁰³

 

Veel dartler dan een geit, die in het kruit komt grazen,¹¹⁰⁴

1105

Veel gladder dan een schulp, gesleeten in het meer,

 

Zoo zoet als winterzon, en schaedwe in zomerweêr,^1105-1106

 

Zoo eêl, als appels, braef, gelyk een hooge andoren,¹¹⁰⁷

 

Zoo klaer, als glinstrende ys, tot hard kristal gevroren,¹¹⁰⁸

 

Noch zoeter dan de druif, en rype muskadel,

1110

Zoo zacht, als zwaenendons en stremmel is uw vel,¹¹¹⁰

 

Noch schooner dan een hof, besproeit en versch begooten,

 

Wanneerge stant houdt, wreet, wanneerge toe komt stooten,^1111-12

 

Gelyk een booze stier, veel harder dan in 't wout

1093 ruischpyp; vgl. Bk. VIII, vs. 269; hondertwerf, in de trant der beschrijving, in de plaats van de gebruikelike zeven rietpijpen; overigens munt de weergave niet uit; ‘uit honderd r. aaneengevoegd’.

1095 H. over heindnoot c.a.; Bi. wil het afleiden van ‘'t verloren werkwoord heën’! de juiste afleiding (van hand) had ook H. niet gezien.

1096 groven is een aardige toevoeg, v.V.; 1e lez.: lompen.

1100 hart en zinnen en gedachten; Ov. enkel: mente: ‘geheugen’.

+ [Randschrift:] Polifeems gezang.

1101-vlg.; zie voor deze wijze van vergelijkende beschrijving Dl. VI, 148: 43-vlg. - V. heeft haar in zijn weergave niet overal gehandhaafd (vs. 1102 gelyk; vs. 1106-vlg. zoo... als), maar de vergelijking gevariëerd met gelijkstelling; het materiaal daartoe is ontleend aan Polyphemus' omgeving; Ov. bondigheid evenaart V. niet, maar hij vergoedt dat door andere kwaliteiten.

1101-1102 snee (vgl. Bk. II, vs. 228); En witte rynwilgh (1e lez. En wit liguster); Ov.: ‘blanker dan het blad van de witte liguster’, (ook rijnwilg geheten, en keelkruid, mondhout, ‘om dat, - zegt Dodonaeus, - de bladeren ghecnouwt de gebreken van de keele ende van den mont genesen konnen’; groen: fris, onverwelkt; beemt vol vee; Ov. weiland.

1103 reiziger; zie Tekstkrit.; slanker; de spelling met ei is de oorspr; het woord is pas secundair met rijzen geassociëerd; zie Wdb. N.T. XIII, 464; doorluchtiger: doorschijnender, diafaner; Lat. splendidior vitro: ‘glanzender dan glas (of: kristal); of V. drink-, dan wel vensterglazen bedoelt, is niet duidelik; de laatstgenoemde kenden de ouden niet, wat V. allicht wel wist.

1104 geit; Ov.: ‘een jong bokje’; geit hier dus in de ruimere zin, bok en geit omvattend; die... grazen, niet bij Ov.

1105-1106 1e lez.: Veel lichter (naar Farn. levior; Schrev., de Heinsii laevior)..., by winterdagh in 't meer Gesleten, aengenaem, als koelte in zomerweêr; Lat. solibus hibernis dus eerst verkeerdelik met het voorgaande verbonden.

1107 braef: fier, edel om te zien (conspectior); andoren: plataan; vgl. Bk. X, vs. 137.

1108 Ov.: ‘lichter glanzend dan ijs.’

1110 stremmel: stremsel, gestremde melk; berust stremmel op contaminatie van stremsel en stremmels (Boekenoogen, 1024)?

1111-12 besproeit; 1e lez.: gespuit; 2e bespuit; de tekst van Ov. luidt wat zonderling: ‘en als ge niet voor mij wegvluchtte, (zoudt ge) schoner (zijn) dan een besproeide hof’; vgl. met Vondel Valentyn: ‘als gij stant hout, schoonder als een begooten hof’; Hartman verklaart: ‘ik zou u nog meer willen prijzen, en u met een vruchtbare hof vergelijken, maar eilaas, gij vlucht heen en luistert niet naar mij’; de door V.'s vertaling gesuggereerde tegenstelling: wanneerge stant houdt... wanneerge toe komt stooten niet bij Ov., bij wie op dit punt de ommekeer in de aard der vergelijkingen inzet: ‘maar ook, o gij zelfde Galatea, wilder dan ongetemde jonge runderen (Lat. iuvencis, waarvan 't genus niet blijkt).

[p. 63]

 

De dikgewassen eik, ruim hondert jaeren out,

1115

Bedrieghelyker dan de kalmte, en effen baren,¹¹¹⁵

 

Veel taeier dan een tak, geciert met wilge blâren,¹¹¹⁶

 

En witte wynrank, min beweeghbaer dan dees rots,¹¹¹⁷

 

Veel sterker dan de stroom, en ruim zoo fier en trots

 

Gelyk een Paeu, zoo fel als vier in uwen toren,^1118-19

1120

Noch scherper in den aert dan distelstruik en doren,¹¹²⁰

 

Moordaediger dan een grofzwangre boschbeerin,¹¹²¹

 

Veel doover dan de zee, in ongena niet min¹¹²²

 

Dan een getrapte slang, te schuwen, en te schroomen,

 

En [dat waer 't mooghlyk, ik u liever zagh benomen]

1125

Noch wilder dan een hart, tot siddrens toe versaeght,^1123-25

 

Van 't schrikkelyk gebas der honden voortgejaeght,¹¹²⁶

 

Ook sneller dan de wint, en aengedreve luchten.¹¹²⁷

 

Maer kendege ons te recht, gy zoudt uw ydel vlugten¹¹²⁸

 

Met reên vervloeken: 't zoude u rouwen datge ontstelt¹¹²⁹

1130

Zoo lang bleeft marren. ik bezit geberghte en velt,

 

En overhangende steenrotsen en spelonken,

 

Alleen van vrou natuure uit louter rots geklonken,^1130-32

 

Daer geene middaghzon ons steekt, maer brant verkoelt;¹¹³³

 

Daar vorst noch koude van den winter wort gevoelt;

1135

Daer ooft den tak vermast. de muskadellen flikkeren¹¹³⁵

 

Als gout aen haere rank. de purpre druiven blikkeren.¹¹³⁶

 

Ik spaerze voor uw' mont. gy zult'er met uw hant¹¹³⁷

 

Aertbessen plukken in de schaduw, langs den kant

1115 1e lez.: kalme en; Ov. alleen: ‘dan de golven’.

1116 d.i. dus een wilgetak! maar de aandacht wordt zo te veel op de bladeren gevestigd.

1117 witte wynrank, Lat. vitis alba, ‘wilde wingerd’ (Bryonia alba L.).

1118-19 ruim zoo... gelyk (als); de wending is niet vermeld Overdiep § 125.

1120 1e lez.: uit den aert.

1121 grofzwangre; Lat. foeta, dat zowel ‘drachtig’ als ‘geworpen hebbend’ betekenen kan, hier veeleer het laatste.

1122 doover: gevoellozer (Lat. surdior); vgl. Bk. XIV, vs. 950; niet min dan: niet onderdoende voor; vgl. Bk. VIII, vs. 1183.

1123-25 1e lez.: ... veel schuwer in 't vervreemen [Twelk, waer het mooghlyk, ik u liever zou beneemen] En wilder; te... schroomen, bij slang (zoals ook de komma na slang aanwijst); de wijziging in vs. 1124 brengt een afwijking v.h. Lat.: ‘en wat ik vooral zou willen dat ik u ontnemen kon’; vs. 1124 eerst verkeerdelik met 't voorgaande verbonden; wilder: sneller (vluchtend); Ov.: ‘sneller ter vlucht niet slechts dan... maar ook dan de wind en het gevleugelde koeltje.’

1126 1e lez. afgejaeght.

1127 aengedreve, nl. door de wind.

1128 ydel: zinloos; niet bij Ov.

1129 vervloeken; Ov.: ‘het zou u berouwen’; ontstelt; in 't hs. is de 1e t bovengeschreven; vgl. bij Bk II, vs. 61.

1130-32 ‘En ge zoudt u beijveren mij vast te houden’ zegt Ov. nog; ik... velt is onjuist vertaald, doordat pars montis (‘'n deel v.d. berg’, dus: in de ingewanden v.d. berg) niet herkend werd als bijstelling bij antra (poeties meervoud: grot); overhangende voor Lat. pendentia, hier: ‘zich welvend’; vs. 1132 staat voor vivo saxo: ‘in de levende (natuurlik gevormde) rots’; Ov. zegt dus: ‘ik heb in de schoot v.d. berg een grot die zich welft in de levende rots’; vs. 1132 1e lez.: Van zelf by.

1133 brant: hitte.

1135 1e lez.: Daer 't ooft; vermast, vgl. Bk. V, vs. 735; Ov. zegt niet, dat 't ooft in die grot te vinden is; zelfde opmerking over er vs. 1137; wschl. heeft V. ook gebergte en velt op 't oog; flikkeren en blikkeren; vgl. Bk. VIII, vs. 468.

1136 purpre, met klemtoon, tegenover de muskadeldruiven.

1137 Vgl. bij vs. 1135; Ov.: ‘gegroeid onder de schaduw v.h. woud.’

[p. 64]

 

In 't wilt gewassen, ook de roo kornoelje lezen

1140

By herrefsttyt. de pruim zal uwen lust genezen,^1140-vlg.

 

De blaeuwe niet alleen, maer ook de geele als wasch.

 

Indienwe paerden, en uw trou myn hart genas,

 

Noit zou kastanje noch haeghappel u ontbreeken.

 

d'Ooftboomgaert, en wat vrucht myn plantlust weet te queeken,

1145

Wacht slechts op u alleen. al 't vruchtbre vee is myn.¹¹⁴⁵

 

Door daelen loopt een deel te weide in zonneschyn,^1146-vlg.

 

Een deel in bosschen, en een deel in koele holen

 

Wort op den stal gemest. ik zou gewis verdoolen

 

Met tellen, qaemtge my te vraegen naer 't getal.¹¹⁴⁹

1150

Ik kan 't niet noemen: want zy weiden overal.

 

Het is een arm gezel, die noch zyn vee kan tellen.

 

Geloof my niet: zie zelf myn schaepenuiers zwellen,¹¹⁵²

 

De beenen onder 't lyf bezwyken door dien last.¹¹⁵³

 

Ook staet een jonger vrucht, de teêre lammers, vast¹¹⁵⁴

1155

In warme stallen, wel gevoedert, daerze tieren

 

En groeien: en niet wyt van deze makke dieren,

 

In andre koien, staen de bokken op een ry,

 

Myn lammeren gelyk, en evenout als zy.¹¹⁵⁸

 

Wie room of melk lust, hier valt doorgaens melk te schinken.¹¹⁵⁹

1160

Men kaest een deel: een deel bekoort u om te drinken.

 

Hier noodt u niet alleen de keur van lekkerny,

1140-vlg. Vgl. Dl. VI, 110: 50-vlg.

1145 al 't vee; Ov.: ‘al dit vee (dat ge hier ziet)’; Lat. pecus, d.i. in 't biezonder klein vee; vgl. vs. 1152; is myn, vgl. Bk. IV, vs. 478; en Van Helt., I, bl. 123-24.

1146-vlg. een deel; dat zijn naar Ov.'s bedoeling nog weer andere.

1149 Voor komen te vgl. Bk. VII, vs. 685-vlg.

1152 Geloof my; 1e lez.: Geloofme; 2e Geloofmy; duidelik spreekt de bedoeling, my met klemtoon te doen spreken.

1153 bezwyken; ietwat overdreven, vgl. Lat. vix.

1154 vast: reeds, terzelfdertijd.

1158 gelyk, door hun evenout-zijn.

1159 doorgaens: ten allen tijde; wie... lust; H. over het pers. gebruik, afwijkend van V.'s regel bij dit ww.; hij wijst echter op vrijere behandeling van andere onpers. ww.; vgl. Bk. II, vs. 66; IV, vs. 327; ‘De gemeene man zegt wel, - aldus H., - van eeten of drinken, Ik lust dat wel; of, Ik lust dat niet; doch dit strijdt met de beschaafdheid der zeden doorgaands, met die der taal altijd’. Nochtans kan uit wie (i.p.v. wien) niet tot pers. gebruik besloten worden: het kan meerv. zijn (vgl. in dat geval V. Helten, I § 125) of zelfs enkv. obj.-naamw. (vgl. V. Helt., I § 124; en met name Adonias vs. 876: Een prins, wie 't huwen luste); zie overigens enige vbb. van pers. gebruik, met de persoon als subj., uit andere schrijvers, Wdb. N.T. VIII, 3348; indien V. 't zo bedoeld heeft, zou 't kunnen passen in de rustieke aard van Polyphemus; vgl. vs. 1162 gemein (1e lez.: gemeen; zie bij vs. 522); vs. 1171 vryster (1e lez.: mejoffer); vs. 1174 bylo; vs. 1183 lalyk; in ieder geval is lust actueel, niet habitueel, bedoeld. Over het tot stand komen v.h. vers is op te merken, dat de 2e helft oorspr. aansloot bij vs. 1155 In warme stallen, zulks wel doordat oorspr. het Lat. vers Sunt... hoedi over 't hoofd gezien is; na herstel v.d. fout werd vs. 1159 Wie... lust als aanvulling geschreven; Lat. niveum (lac): ‘sneeuwwitte (melk)’ bleef achterwege.

[p. 65]

 

Van een' gemeinen slagh: maer wiltbraet staet u vry^1161-62

 

Van dassen, haezen, geite, en een paer ringelduiven,¹¹⁶³

 

Gelicht in 't warme nest, te smaekelyk in 't kluiven.¹¹⁶⁴

1165

Ik vont op hoogh geberght' twee jongen naer myn' zin,

 

Geworpen van een ruige en borstlige beerin,

 

Elkandre zoo gelyk, dat gy voorwaer die beiden,

 

Hoe scherp gy toezaeght, naeu zoudt konnen onderscheiden.

 

Hier kuntge om tytverdryf me speelen, als 't u lust.

1170

Ik vontze, en sprak, van uw genegenheit bewust:¹¹⁷⁰

 

Dit's voor myn vryster. ay laet uwe stuursheit vaeren.^1165-711171

 

Steek uw schoon aenschyn, liefste, eens uit de blaeuwe baren.

 

O Galatea, koom te voorschyn. ay versma

 

Myn gaven niet. bylo, ik sla my zelven ga,¹¹⁷⁴

1175

En spiegelde onlangs noch myn schoonheit in de vloeden.

 

Gewis zy stont my aen. aenschoume en wil u spoeden

 

Te zien hoe groot ik ben. Jupyn, der menschen schrik,

 

Is zelf niet grooter in het hemelsch hof dan ik,

 

Die geensins schroome los te zwetsen by de lieden:

1180

Ik weet niet wat Jupyn de werrelt zou gebieden.^1179-80.

 

Het ruige haer bedekt myn stuur en nors gezicht,¹¹⁸¹

 

En schaduwt nek en schoft, gelyk een lustbosch, dicht¹¹⁸²

 

Met loof en groen beplant. ay reken my niet lalyk,¹¹⁸³

 

Al staet myn lichaem styf van borstlen, noch is 't galyk.¹¹⁸⁴

1185

Een bladelooze boom staet lalyk, en een paert

 

Is lalyk, zoo de maen den hals niet dekt en waert.¹¹⁸⁶

 

De pluim dekt vogels, en de wol verciert de schaepen,

1161-62 Versta: ‘ik zal u niet slechts laten kiezen uit alledaagse heerlikheden’; voor keur vgl. Bk. XI, vs. 159; naar de bedoeling van Ov. behoren de dassen enz. juist tot dat alledaagse; het ongewone begint pas bij de berejongen (vs. 1165); dat die dassen enz. om te eten bedoeld zijn, zegt Ov. niet, ofschoon dat begrip (ook met name naar de ideeën van Polyph.) mede beoogd zal zijn; V. zal het wel zo opgevat hebben (lekkerny; wiltbraet; kluiven; vgl. nochtans over lekkerny Wdb. N.T. VIII, 1529, nr. 4; over wiltbraet Bk. V, vs. 846 en Focquenbroch (1696) II, 55: 8; gemeinen, zie bij vs. 1159; 1e lez.: gemeenen (!).

1163 dassen; Lat. damae; zie bij Bk. I, vs. 532; ook Plantijn.

1164 te: zeer.

1170 van... bewust; niet bij Ov.

1165-71 V. Lenn. wijst op de navolging dezer plaats van Ov. in Cats' Galatea.

1171 1e lez.: voor mejoffer; Lat. dominae, waarbij Schrev.: amicae.

1174 Vgl. Virg.' Tweede Herderskout; Dl. VI, 110: 30-vlg.; bylo; bekrachtigende uitroep, oorspr. wel bastaardvloek, uit bilode, opzettelike vervorming van bi Gode, in aansluiting aan de persoonsnaam (en heiligenaam) Lode; hier passend in de spreektrant van Polifeem; vgl. bij vs. 1159; ik... ga; Lat. novi: ‘ken’.

1179-80. 1e lez.: Want gy ontziet niet; Ov.: ‘want gijl. pleegt te vertellen, dat er ik weet niet wat voor 'n Jupiter heerst’; V.'s weergave hangt ook hier weer (vgl. Bk. VII, vs. 67; VIII, vs. 649; Dl. IV, 383: 73; beter Bk. I, vs. 551; IX, vs. 430) samen met misvatting betreffende nescio quis (nescio quem regnare Iovem); vs. 1180 geeft de inhoud v.h. zwetsen.

1181 stuur en norsch gezicht; onjuist (vooral in deze samenhang) voor Lat. torvos (vultus), hier: ‘ernstig’.

1182 lustbosch; Lat. lucus, ‘bos’; voor lust- vgl. Bk. XI, vs. 811.

1183 1e lez.: rekent; vgl. Bk. III, vs. 840, XV, vs. 613; ook Dl. VII, 382: 165 stond eerst ontschuldight; lalyk, ook vs. 1185-vlg.; fri. vorm, in de 17e eeuw, bij Amsterdamsche schrijvers inzonderheid in 't rijm, niet zeldzaam; aldus Wdb. N.T.; maar vgl. Kloeke, Amst. Volkstaal, bl. 23-vlg.; hier mogelik als volks (vgl. bij vs. 1159) te beoordelen, zoals ook Dl. VI, 111: 29 denkbaar is, terwijl Dl. VI, 947: 1174 het klankeffekt er beter van wordt; echter heeft in beide laatste gevallen het proza leelyck; alle drie staan ze in rijm; dat vs. 1185-86 lalyk niet in rijm staat, laat op zich zelf niet toe, met Van Ln. te besluiten ‘dat hy alzoo niet alleen om 't rijm schreef’, - wegens de formele aansluiting aan vs. 1183.

1184 noch: toch; galyk: (gadelyk): behagelik; H. Bi. noemt gâlijk geheel verouderd, ‘ongadelijk of ongâlijk houdt nog stand’.

1186 maen; vgl. Bk. II, vs. 881; V, vs. 550; waert: bewaart, beschut; vgl. Rosk. vs. 77; Luc. vs. 685; Dl. III, 251: 1485.

[p. 66]

 

De ruwe baert den man. al ga ik 's avonts slaepen,¹¹⁸⁸

 

En sluit myn eenigh oogh, dat in de troni staet¹¹⁸⁹

1190

Zoo groot als een rondas; wat's dit? myn toeverlaet,^{1188a-90b1190}

 

Aenschout de zon, geplant aen 's hemels hooge daeken,

 

Niet alle dingen, en noch zietze met vermaeken

 

Slechts uit een eenigh oogh, en daer ik hoogh op tre,¹¹⁹³

 

Myn vader Godt Neptuin beheerscht de groote zee.¹¹⁹⁴

1195

Ik schenk dien schoonvaêr u ten ryken bruitschat mede.¹¹⁹⁵

 

Ontfarm u over my. verhoor myn klaght en bede:

 

Want ik verneder my voor u alleen in 't stof.¹¹⁹⁷

 

O Galatee, u eere ik, die op hemelsch hof,¹¹⁹⁸

 

Noch vier, noch blixem passe. uw gramschap houdt elk onder,¹¹⁹⁹

1200

Is schrikkelyker dan de donderkloot en donder.¹²⁰⁰

 

Ik zoude dezen hoon uitharden met verdragh,¹²⁰¹

 

Zooge alle minnaers, die u nagaen met beklagh,^1202b

 

Den nek toekeerde: maer waerom een' reus verstooten,¹²⁰³

 

En Acis toegelonkt, een' kus van hem genooten,

1205

En liefst van hem omhelst? schoon hy zich zelf behaeght,

 

U me, het welk my spyt: kryge ik, o schoone maeght,¹²⁰⁶

 

(Hy boete zynen lust) hem eenmael in myn klaeuwen,^1207a

 

De schelm zal voelen wat myn leên, die niet verflaeuwen,¹²⁰⁸

 

En krachten dan op hem vermogen. 'k hael bemorst

1210

Hem 't hart al levendigh en lillende uit de borst,

 

En wil het lichaem en de ledemaeten ryten,

 

En over akkers, en uw golven heenesmyten.^1211-12

 

Zoo meng' hy zich met u: want ik, te lang geverght,^1212-13

 

Gepynight, wort tot wraek van Acis aengeterght.¹²¹⁴

1215

Ik voele nacht en dagh, geperst myn leet te wreeken,

 

Een' Etna in myn borst opgloeien en ontsteeken:¹²¹⁶

1188 baert; Ov. spreekt ook nog van ruwe stoppels op het lijf.

1189 troni, niet te rekenen tot de situatie-woorden (vs. 1159); immers bij V. nog geen ‘onedel’ woord.

1188a-90b Ov. enkel: ‘Wel heb ik slechts, midden in het voorhoofd, één oog, maar dan ook zo groot als een heel groot schild’; doelt Polif. bij V. op zijn toekomstverwachtingen?

1190 myn toeverlaet; vocatief.

1193 Beter hadde na oogh een punt gestaan; hoogh op tre: groot op ga.

1194 de groote zee; Ov.: ‘uw (ulieder) zee’; vgl. vs. 1042.

1195 Lat. Hunc tibi do socerum, d.i.: ‘hem geef ik u tot schoonvader.’

1197 H. over deze uitdrukking.

1198 hemelsch hof; Ov.: ‘Jupiter en de hemel’.

1199 passe.. op: geef om.

1200 donderkloot; vgl. Bk. I, vs. 180.

1201 hoon: versmading; uitharden; vgl. Bk. VIII, vs. 700; verdragh: lijdzaamheid.

1202b ‘die u nalopen met hun minneklachten’.

1203 reus; Ov.: ‘Cycloop’. Op te merken, dat V. reus, en vs. 1204 kus als objekt behandelt.

1206 U me: en ook u; spyt, Lat. quod nollem: ‘wat ik niet graag zou willen’ (dus 't geheel meer veronderstellenderwijze).

1207a niet bij Ov.

1208 die niet verflaeuwen; hun kracht beantwoordt nl. aan hun afmetingen.

1211-12 1e lez.: ledemaeten scheien (: heenespreien).

1212-13 uw golven; met u; Galatea Nereïde; geverght: geprikkeld.

1214 van: door.

1216 Een' Etna; beter ware: de Etna, in wiens buurt immers het geval zich afspeelde; volgens Ov. voelt hij zich of de Etna in zijn borst is overgebracht.

[p. 67]

 

Maer gy, o Galaté, blyft even koudt en kil.

 

Hy klaeghde op deze wys vergeefs. ik hielme stil,

 

En zagh het altemael. toen rees hy op zyn kooten,

1220

En kon niet stilstaen: als een stier, die fel aen 't stooten

 

En razen om de koey, hem met gewelt ontjaeght,

 

Door bosch en ruighten dwaelt. reus Polifeem belaeght¹²²²

 

En riekt, ons onbewust, waer ik en Acis schoolen.¹²²³

 

Hy roept: ik zie 't, en wil u leeren in 't verholen

1225

Liefkoozen, my ten schimp. de strantreus schreeut, zoo luit

 

Zoo vreeslyk, dat de klank op Etna wederstuit.^1224-26

 

Ik dook verschrikt in zee. Simetis zoon aen 't knielen,¹²²⁷

 

En badt in 't rennen [want hy lichte zyne hielen]

 

O Galatee, ik bidde ay helpme, o ouders me.¹²²⁹

1230

Verleenme dat ik sterve en zinke in uwe zee.¹²³⁰

 

De reus volght hierop in, en smakt hem onder 't glippen¹²³¹

 

Een rotsstuk, afgerukt met kracht van harde klippen,

 

Naer 't lyf, en schoon de kant alleen het lichaem trof,¹²³³

 

Noch bleef'er Acis af geplet tot gruis en stof.¹²³⁴

1235

Doch wy verworven 't geen by noodlot stont te werven,¹²³⁵

 

Dat Acis, in dien schyn, noch aenschoot onder 't sterven

 

Der ouderen gedaente. al 't bloet beneên den steen¹²³⁷

 

Vervloeide in luttel tyts, en dit behiel alleen

 

De verwe van den vliet, die ondermengt met regen,

1240

Na zyne drabbigheit, een klaerheit heeft gekreegen.^1237b-40

 

Toen spleet de steen, waeruit een riet ontstaet en spruit,¹²⁴¹

 

En uit den hollen steen gaf 't water een geluit

1222 belaeght; het voorwerp (ons) uit 't volgende aan te vullen.

1223 riekt, in de ruimere betekenis: bespeurt; ons onbewust, nl. op een ogenblik dat wij er niet op verdacht zijn. - Voor de tempora vgl. Bk. IV, vs. 761; V, vs. 487-vlg.

1224-26 wil u leeren liefkoozen; zelfstandige weergave van Ov.': ‘het zal uw laatste keer zijn’; liefkoozen, onzijdig gebruikt, evenals Bk. XI, vs. 90; schreeut enz.; Ov.: ‘zijn stem was zo luid, als die van een vertoornde Cycloop wel wezen moest’; en: ‘de Etna sidderde van zijn geschreeuw.’

1227 Simetis zoon; vs. 1052; aen 't knielen (niet bij Ov.) moet op een eerste duikende beweging van Acis duiden, vóór hij wegvlucht; H. noemt het ‘een jammerlijk Rijmwoord’.

1229 ouders; vs. 1052.

1230 Ov.: ‘neem mij, die door de dood bedreigd wordt (periturum) in uw rijk op’, d.i. in de wateren van uw stroom; H wilde: O Galatea helpme! ô ouders hoort mijn beê! / Ontvangt my stervende in den schoot van uwe zee!

1231 volght.. in; Lat. insequitur: ‘achtervolgt (hem)’; vgl. Wdb. N.T. i.v.; onder 't glippen (wegvluchten), niet bij Ov.

1233 1e lez.: schoon het slechts een deel van 't; 2e schoon de hoek (angulus) alleen.

1234 er af: ervan, erdoor.

1235 wy: Galatea; verworven, Ov.: ‘bewerkte(n)’; 't geen, versta: dat alleen (niet een herstel van zijn vorig leven) stond het noodlot mij toe voor hem te doen.

1237 der ouderen gedaente; Lat. vires avitas: ‘natuur en aard van zijn grootvader’, nl. de stroomgod Symaethus.

1237b-40 Acis bloed verkeert allengs in klaar rivierwater: eerst nog rood (daarom was behoud van 't bnw. puniceus, ‘purperkleurig’, bij bloet nodig geweest; Ov.: ‘purperkl. vloeide het bloed onder 't rotsblok uit’), dan met de kleur van troebel, eindelik van helder rivierwater; vervloeide: ‘veranderde al vloeiend’; het ondermengt zijn met regen is de oorzaak der drabbigheit. - De Acis is een riviertje dat op de noordel. helling van de Etna ontspringt.

1241 een riet; Lat. arundo, hier voor 't meerv.: ‘rietstengels’.

[p. 68]

 

Dat ruischte, en wonder is 't, een jongeling herboren

 

Ten buik toe uit het nat, stont met een' nieuwen horen¹²⁴⁴

1245

Van riet bevlochten, en die gansch naer Acis zweemt,

 

Behalve dat hy nu een groot gestalte neemt,

 

Ook blaeu van aengezicht zich zelven openbaerde.¹²⁴⁷

 

Nu Acis, in een' stroom verandrende, bewaerde⁺

 

Zyn eerste wezen, en voorgaenden naem, als eer.

1250

De zeemaeght Galaté houdt op, en spreekt niet meer.

 

De gansche zeeschaer scheit, en Nereus dochters kloven¹²⁵¹

 

Het water. Scille komt van onder weder boven

 

Opborlen uit den gront, en derf zich zelve niet

 

Te diep betrouwen, en gaet naekt en onbespiet¹²⁵⁴

1255

En op het dorstigh zant, spansseeren, zich vermeiden,¹²⁵⁵

 

Of moe van wandelen, ziet naer het afgescheiden

 

Vertrek van eene kolk, waerin zy 't lyf verkoelt.¹²⁵⁷

 

Nu komt'er Glaukus, een nieu zeegodt, opgespoelt,¹²⁵⁸

 

Die korts t'Antedon in 't Eubeesch gewest geraekte¹²⁵⁹

1260

Aen eenen andren vorm, en strax van minne blaekte,¹²⁶⁰

 

Toen hy de zeemaeght zagh, en smeekte na als voor

 

De schuwe maeght, om haer te brengen tot gehoor:

 

Maer zy gaet, schuw van min, uit vreeze heenestreven

 

Ten berghtop aen het strant. in zee legt een verheven¹²⁶⁴

1265

Steil ryzend rotsgevaerte, een lange ry beplant

 

Met boomen. hier houdt zy ten lange leste stant¹²⁶⁶

 

Op eene vrye plaets, en twyflende, vol vreezen,

 

Of dit een godt of niet, of zeegedroght moght wezen,

 

Verwondert zich om verf, en haerlok, die gedraeit

1270

En slingrende rondom den nek en schouders zwaeit;^1269-70

 

Om 't onderlyf, dat van zyn eechenis beneden¹²⁷¹

 

Een zeevisch is, wiens rug de bruine schubben kleeden,

 

En die den langen staert in boghten kromt en krult.

1244 Ten buik toe, nl. zich verheffend; horen, voor cornua: ‘horens’ (van de riviergod).

1247 blaeu (caeruleus) als riviergod.

+ [Randschrift:] Acis in eenen stroom.

1251 zeeschaer; 1e lez.: zeeraet; vgl. vs. 1035; kloven; vgl. bij Bk. VII, vs. 175.

1254 Te diep: te ver in zee (medio ponto).

1255 dorstigh; Lat. bibula, ‘vocht opslorpend’; vermeiden, met in het hs. bijgeschreven d; vgl. Bk. II, vs. 17.

1257 vertrek, Lat. recessus; vgl. Bk. X, vs. 974; XI, vs. 779.

1258 Glaucus en Scylla, vgl. Dl. II, 456: 10-vlg.; zie over Glaucus nog Bk. VII, vs. 343-vlg., en het hier volgend verhaal; zijn sage is verbonden met die der Argonauten; nieu; vgl. V. Helt. I, bl. 91-vlg.

1259 Anthedon lag aan de kust van Boeotië, tegenover Euboea; Ov.: ‘het Euboeiese Anthedon’; vgl. Bk. VII, vs. 343 den Eubeeschen stroom Antedon.

1260 strax: onmiddellik.

1264 in zee; Lat. ante fretum, ‘vóór (aan) de zee’; een lange ry weerspiegelt Lat. longa, dat echter behoort bij aequora, ‘de uitgestrekte zee’ (waarnaar de rots afhelt).

1266 lange; zelfde vorm Bk. VII, vs. 765.

1269-70 verf: kleur; haerlok: het haar; gedraeit en slingrende, niet bij Ov.; schouders; Ov.: ‘rug’.

1271 van... beneden: van zijn onderlijf neerwaarts; vgl. Wdb. N.T. II, 1790 nr. 3; hij was half mens, half vis.

[p. 69]

 

Hy wort hier Scille haest gewaer, en op den bult

1275

Des steigers leunende, begint aldus te spreeken,^1274-75

 

En zegt: o maeght ik ben geen spook, noch wonderteken,¹²⁷⁶

 

Noch schrikdier, maer een godt van dezen diepen plas:

 

En Proteus, Triton, en Palemon, Atamas¹²⁷⁸

 

Natuurlyke afkomste, is geen grooter maght gegeven:

1280

Nochtans was ik voorheene een sterflyk mensch in 't leven,

 

Belust alleen op zee te scherpen myn verstant.¹²⁸¹

 

Dan ving ik visschen op het water met myn want:¹²⁸²

 

Dan ving ikze op een klip, met aes en angelroeden.¹²⁸³

 

Men vint ook strant en duin, bespoelt van zoute vloeden,¹²⁸⁴

1285

By groene beemden. 't meer bespoeltze aen eenen kant:

 

Aen d'andre zyde groeit het gras in weeligh lant.

 

Geen makke schaepskudde eet hier kruit en lekkernyen,

 

Noch koey, noch ruige geit. geen zwarm van honigbyen

 

Zuight nuchtren honighdau uit bloemen langs den vliet.¹²⁸⁹

1290

Men vlecht'er bruiloftskrans, noch zaeit noch maeit'er iet.¹²⁹⁰

 

Ik zetme neder op een zode uit ieders oogen¹²⁹¹

 

Alleen, om 't natte want in zonneschyn te droogen,

 

Myn' visch, een heele zoo, te tellen, en voort ras

 

Te scheiden wat in 't net, zoo 't quam, gevallen was,¹²⁹⁴

1295

Of door het aes verlokt, aen d'angelroe bleef kleven.

 

Dit schynt wel logen, maer waertoe worde ik gedreven

 

Te liegen? al de visch, gesmakt op 't groene gras,^1296-97

 

Begint te spartelen, te rennen wilt en ras

 

Door 't lant, gelykze in zee by heele troepen dryven.

1300

Ik die dit aenzie moet als opgetogen blyven¹³⁰⁰

 

Van groot verwondren. al de visch springt snel in 't meer,

 

Verlaet het gulle strant, en zynen nieuwen heer.¹³⁰²

 

Ik sta vertwyfelt en verbaest, en zoek voordachtigh¹³⁰³

1274-75 1e lez.: wort Charibdis hier; vgl. vs. 1033; den bult des steigers (vgl. Tekstkrit.); Lat. innitens quae stabat proxima moli: ‘leunend tegen een rotsblok dicht bij hem’; bedoelt V. de rots als ‘zeesteiger’? voor bult vgl. vs. Bk. IV, vs. 900; X, vs. 244, 1e lez.

1276 wonderteken; Lat. prodigium, ‘(onheil voorspellend) wonderteken’.

1278 Proteus, zie Bk. VIII, vs. 1004; Triton, zie Bk. I, vs. 402; Palaemon, Bk. IV, vs. 739 en het daaraan voorafgaand verhaal.

1281 op zee, bep. v. plaats; te... verstant; Lat. exercebar: ‘was ik daar voortdurend doende’; Ov.' woorden: deditus altis aequoribus verstond V.: ‘belust op de diepe zee’, niet: ‘voorbestemd voor enz.’

1282 1e lez.: Dan wist ik visschen op te vangen.

1283 1e lez.: Dan zittende op.

1284 1e lez.: Te visschen.

1289 nuchtren (niet bij Ov.) honighdaeu, nl. in de morgen verzameld; vgl. Altgh. I, vs. 694; langs den vliet, niet bij Ov.

1290 zaeit, niet bij Ov.

1291 Ov.: ‘ik was de eerste die enz.’

1294 zoo 't quam: gelijk het geval wilde.

1296-97 Dit; nl. wat nu volgt; waertoe... liegen is wel een contaminatie: 1. ‘waartoe zou ik liegen’; 2. ‘waardoor zou ik bewogen worden te liegen.’

1300 opgetogen: vgl. over dit oudere gebruik (nog niet met onze fig. betekenis) Wdb. N.T. XI, 726.

1302 gulle; Bk. II, vs. 762.

1303 vertwyfelt; vgl. Bk. IX, vs. 661, vs. 896; X, vs. 402; Lat. dubius, ‘vol twijfel’; verbaest, sterker dan nu: ‘hoogst verbaasd’; voordachtigh: bedachtzaam, zorgzaam; vgl. Stoett, Moortje, bl. 302.

[p. 70]

 

Deze oorzaek, of een kruit, zoo levendigh en krachtigh,¹³⁰⁴

1305

Dit uitwerkt, en ik plukke en kaeuwe 't veltkruit knap,¹³⁰⁵

 

En naeuwelyx verzwelght myn keel 't geproefde sap,¹³⁰⁶

 

Of 'k voel myn ingewant zich roeren, en beweegen.

 

Een trek van vreemden aert komt in myn hart gesteegen.¹³⁰⁸

 

Nu kon ik langer niet geduuren op het lant.

1310

Ik sprak: o aerde, 'k zal voortaen met zool noch plant¹³¹⁰

 

U treden. vaer nu wel. zoo dook ik met verlangen

 

In zee, daer zeegoôn my, hunn' zeegenoot, ontfangen,¹³¹²

 

En bidden Tetys, en den vader Oceaen¹³¹³

 

My van alle aertsche stof en sterflykheit t' ontslaen.¹³¹⁴

1315

Zy zuivren negenwerf myn smet door hun bezweeren

 

Myn vorige natuur. 'k gedooghde hondert keeren^1315-16

 

Gehaelt te worden door der stroomen kil beneên.^1316b-17

 

De vlieten springen uit verscheide bronnen heen.

 

Geheele meeren over hals en hooft heenspoelen.¹³¹⁹

1320

Dus ver verhaele ik u myn oordeel en gevoelen¹³²⁰

 

Van 't geen merkwaerdighste is. dus lang geheught het my.¹³²¹

 

Al 't ander vat ik niet. toen ik nu weder by⁺¹³²²

 

My zelven quam, gevoelde ik geene eenzelve leden,

 

Maer gansch een ander lyf en lichaem daer beneden.^1323-24

1325

Ik zagh myn' groenen baert, en voelde het wel dra,¹³²⁵

 

En sleepte een' langen staert door 't zoute water na.¹³²⁶

 

'k Zagh hooge schouders, en blaeuwe armen, doch de beenen¹³²⁷

 

In eenen visschestaert verandert en verdweenen,¹³²⁸

 

Ook krom en omgekrolt. dan och wat baetme 't lot

1330

Des vorms, en aenzien by de zeegoôn, en een' godt^1329-30

1304 Deze oorzaek: de oorzaak hiervan; Ov.: ‘of een god dan wel het sap der kruiden dit had teweeggebracht’.

1305 knap: aanstonds (nl. na het plukken).

1306 1e lez.: gekende sap.

1308 trek: neiging; van vreemden aert, Lat. alterius naturae: ‘tot het andere element’ ('t water nl.).

1310 zool noch plant; tautologiese verbinding; beide voor ('t onderste) van de voet; vgl. H; Bk. VII, vs. 794.

1312 hunn' zeegenoot; bep. v. gest.: als enz.; deze manier bij V. gewoon.

1313 Tetys; vgl. Dl. VII, bl. 16; ook hier nog y uit i gewijzigd.

1314 stof en sterflykheid; Ov., juister, alleen het laatste.

1315-16 Ov.: ‘door een negenmaal uitgesproken toverspreuk’; de zin is, door dubbele ‘usurpatie’ van zuiveren slordig gebouwd: 1. zij zuiveren mij (van) mijn smet; 2. zij zuiveren mijn vorige natuur; of moet natuur als objekt bij bezweeren gelden? 't meest wschl. is een ontsporing; 1e lez.: negenwerf met kracht.

1316b-17 Ov. aktief: ‘(ik word bevolen) mijn borst te dompelen enz.’.

1319 meeren; aequora, ‘zeeën’.

1320 In dit en de volgende verzen heeft V. niet de volgorde van Farn. (Geerts 153), maar van Heins. en Schrev.; oordeel en gevoelen; niet bij Ov.

1321 1e lez.: Van 't gedenkwaerdighste; dus lang: tot op dat ogenblik; vgl. vs. 946.

+ [Randschrift:] Glaukus in eenen zeegodt.

1322 Lat.: nec mens mea caetera sensit: ‘al 't andere nam mijn geest niet waar; drong niet tot mij door’; vgl. Bk. VII, vs. 400.

1323-24 Ov. spreekt van verandering naar lijf en geest; V. heeft wschl. mente niet met eundem, maar met recepi verbonden; daer beneden, niet bij Ov.

1325 groenen; Ov.: ‘roestgroene’.

1326 staert; Lat. caesariem: ‘(hoofd)haar.’

1327 hooge; Lat. ingentes: ‘enorm’.

1328 verdweenen ook met in eenen visschestaert te verbinden; vgl. Bk. XIV, vs. 571.

1329-30 't lot des vorms: deze mij beschoren gedaante; een' godt, 4e nv.; naar 't voorbeeld van Lat. esse deum.

[p. 71]

 

Te wezen, zoo ik uw gemoedt niet kan beweegen?

 

Maer Scille ontliep den godt, die tot haer min genegen,

 

Dus vleide, en noch veel meer ter zaeke spreeken wou.

 

Hy tiert en raest, gebelght om 't afslaen van zyn trou¹³³⁴

1335

En minnelyk verzoek, en zocht het hof en gunsten

 

Van Circe, Titans telgh, befaemt door toverkunsten.^1335-36

1334 trou, znw.

1335-36 het hof en gunsten; vgl. vs. 9 de vloot en schepen; het hof van Circe, vgl. Bk. XIV, vs. 12-vlg.; Titan, de zon; vgl. Dl. II, 703: 1335.

TEKSTKRITIEK: vs. 64 hs. na dryven een puntkomma. - 77 hs. Achillos; Alcides in de Drukfeilen opgegeven; aldus Ho., H, V. Vl.; oude uitg. Achilles; zie ben.

TEKSTKRITIEK: vs. 89 oude uitg.: waermé. - 93 Ho. de. - 95 oude uitg.: spreken.

TEKSTKRITIEK: vs. 122 hs. schuil, uit schuilt gewijzigd (t doorgehaald); oude uitg.: schuilt. - 126 oude uitg.: van goden.

TEKSTKRITIEK: vs. 151 Dolon; aldus terecht in het hs. (Lat. imbellemque Dolona); de uitgaven hebben alle Dolos. Vgl. vs. 362. - 168 Of opmagh als éen woord bedoeld is, blijkt niet duidelik; oude uitg.: op magh; vgl. echter vs. 556.

TEKSTKRITIEK: vs. 188 oude uitg.: hier mede. - 209 oude uitg.: hoedanigh.

TEKSTKRITIEK: vs. 224 oude uitg.: overgroote zegen. - 229 hs. smetten. - 242 hs. t' eigendom; aldus ook in de uitgaven; Van Lennep, Van Vl.: 't.

TEKSTKRITIEK: vs. 247 Ho. wil 't. - 253 oude uitg.: na hem een komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 281 hs. Polixena; Ifigeny in de Drukfeilen opgegeven (vgl. vs. 77); aldus H.

TEKSTKRITIEK: vs. 306 oude uitg.: de handen. - 317 na bedreef bij H. en V. Vl. een vraagteken. - 319 's krijghslangduurigheit; Van L., V. Vl. splitsen; de bedoeling van het hs. blijkt niet met zekerheid; vgl. aant. bij Bk. II, vs. 858, en Aanvullingen. - 326 dryf; V. Lenn., Unger, Dif. dryft.

TEKSTKRITIEK: vs. 337 oude uitg.: halven; n in 't hs. weggekrast, maar zo, dat misvatting begrijpelik is. - 342 oude uitg.: na schant geen komma; in het hs. is eerst een leest. weggemaakt, daarna een komma geplaatst. - 348 hs. Areus.

TEKSTKRITIEK: vs. 380 oude uitg.: Chersidam; zie ben. - 387 oude uitg.: bloeden.

TEKSTKRITIEK: vs. 392 oude uitg.: na Troien geen komma. - 395 oude uitg.: Ontluistren; na blyven een komma. - 417 keurigh; het blijkt niet volkomen, of Vondel, zooals dikwijls in dit hs., de bedoeling heeft gehad de h weg te maken; oude uitg. keurigh.

TEKSTKRITIEK: vs. 456 oude uitg.: weên.

TEKSTKRITIEK: vs. 501 oude uitg.: na Ilium een komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 515 hs. gy. - 522 Ho. gemeen. - 530 Ho. zwaerigheit. - 535 oude uitg.: Godt; H godt.

TEKSTKRITIEK: vs. 547 oude uitg.: na vermagh een komma. - 551 oude uitg.: na ongevallen geen komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 585 oude uitg.: na non een komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 603 oude uitg.: uitterste. - 615 oude uitg.: na elenden een dubbelpunt. - 616 oude uitg.: na overleg een komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 634 oude uitg.: roept hy. - 653 oude uitg.: na bloot een punt.

TEKSTKRITIEK: vs. 659 oude uitg.: na alleen een komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 690 oude uitg.: eene. - 694 oude uitg.: naeulijx. - 708 oude uitg.: quader. - 712 oude uitg., ook Ung., Dif. nog, vroumens; vgl. Bk. II, vs. 546; IX, vs. 1123.

TEKSTKRITIEK: vs. 840 oude uitg.: vierdaegen.

TEKSTKRITIEK: vs. 860 oude uitg.: groien; ook nog Ho., H.

TEKSTKRITIEK: vs. 878 zie ben. - 882 oude uitg.: Bedaeuwende. - 885-86 Ho. mé, sté. - 890 Ho. allerhanden.

TEKSTKRITIEK: vs. 894 oude uitg.: godt. - 897 oude uitg.: godt. - 902 oude uitg.: wierook.

TEKSTKRITIEK: vs. 925 oude uitg.: waermé. - 932 oude uitg.: streeven.

TEKSTKRITIEK: vs. 993 V. Lenn., Ung., Dif. hem. - 996 H komma na gesteente. - 998 Ho. Krete.

TEKSTKRITIEK: vs. 1010 hs. Apoloos. - 1012 Ho: En vaeren daer de zoons des konings der Molossen, Nu eene vogelvlugt, enz.

TEKSTKRITIEK: vs. 1025 hs. het afkappingsteken van 't ontbreekt.

TEKSTKRITIEK: vs. 1049 oude uitg.: na sprakze een komma. - 1058 oude uitg.: haete.

TEKSTKRITIEK: vs. 1085 oude uitg.: schreen. - 1087 oude uitg.: in zee op deze streeken; ook Ung., Dif.

TEKSTKRITIEK: vs. 1103 reiziger; aldus in het hs. en in de oude uitg.: Van L. drukte ryziger, en schreef ten onrechte de vorm met ei toe aan de zetter, ‘wellicht een Duitscher’; V. Vl. rijziger; Ung., Dif. ryziger; zie beneden. - 1108 hs. kristral.

TEKSTKRITIEK: vs. 1114 hs. de. - 1115 oude uitg.: effe. - 1116 oude uitg.: blaêren. - 1119 oude uitg.: paeu. - 1122 oude uitg.: dover. - 1129 oude uitg.: na vervloeken een komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 1144 oude uitg.: queken; vgl. Bk. II, vs. 546. - 1154 oude uitg.: teere. - 1161 V. Ln., Ung. Dif. Het noodt.

TEKSTKRITIEK: vs. 1172 Ung. aenzyn; Dif. aeyzyn (drukf.).

TEKSTKRITIEK: vs. 1190 oude uitg.: na rondas een komma. - 1194 oude uitg.: godt. - 1198 oude uitg.: uw; reeds Ho., H. u.

TEKSTKRITIEK: vs. 1223 oude uitg.: na schoolen een komma; het hs. heeft eigl. een komma gevolgd door een punt, die de komma bedoelt te vervangen; in de 1e lez. moest er een komma staan (vs. 1222 nu Polifeem).

TEKSTKRITIEK: vs. 1243 hs. na herboren een punt.

TEKSTKRITIEK: vs. 1275 V. Ln. stijgers.

TEKSTKRITIEK: vs. 1321 V. Ln., Ung. Dif. 't mer(c)kwaerdighste. - 1323 de lez. eenzelve is niet geheel zeker; oude uitg., ook nog Ung., Dif. een zelve.