De werken van Vondel. Deel 8. 1656-1660

Regelnummers proza verbergen

[p. 72]

P. Ovidius Nazoos Herscheppinge.
Het veertiende boek.aant.^*

* BOVENSCHRIFT: veertiende, aanstonds in deze vorm, ook in de ondergeplakte tekst.

Inhout.^*

1 Eneas verzoekt door Venulus bystant by Diomedes, wiens reisgenooten in vogels 2 verkeert waren: weshalve den Troiaen hulp ontzegt wort, en de gezant wederkeerende^{r. 2} 3 zagh de plaets, daer voorheene de herder in eenen wilden olijfboom veranderde. hierna 4 verkeerden Eneas schepen in zeegodinnen: gelijk namaels Ardea, na Turnus omkomen,⁴

* Inhout: Op te merken, dat de Inhout van het voorgaande boek aan het slot aanmerkelik vooruitloopt op het verhaal in Bk. XIV; Turnus wordt hier pas vs. 600 genoemd; ook de hier, r. 1, genoemde Venulus en Diomedes worden pas vs. 610-vlg. genoemd.

r. 2 weshalve, onjuist; Canterus: ‘(Aeneas).... werd door hem afgewezen.’
de gezant: de gezondene, Venulus nl.

4 namaels, hoewel in feite niet onjuist, schijnt naast na (Turnus omkomen) op dubbele vertaling van (Ardea) post (occisum Turnum) te berusten.

[p. 73]

tekstkritische noten

5 in eenen reiger. Eneas hierna ten godt verkoren, zoo komen andere koningen, zijn na-⁵ 6 zaeten in het rijxbezit. Onder Prokas gebiet bloeide Pomone, eerst in een out wijfs ge-⁶ 7 daente van Vertumnus gevrijt, die haer vertelde hoe Anaxarete in steen verharde. Dees 8 vryer hierna weder een jongelings gestalte aenschietende, genoot zijnen wensch. Onder 9 Numitor worden de koude wateren heet. Romulus de nazaet op stoel geraekt, wort^9-vlg. 10 Quirijn genoemt, en vergodet, en zijne beddegenote Ora een godin gehouden.

Alree was Glaukus, langs Eubeë, en 't gruwzaem strant¹
Van Etna [daer Jupyn de reuzen delfde in 't zant,²
De vruchtbaere akkers, en de velden ledigh leggen,³
Van ossen weetend, zaet, noch kouter, ploegh, noch eggen]
Gekoomen, en voorby out Zankle, en ook Messeen,⁵
Recht over Regium, en spoede in 't midden heen⁶
Van Scilles straet, langs vet Sicilje, en Kalabryen,⁷
Daer veele schepen in de zeekolk schipbreuk lyen.
Hier nu gedreven door het diep Tirreensche meer,⁹
Met eenen grooten troep, genaekt hy van zoo veer¹⁰
De groene heuvels, en genoeghelyke hoven¹¹
Van Circe, een dochter van de goude zon hier boven,¹²
En 't hof vol dieren, van zoo veelerhande slagh.¹³
Zoo dra godt Glaukus haer aenminnigh aenschyn zagh,⁺
En zy van wederzyde elkandere begroetten,^14-15
Sprak hy aldus: ik koome u hier van pas gemoeten.
Godin, heb deernis met een' godt: want gy alleen
Kunt, ben ik 't waerdigh, van dees liefde en dit gesteen
Myn hart verlichten. welk een kracht en maght in kruiden

TEKSTKRITIEK: vs. 4 weetend; oude uitg.: weten; de fout berust wschl. hierop, dat het hs. de schijn kan wekken, alsof de -d is weggemaakt; Latijn: nescia; vgl. beneden. - oude uitg.: ploeg; vgl. Bk. II, vs. 546. - 11 oude uitg.: hevels; Ho. heuvels; H. nevels; V. Ln., V. Vlo. heuvels.

5 Eneas.... verkoren; abs. constr.; godt, Lat. Indiges, ‘inheemse god’.

6 Prokas, 2e nv. van Proka; Lat. Proca; bloeide, voor Lat. floruit, ‘was in aanzien’.

9-vlg. Romulus... gehouden; Canter.: ‘zijn opvolger, Romulus, werd tot Quirinus; en diens gemalin, Ora, een godin’; nazaet; Romulus' moeder, Rhea Silvia, was Numitor's dochter. vs. 1-8 is in het hs. een overgeplakt gedeelte; in de laatste redactie nog deze eerdere lezingen: vs. 1 't vruchtbre lant; vs. 4 achter weetend stond wschl. eerder een puntkomma; bij 't wegmaken van de punt is de d even geraakt (vgl. Tekstkr.); vs. 7-8: langs bey de kusten en gevaeren, Daer menigh schipbreuk lyt op welzant (drijfzand; vgl. Dl. VI, 362: 146) in de baren.

1 langs Eubeë; foutief voor Euboicus, ‘de Eubeese (waterbewoner);’ met welke naam Ov. Glaucus aanduidt; vgl. Bk. XIII, vs. 1259; hier vs. 212.

2 daer.... zant; Ov.: ‘de Etna, op de keel van de gigant (Giganteis faucibus) geworpen’; bedoeld is Typhoeus; vgl. Bk. V, vs. 480; delfde; H; V. Helt. I bl. 30, over de flexie.

3 vruchtbaere akkers, nl. van de Cyclopen (arva Cyclopum); vgl. Bk. XIII, vs. 1044; vruchtbaere niet bij Ov.

5 Zancle, 't latere Messina; vgl. Bk. XIII, vs. 1027; Zankle, en ook Messeen (Messana, Messina) is, wegens en ook als een misslag te beoordelen, niet als een kras voorb. van een tautologiese verbinding; vgl. Bk. XIII, vs. 66; de vorm Messeen is bovendien onjuist; vgl. vs. 25.

6 Rhegium, staat in Beneden-Italië.

7 Scilles straet; de naam niet bij Ov., en dan ook voorbarig; langs; d.i. aan de ene zijde langs Sicilië, aan de andere langs Calabrië; maar Calabrië is een vergissing van V. voor Bruttium.

9 Hier; Ov.: ‘van daar’.

10 Met eenen grooten troep; ondanks de aant. v. Farn., foutief voor magna manu, ‘met krachtige hand, - arm.

11 groene heuvels; Ov.: ‘kruidrijke -’, wegens haar toverkruiden.

12 Circe; vgl. Bk. XIII, vs. 1336; Dl. II. 746: 2228; zij heette te wonen op een eiland aan de westkust van Italië; vgl. Dl. VI. 517: 445; later 't Circaeïese voorgebergte.

13 dieren.... slagh; naar de lez. variarum ferarum; tans geldt veelal vanarum: ‘bedriegelik, niet-werkelik.’

+ [Randschrift:] Glaukus by Circe.

14-15 Voor zodra gevolgd door imperf., naar Lat. voorbeeld, Bk. V, vs. 401, 414; VII, vs. 195-vlg.; vs. 703; vs. 1008; VIII, vs. 1184.

[p. 74]

20

En planten steekt, en watze uitwerken en beduiden

 

Weet niemant meer dan ik, die schrander uitgeleert,²¹

 

Hierdoor van wezen en natuure ben verkeert,

 

En wil u d'oorzaek van myn dolle minne ontvouwen.²³

 

'k Zagh Scille op 't zeestrant, aen d'Italische landouwen,²⁴

25

Recht in 't gezicht van ryk Messene aen d'overzy.

 

Ik schaeme u myn gebeên, belofte, en vleiery,²⁶

 

Liefkoozen, vryen, en met een haer schimpigh smaelen²⁷

 

Op myn lieftalligheên van woorden op te haelen.²⁸

 

Indien uw heiligh rym en zweeren smert verlicht,

30

Ay zing op myne bede een krachtigh toverdicht:^29-30

 

Of kan gewas en kruit zich tegens wreetheit kanten,³¹

 

Gebruik beproefde kracht van werkelyke planten.³²

 

Doch 'k wil niet dat uw kunst myn minnewonden heel',

 

Maer Scil my minnende in myn minnekoortse deel':

35

En Circe zegt, [geen vrou is lichter t'overwinnen,³⁵

 

t'Ontvonken met de torts en heeten gloet van minnen

 

Dan zy; 't zy d'oorzaek schuile in haer natuure en aert;

 

't Zy Venus voel' den spyt, waerme zy wert bezwaert,

 

Als Febus, nederziende uit 's hemels heldre plekken,

40

Vulkaen haer overspel met Mavors durf ontdekken]^38-40

 

Veel nutter zet gy op een willige uwen zin,⁴¹

 

Een die bevangen is met een gelyke min,

 

En zoekt wat gy verzoekt. een godt als gy zyt waerdigh,

 

Eer gy het iemant verght, gevryt te worden vaerdigh^43-4

21 niemant meer dan ik; vgl. Bk. V, vs. 777; schrander uitgeleert een toevoegsel, dat op z'n best een zelf-ironisering beduidt van de door ervaring (Bk. XIII, einde) wijs geworden Glaucus.

23 En wil sluit aan bij de voorgaande relatieve zin.

24 Italische landouwen past niet bij vs. 1-vlg.; maar ook Ov. heeft littore in Italico.

26 schaeme, zonder me of my; H. wilde schaeme opvatten als schaemme (analoog aan heiloos e.d.), met enclities pronomen; ‘ten minste, het kan op die wijze, en op geene andere, verdeedigd worden’; echter is veeleer de stapeling van pronomina (me, u, myn) oorzaak; vgl. Wdb. N.T. XIV, 245-vlg.; de opvatting van H. is, bij V.'s neiging tot duidelike onderscheiding, onaannemelik.

27 schimpigh smaelen enz.; foutief voor contempta verba: ‘versmade liefdesbetuigingen’; H, Hinl., Bi. over de etym. van smalen.

28 lieftalligheên van woorden; vgl. Padberg. De Mooie Taal, (1924), blz. 154: ‘als 'n eigenschap meer opvalt dan het ding zelf, begrijpen we, dat het afhankelijke adjectief verheven wordt tot regeerend substantief’; bij V. wel Latijnse invloed.

29-30 1e lez.: uw toverrym en prevlen .... prevel op myn bede een vloekend (sacro) toverdicht; in heiligh (rym) bedoelde V. (ore) sacro beter weer te geven; daarbij scheen hem zweeren beter te passen dan prevlen; krachtigh is een reflex van Lat. regnum (in carmine), waarvoor Farn. o.a. potentia geeft; prevelen paste niet in deze gewijzigde samenhang.

31 wreetheit: hardheid; vgl. Vk. V, vs. 99.

32 werkelyke: krachtig werkende; operosae.

35 t'overwinnen, nl. door de minne; geheel ten onrechte noemt V. Ln. de tussenzin vs. 35-40 onverstaanbaar; V. heeft alleen de aanduiding van Ov. in vs. 38-40 uitgewerkt.

38-40 Ov.: ‘hetzij Venus dit bewerkt, gekrenkt door de aangifte van haar vader’, d.i. de Zonnegod; vgl. Bk. IV, vs. 222-vlg.; 1e lez.: 't Zy Venus smert' de spyt,.... Toen Febus.... ging ontdekken; durf, vgl. Bk. VII, vs. 172; spyt: verbittering; over het genus zie Hoogstr.-Kluit; Mavors: Mars; over heldre plekken H, en daarbij een aant. van Hinlopen over winnen, ‘ergens komen’, en ‘krijgen’; tegen Hinl.'s bewering, dat het in de eerstgen. opvatting ‘nu buiten gebruik is’, verzekert Bi. dat het is ‘in bloeiende kracht’, en ‘een zoo edel als Dichterlijk woord’, het daarbij betreurend, dat ‘de goede en door en door belezen Hinlopen geen recht gevoel voor 't Poëetische had’.

41 Let op een, zonder', vrouwel. vorm.

43-4 verzoekt, wschl. wel: zoekt te verwerven; vgl. Bk. X, vs. 38 1e lez.; Ov.: ‘en die hetzelfde wenst (als gij)’; 1e lez.: zoekt het geen gy zoekt; gewijzigd om wille der welluidendheid. H. wilde: een godt, als gy, is waerdigh, Eer hy.

[p. 75]

45

En zonder uitstel, zoo hier hoop van weêrmin is:⁴⁵

 

En op dat gy niet hoopt op 't los en ongewis,⁴⁶

 

Noch uw bevalligheit en schoonheit zoud mistrouwen;

 

Ik dochter van de zon, zoo glansryk in 't aenschouwen,⁴⁸

 

Ben een godin, befaemt door maght van toverzang,

50

En kennis van het kruit. nu wensche ik, en verlang

 

Zelf in uw hart te staen. versmaze die u quellen,^49-51.

 

En schimpende uwe liefde en trou ter leure stellen.

 

Bemin een die u mint, en aenlonkt zoet en bly:

 

Aldus gemoet de liefde elkandre van weêrzy.^53-54

55

De godt zegt tegens haer, die hem zyn hart wou steelen:

 

De zoute zee zal eer geboomte en bladers teelen,

 

Het hoogh geberghte wier voortbrengen, eer ik Scil,

 

Myn waertste lief, zoo lang zy bleef, verlaeten wil.⁵⁸

 

De minnende godin wert toornigh om 't versmaeden,

60

En mits zy dienze mint niet deeren kon noch schaden,

 

Noch wou beledigen, bleefze echter gram uit nyt^60-61

 

Op haer, die hy verkoos. z'ontvonkt van wraek, vol spyt,

 

Gestoort om 't weigeren der minnelyke bede,⁶³

 

Stampt sap en giftigh kruit, en mengt hier onder mede⁶⁴

65

Bezweeringen, en rym, en helsche tovery.

 

Zy kleet zich zelve in 't blaeu, en stapt, van razerny⁶⁶

 

Gedreven, midden door de dieren, die haer vleien,⁶⁷

 

Ten hove uit regelrecht naer Regium, gescheien

 

Van Zankle, en 't rotzigh strant, dat uit het water steekt,^68-69

70

Recht over Regium, en daer de storm op breekt.⁷⁰

45 zoo.... is; Ov.: ‘en als gij hoop geeft (op wederliefde), dan zult ge ook, geloof me, 't eerst gevraagd worden’.

46 Ov.: ‘En opdat ge niet twijfelt’.

48 zoo.... aenschouwen; bij zon; Lat. nitidi Solis.

49-51. Het zinsverband is bij Ov. concessief: ofschoon ik dat ben; de volgorde van kruit en toverzang is ten onrechte door V. omgekeerd; vgl. Bk. VII, vs. 207-8.

53-54 van weêrzy; vgl., met dezelfde, of zwevende klemtoon, Bk. VIII, vs. 984; en Bk. X, vs. 526 van weêrzyde. Het vers staat op de plaats van het noch door Farn. noch door Schrev. toegelichte unoque duas ulciscere facto: ‘en wreek door (deze) éne daad twee vrouwen’; namelik: wreek u op Scylla, èn wreek mij, Circe, door u van haar af te keren; 1e lez.: met een' lach. zoo wreektge u seffens eens aen twee met eenen slagh.

58 1e lez.: leeft.

60-61 En.... schaden; omdat hij nl. een god was; zo altans Ov.: ‘daar zij hem niet vermocht te deren, noch ook, om haar liefde, het willen zou (indien zij kon)’; beledigen: leed aandoen; vs. 60 1e lez.: minde in 't harte niet kon schaden; 2e mint van 't hart niet kon te schaden; dit laatste is een merkw. mengconstructie; echter, hier ongeveer: anderzijds; H. verlangde schoon i.p.v. mits; en dienze (oude uitg. dieze); ofschoon hij verwijst naar vs. 94 en vs. 158, en ook weet dat ‘de Ouden’ in het betr. vnw. ‘het Manl. geslacht dikwils niet uitdrukken’; vgl. Bk. V, vs. 636.

63 minnelyke bede; vgl. Bk. IX, vs. 21; XIII, vs. 1335; 1e lez.: van d'afgeslage bede.

64 sap en giftigh kruit; hendiadys: kruiden met g. sappen.

66 in 't blaeu; 1e lez.: in blaeu; caerula .... donkerblauw; nl. wegens de watertocht die zij staat te ondernemen.

67 dieren; vgl. vs. 338-vlg.

68-69 Ten hove uit: uit haar paleis; Regium, Zankle, zie vs. 5-6: Zankle, en 't rotsigh strant, Lat. Zancleïa saxa: ‘de rotsen van Z.’

70 en.... breekt; Lat. ferventes aestibus undas, ‘de door de branding kokende golven’, waarbij echter 't voorafgaande ingreditur, ‘zij begeeft zich in’ behoort, altans naar de betere, maar door V. niet gevolgde (anders Geerts 153) lez. van Farn.

[p. 76]

 

Zy stapt op water, als op strant en waterkanten,

 

En wandelt op de zee met haere drooge planten.⁷²

 

Hier legt een boghtigh hol, en enge waterkolk;⁷³

 

Een aengenaem vertrek, beschut voor damp en wolk,⁷⁴

75

En 't steeken van de zon, wanneerze in top gesteigert,

 

Van boven straelende, het aertryk schaduw weigert.⁷⁶

 

Hier ruste Scille vry van 's middaghs zonneschyn.

 

Maer Circe smet dees kolk met krachtigh helsch venyn,

 

Het welk gedroghten baert. hier gietze een toverpeste,

80

En sappen in, dieze uit de booze wortels preste,^79-80

 

En mompelt binnen 's monts wel drywerf negenmael⁸¹

 

Een donker tovervaers, een nieu gevonde tael,

 

Die twyfelachtigh luit. toen quam'er Scille aentreden,⁺⁸³

 

En was ten navel in de kille naeu beneden,

85

Of vint haer eechenis van honden dicht bezet,^84-85

 

Die bassen om het lyf, te voren blank en net;

 

En noch in 't eerste niet bevroedende, bevangen

 

Van schrik, hoe deze vast aen 't lyf gekoppelt hangen,

 

Verdryftze, en vlugt en vreest der honden dartlen muil,⁸⁹

90

Maer sleeptze in 't vlugten me, schuimbekkende en heel vuil,

 

En ziende naer de heup, de voeten, en de beenen,

 

Ziet d'opgespalkte keel der honden om haer heenen,

 

En dolle bassers hecht geknoopt aen 't onderlyf,

 

En blooten buik, die zy vooruitsteekt hardt en styf.⁹⁴

95

Verliefde Glaukus schreit, en schuwde Circes huwelyk,

 

Die haere kruiden, zoo moordaedigh, en zoo gruwelyk,

 

Te werk stelt. Scille hiel nu stant in dezen staet,⁹⁷

 

Verstak Ulisses van zyn reisgenoots uit haet⁹⁸

 

Tot Circe. korts hierna beslootze vast de kielen⁹⁹

100

Der Troischen in de zee te schenden en vernielen,¹⁰⁰

 

Indienze niet eerst zelf verkeert waer in een klip,¹⁰¹

72 planten: voetzolen; vgl. Bk. XIII, vs. 1310.

73 waterkolk; vgl. Bk. VII, vs. 597; Lat. gurges, hier niet meer dan ‘diepte, waterbekken’; ook Valentijn: zee-kolk.

74 vertrek; vgl. Bk. X, vs. 974; voor damp en wolk; Ov.: ‘voor de branding der zee’

76 eerder aerdtryk.

79-80 toverpeste en sappen; hendiadys.

81 Daar het een magies getal geldt (vgl. Bk. XIII, vs. 1315) is wel een ongewenst toevoegsel.

+ [Randschrift:] Circe misschept Scille.

83 twyfelachtig: duister; men weet niet wat ervan te maken; vgl. twyfelen, Bk. V, vs. 231.

84-85 kille (ook Mnl.): kil, diepte; naeu: nauweliks; naeu.... of, zonder voornw., vgl. Bk. II, vs. 569; ook Bk. VI, vs. 968: Bk. XII, vs. 415-17; Van H. II, blz. 163; 1e lez.: pas beneden; 1e lez.: Of ziet .... met honden; eechenis: lies, onderlijf; H. over eechenis, engenis, e(n)ghenisse, inghenisse; Lat. inguen.

89 dartlen: overmoedig, onbesuisd; Lat. proterva: ‘driest, onstuimig’.

94 die; zie bij vs. 60; die .... styf; Lat. extante: ‘uitstekend (hetzij boven 't onderlijf, of boven de hondentroep).

97 hiel stant, nl. op die plek.

98 verstak: beroofde; Ulysses had een jaar bij Circe doorgebracht; Scylla roofde met haar zes hondekoppen de zes beste makkers van Ulysses; Odyss. XII, 245-vlg.

99 vast: alreeds.

100 Troischen, nl. Aeneas met de zijnen.

101 Versta: (wat ze ook gedaan zou hebben, indien enz.).

[p. 77]

 

Die nu noch uitsteekt, bang geschuwt van schip by schip.

 

Toen der Troiaenen vloot haer reis te water spoeide,¹⁰³

 

Voorby de gulzige Charibdis heeneroeide,¹⁰⁴

105

En 't gulle Auzoonsche strant genaekte op 't allerlest,¹⁰⁵

 

Dreef haer de zeestorm in het Libiaensch gewest.¹⁰⁶

 

Hier wort Eneas blyde in Didoos hof ontfangen,¹⁰⁷

 

En 't binnenste van 't hart, dat met zyn min bevangen,¹⁰⁸

 

De huwlyxscheiding van den Frigiaenschen gast¹⁰⁹

110

Zich euvel belgen wil, en om dien overlast¹¹⁰

 

In 't slaghzwaert storten op het lykhout met misbaeren,¹¹¹

 

In schyn van offervier, gestapelt voor d'altaeren.

 

Zy die bedrogen zit, bedrieght aldus 't pallais.¹¹³

 

De nieuwe stadt Kartage ontvlugtende op de reis,¹¹⁴

115

In 't zandige gewest gebout, belant hy weder

 

By Siciljaenen, daer de trouwe Acest zich neder

 

Wou slaen met al zyn volk, en timmerde Erix vest.

 

Hier eert hy vaders graf, en offert. op het lest^116-18

 

Ontmaert de helt zyn vloot, door Junoos kameniere¹¹⁹

120

In brant geraekt, en naeu geborgen uit den viere,¹²⁰

 

Ontsteeken met de torts. hy scheit, en vlugt dien brant,¹²¹

 

Verlaet Eolie, en het zwavelachtigh lant,¹²²

 

Het klippige geberght van Acheloüs spruiten,

 

En zeemeerminnen: en zyn stuurman, deerlyk buiten^123-24

125

Het schip in zee geplompt, zeilt hy door 't zeegedruisch¹²⁵

 

Voorby Inarime, en Prochite, en Pitekuis,

103 Hier wordt het verhaal van Aeneas' omzwervingen hervat; vgl. Bk. XIII, vs. 1026; reis spoeide, vgl. Dl. III, 190: 119.

104 Charibdis; Bk. XIII, vs. 1028.

105 gulle: rul, zandig; niet bij Ov.; Auzoonsche: Italiese.

106 Libye, d.i. Nd. Afrika; vgl. Bk. I en IV van Eneas.

107 Dido, uit Sidon in Phoenicië, stichteres en koningin van Carthago.

108 En; versta: en in.

109 Frigiaenschen (d.i. Trojaanse) gast, nl. Aeneas; huwlykscheiding; Ov.: ‘de scheiding van haar Phrygiese gemaal’.

110 wil: (nadien) zal; Lat. non bene latura.

111 1e lez.: In 't zwaert zal.

113 bedrieght ... pallais, nl. haar omgeving, die haar anders wel zou hebben gered.

114 nieuwe: pas gebouwde; 1e lez.: Nog eens de nieuwe stadt Kartage (door aanvankelik misverstaan van Lat. rursus). In de vs. 114-127 is de inhoud van het 5e Boek der Aeneïs samengevat.

116-18 Siciljaenen: de Siciliërs; vgl. Bk. IV, vs. 42; daer.... vest; foutief; Ov.: ‘naar de stad van Eryx en naar de getrouwe Acestes’; wou: had verkoren te (en 't ook gedaan); Eryx, Acestes, zie Dl. VI, 368: 229; 606: 59, 64; 652: 676; ook de kaart achter in Dl. VI; als Aeneas de eerste maal naar Sicilië komt (Eneas, Bk. I), is Eryx reeds gestorven; kort voor Aeneas' 1e vertrek van Sicilië was daar zijn vader Anchises gestorven; zie Eneas, Bk. III, einde.

119 ontmaert, Bk. VIII, vs. 141. - Junoos kameniere, Bk. XI, vs. 769; zie Dl. VI, 650: 646-vlg.

120 in 1e lez.: en naeu geberght wiert; vgl. voor geborgen - geberght bij Bk. VII, vs. 67.

121 scheit: vertrekt.

122 verlaet; beter: laat achter zich (relinquit); Eolie (viersilbig met overloop); Ov.: ‘het rijk van Hippotes' zoon’, d.i. de Lipariese eilanden, oudtijds naar Aeolus, zoon van Hippotes, de Aeoliese eilanden geheten.

123-24 A. spruiten, En zeemeerminnen, hendiadys: deze zeemeerminnen (de Sirenen) zijn dochters van Acheloüs; vgl. Bk. V, vs. 743-vlg.; stuurman, Palinurus; zie Eneas, Bk. V, einde; zyn .... geplompt, abs. constr.

125 1e lez.: hy zeilt.

[p. 78]

 

Den dorren heuvel, naer des lantzaets naem geheeten:^126-27

 

Want godt Jupyn, voorheen verbittert en gebeeten

 

Op Cekrops afkomste, een meineedigh heiloos zaet,¹²⁹

130

Vol schalkheit en bedrogh, veranderde gelaet

 

En vorm des volx in sim en aepen, loos op treken,

 

Die teffens menschen en geen menschen meer geleeken.^131-32

 

Hy krimpt de leden in, en drukt de neuzen plat.⁺

 

Hy rimpelt tronien, en overtrekt het gladt

135

En effen vel met haer, en planteze in dees stede,

 

Benamze het gebruik van spraeke en tonge mede,

 

Gansch op meineedigheit gestelt. tot dezen dagh¹³⁷

 

Laet zich hun heesche keel slechts hooren met geklagh.¹³⁸

 

Hier langs gevaeren laet hy Partenoop aen d'eene,¹³⁹

140

's Trompetters graf Mizeen aen d'andre hant, spoet heene,¹⁴⁰

 

Bezoekt het klippigh strant van Kume, en week moeras,¹⁴¹

 

En poelen, dicht begroeit met riet en slymigh gras,¹⁴²

 

Treet binnen dees spelonk der oude strantsibille,¹⁴³

 

En bidt haer aen den mont des afgronts, stom en stille,

145

Om vaders schim te zien. maer godts waerzeggerin^144-45

 

Haere oogen eene wyl neêrslaende, en zynen zin

 

Erkaeuwende, ziet op, en endelyk bezeten¹⁴⁷

 

Van godt, zegt: 't is wat groots uw avontuur te weeten;

 

Maer schroom niet, o Troiaen, wiens dapperheit door 't zwaert,^148-49

150

En wiens godtvruchtigheit, door vier beproeft, zoo waert¹⁵⁰

 

Geschat wort, brave helt, ay schroom niet, wil niet treuren,¹⁵¹

 

Al wat uw hart begeert en wenscht zal u gebeuren:

126-27 Inarime, (ook Aenaria geheten), Prochyta, eilandjes bij Napels, tans Ischia en Procida; vgl. Dl. VI, 940: 746; daar ook de Pithecusae (Pitekuis met ui te spreken), het huidige eiland Vivara. Voor Ov. betekende de naam: ‘apeneiland’, naar de door Plinius, Hist. Nat. 3, 82 bestreden afleiding van Gri. pithekos: ‘aap’; over de aard van die lantzaet (Ov.: ‘bewoners’) zie het vervolg.

129 Cekrops afkomste (1e lez.: Cekrops dochters), onjuist voor: de Cercopen, die aan Jupiter hulp beloofd hadden tegen de Giganten, maar, na ontvangst van het bedongen loon, hem in de steek lieten; heiloos: misdadig.

131-32 sim en aep is hetzelfde; sim deelt in 't meerv. van aepen; vgl. Bk. VIII, vs. 542; en nog Bk. XIII, vs. 590 poort en posten; in Koridon (uit Minnedeuntjes a^o 1665) vs. 16 De boom en struicken; 1e lez.: En vorm der mannen in ondieren in dees streeken, Zoo datze.

+ [Randschrift:] Cekrops dochters in aepen.

137 gestelt: ingesteld; vgl. blz. 384: 18; Bk. II, vs. 840; V, vs. 755.

138 Dat is het enige wat hun gelaten werd.

139 Parthenope, d.i. Napels, aldus genoemd naar de Sirene Parthenope; aen d'eene (hant), nl. rechts.

140 Mizeen; Misenus is de naam van de trompetter op Aeneas' vloot, 'n zoon van Aeolus; nadat hij door een ijverzuchtige Triton in zee gestort was, begroef hem Aeneas op het naar hem genoemde voorgebergte Misenum; deze laatste naam bedoelt V. hier met Mizeen; Ov. noemt ze geen van beide (canori Aeolidae); vgl. Dl. VI, 688: 203-vlg.; eigenlik droeg het voorgebergte toen de naam nog niet; zie de volgorde Dl. VI, 674.

141 Bezoekt; Lat. intrat littora Cumarum: ‘hij landt op de kust van Cumae’; week, bnw.

142 riet en slymigh gras, naar de lez. palustribus ulvis (Schrev., N. Heins.), niet: - undis (Farn.).

143 dees: de zich hier bevindende; oude, voor vivacis: ‘langlevende’; zie vs. 185-vlg.: strantsibille; vgl. vs. 176; H. wijst nog op waterprofetin en Zeesibil bij Antonides, strantsibil bij Poot.

144-45 Ov.: ‘en bidt haar door de Avernus’ (vgl. bij Dl. VI, 660: 784; 684: 145-vlg.) de schim zijns vaders te mogen bezoeken’; 1e lez. in vs. 144 dootsch en stille; godts: der godheid, nl. Apollo.

147 erkaeuwende: overdenkend; vgl. Bk. I, vs. 474; Dl. III, 164: 233 var.; Schönfeld³ blz. 215-vlg.

148-49 't is .... weeten; 1e lez.: lust het u uw avontuur te weeten, Grootdaedige; Ov.: ‘een grote gunst vraagt gij, o gij die zo groot zijt door uw daden’; V bedoelt dus: het is geen geringe zaak, van het u beschoren lot kennis te (willen) dragen’.

150 godtvruchtigheit, Lat. pietas; vgl. Bk. I, vs. 174; vier, Bk. XIII, vs. 883-vlg.

151 brave: dappere; Elizisch velt; Ov.: ‘de Elysiese woningen’, het verblijf der zaligen in de Onderwereld.

[p. 79]

 

Want onder myn geley zult gy 't Elizisch velt

 

Het onderaertsche ryk, in Plutoos maght gestelt,

155

En 's lieven vaders geest met blyschap kennen leeren.

 

De deught blyft onverbluft, noch suft, noch laet zich keeren.¹⁵⁶

 

Zoo sprakze, en toonde hem in 't bosch den gouden tak

 

Van Prozerpyn, die hy op haer begeerte brak,¹⁵⁸

 

En rukte van den boom. Eneas volght haer schreden,

160

Ziet al de rykdommen des afgronts daer beneden,

 

Voorouders, en den geest van dapperen Anchys.¹⁶¹

 

Hy leert al 't zielrecht, en verstaet gevaer en wys¹⁶²

 

Van nieuwe krygen, en den kryghstoght, nu te vruchten,

 

En lastigh tredende door duistre zwavelluchten,^163-64

165

Verlicht in 't kouten met Sibille, die hem leit,¹⁶⁵

 

Den last van hellevaert en zwaeren arrebeit.¹⁶⁶

 

Terwyl Eneas door de dikke schemeringen

 

En yslykheden spoeit, die zyn gemoedt bespringen,

 

Zegt hy: 't zyge in der daet een aert der godtheit zyt,¹⁶⁹

170

Of aengenaem by goôn, hunn' diensten toegewyt,¹⁷⁰

 

Voorwaer gy zultme altyt voor eene godtheit strekken.

 

Ik zal bekennen dat gy ons door dootsche plekken

 

Geleide, en levendigh hieruit brogt vrank en vry.¹⁷³

 

Ik wil, in 't hemelsch licht opstygende, u heel bly¹⁷⁴

175

Dan kerken bouwen, en met wierrookgaven loven.¹⁷⁵

 

De strantwaerzegster zuchte, als quam haer droefheit boven,

 

En sprak: ik ben godin, noch godtheit, neen voorwaer,¹⁷⁷

 

Op datge onweetende niet dwaelt een reukaltaer

156 deught, in ruimere zin dan tans; vgl. nog ridderdeugd e.d.; blyft onverbluft: laat zich door niets overbluffen, belemmeren; suft: weifelt; keeren: tegenhouden.

158 Van Prozerpyn; Ov.: ‘van Juno Averna’, d.i. Proserpina, als de oppergodin van de Avernus, de naar het meer Avernus aldus genoemde Onderwereld; echter behoort bij Ov. de bepaling Juno Averna bij het bos, niet bij de tak. - die, vgl. bij vs. 60-61.

161 Voorouders: zijn voorouders; vgl. Siciljaenen, vs. 116; Anchys (met ei te spreken), Anchises.

162 zielrecht: de gebruiken der Onderwereld; vgl. Bk. XIII, vs. 37.

163-64 1e lez.: nu voorhanden: duistere waeranden; voorhanden: aanstaande, Lat. novis bellis, ‘nieuwe gevechten’; vruchten: vrezen; Bk. XII, vs. 613; de wijziging is uitgegaan van de vervanging van waeranden door het passender, ofschoon evenmin bij Ov. staande, zwavelluchten; 164 En tredende; ‘vandaar’ zegt Ov., dus: terugkerende; lastigh: met vermoeide schreden.

165 in 't kouten: onder, en bepaaldelijk door, het praten.

166 hellevaert en.... arrebeit, hendiadys; bedoeld is de terugtocht naar boven; vgl. vs. 211-12.

169 een aert der godtheit: van goddelike natuur (een godheid van aard, een die de aard der godh. bezit).

170 goôn: de goden; vgl. Bk. VI, vs. 672; hunn', vgl. Bk. VIII, vs. 941.

173 vrank en vry, 1e lez.: vry en vrank; vgl. vs. 301; Bk. II, vs. 207; V, vs. 235; vrank en veiligh, Bk. VI, vs. 819.

174 hemelsch licht: de bovenwereld; vgl. Bk. II, vs. 783; 1e lez.: u ten dank; gewijzigd wegens 't volgende Dan(?).

175 kerken; Lat. templa, hier: een tempel.

177 godin noch godtheit; Ov.: ‘geen godin’; noch godtheit: noch anderszins een godheid? of is 't slechts een, weinig aannemelike, tautolog. verbinding? vgl. bij Bk. XIII, vs. 66.

[p. 80]

 

En wierookvat een zwak en sterflyk mensch te geven.^178-79

180

Een eeuwigh straelend licht, en onvergangbaer leven

 

Waer my van Febus, heet van minne, toegelegt,¹⁸¹

 

Hadde ik myn zuiverheit hem niet gestreng ontzegt.

 

Terwyl hy evenwel dit hoopte, en met geschenken

 

Myn' maeghdom, en de bloem des maeghdoms zocht te krenken,^183-84

185

Sprak godt Apollo: kies en eisch, Kumaensche maeght,¹⁸⁵

 

Gy zult genieten al het geen uw hart behaeght.

 

Ik toon een hantvol zants, te reukeloos gedreven,¹⁸⁷

 

En eische, och onbedacht, zoo menigh jaer te leven,

 

Als korlen in myn hant gegreepen, en vergat^188-89

190

Hierby te voegen noit van ouderdom gemat

 

En zwak te worden. hy beloofde noch hiermede

 

Een jeughdige eeuwigheit, bewillighde ik zyn bede,¹⁹²

 

En wellust: maer 'k versma zyn gaef, blyve ongetrout.

 

Myn jeught verdort, en ik voel, sidderende en kout,¹⁹⁴

195

Hoe d'ouderdom, allengs gezwakt, komt overbukken,¹⁹⁵

 

Een lastigh pak, dat my veele eeuwen lang wil drukken.

 

Gy ziet hoe ik een ry van zeven eeuwen slyt,¹⁹⁷

 

En moet om 't zantgruis net te stellen met myn tyt,¹⁹⁸

 

Noch, volgens het beding Apollo voorgeschreven,

200

Dry hondert ooghsten en wynmaenden overleven.²⁰⁰

 

De tyt wil koomen dat myn ouderdom veel schimp

 

Van elk zal lyden: dat dit lichaem innekrimp',

 

De leên vermindert, ik geslagen aen het quynen,^201-03

 

Van godt Apollo niet eens aengezocht zal schynen,²⁰⁴

205

En noit aenzoekens waert: en Febus zal misschien²⁰⁵

 

Of my niet kennen, of ontkennen waert bezien

 

En oit bemint te zyn. de tyt zal zulx my schennen²⁰⁷

178-79 dwaelt.... te geven; opmerkelike vrije constructie; overigens is hier samengevat Ov.': ‘en wil niet een sterveling eren met heilige wierook; en opdat gij niet in onwetendheid in dwaling moogt vallen’, waarvan het 2e gedeelte het dan volgende inleidt.

181 waer... toegelegt (geschonken, met bijgedachte aan het toekomstige in de vervulling); op te merken, dat V. in de voorzin de conjunctief plmpf. bezigt, ofschoon 't Lat. hier impf. indic. heeft (dabatur), vgl. Bk. vs. VI, vs. 212.

183-84 en ... te krenken; Ov. heeft hier het fraaie, slechts bij hem voorkomende, praecorrumpere, lett. ‘te voren omkopen’, Bk. IX, vs 414 is hetzelfde woord met omgepraet weergegeven.

185 kies en eisch; Lat. elige quid optes: kies uit wat ge zult wensen; eisch: vraag.

187 reukeloos: onbezonnen.

188-89 Ietwat vrije constructie, in afwijking v.h. Lat.; ‘zoveel (levens)jaren als in mijn hand opgegrepen korrels’; van: door.

192 jeughdige eeuwigheit: eeuwige jeugd; vgl. Dl. II, 567: 664; 611: 1630; 670: 703; III, 240: 1180; 317: 3.

194 verdort; Ov.: ‘heeft mij reeds de rug gekeerd.’

195 gezwakt, ‘oneigenlik’ van de persoon op de ouderdom overgebracht; vgl. Bk. VIII, vs. 741.

197 slyt; Lat. acta: ‘gesleten heb’.

198 net te stellen met: gelijk te maken aan.

200 Ov.: ‘driehonderd oogsttijden, driehonderd wijnoogsten’ (herfsten); overleven, hier: niet eerder sterven.

201-03 1e lez.:.... beschimpt Van elk zal worden en dit lichaem innekrimpt, De leên verkleent, en ik; van beschimping spreekt Ov. niet; vermindert: verkleind (wijziging) wegens klankgelijkheid leen: verkleent), absol. op te vatten (verminderd zijnde), evenals ik.... quynen; de wijziging van 't voorgaande -krimpt in -krimp' had vermoedelik ten doel, dit duideliker te doen uitkomen; vgl. vs. 748.

204 Versta: .... er niet eens uit zal zien als had Apollo mij ooit aangezocht’.

205 of ontkennen; daarbij my uit het voorgaande aanvullen; acc. c.inf.; vgl. Bk. VII, vs. 119.

207 zulx: zodanig; vgl. Bk. III, Inh.; IV, vs. 279 e.e.; H.

[p. 81]

 

Dat niemant my by 't oogh, maer by de spraek kan kennen.²⁰⁸

 

Dan laetme 't nootlot niet dan myne stem alleen.

210

Terwyl de strantsibil, die door 't gewelf komt treên,²¹⁰

 

Dit dus verhaelde, quam Eneas al verwondert

 

t'Eubea weder uit den afgront opgedondert,²¹²

 

En offer slaghtende, gaet naer het strant, noch niet

 

Met 's voesters naem genoemt. Makaer van steil Neriet,²¹⁴

215

De reisgenoot van vorst Ulisses, lang ervaeren,²¹⁵

 

Vont hier, na lang verdriet en sukklen op de baren,²¹⁶

 

Achmenides, voorheen gelaeten op het strant²¹⁷

 

By Etna, kende hem, dien hy zoo schichtigh vant,²¹⁸

 

En zich verwondrende om dien man, te lyf gebleven,²¹⁹

220

Zegt: Achemenides, hoe komtge noch te leven?²²⁰

 

Wat godt, wat avontuur behoede u hier belaên?

 

Ay zeg, hoe komt een Griek gescheept met een' Troiaen?^221-22

 

Waerheene zeiltge? Achmeen, veel jammeren ontworstelt,

 

Niet meer met distelen en doornen ruigh geborstelt,²²⁴

225

Beantwoort deze vraegh: ik wensche eer op het strant

 

In Polifemus muil, en 's menschevreeters tant

 

Te vallen, vaere ik niet veel liever door de vloeden^226-27

 

Met helt Eneas dan Ulisses, dien verwoeden:

 

Zoo ik Eneas min dan mynen vader acht.

208 by 't oogh; zij zal gans onzichtbaar worden, slechts hoorbaar blijven; dat de Sibylle in de onderaardse ruimten te Cumae, bepaaldelik onder de Apollotempel, haar orakelstem laat horen, is als Napolitaans volksgeloof nog niet uitgestorven.

210 die.... treên, nl. tezamen met Aeneas; door 't gewelf, Lat. convexum per iter: ‘langs de hellende weg’; V. nam de andere betekenis van convexus, ‘gewelfd’ (onderaards).

212 t' Eubea; Lat. Euboïcam in urbem: ‘naar de Eubése stad’, d.i. Cumae, een kolonie van Chalcis op Euboea; vgl. vs. 1; afgront, vgl. Bk. V, vs. 677.

214 voester, nl. van Aeneas; zij heette Cajeta; naar haar heette een voorgebergte en zeestad in Latium, ter plaatse waar zij begraven was (nu: Gaëta); vgl. vs. 587; Macareus' geschiedenis verhaalt Ov. naar Odyssee, Bk. X, het ingelaste van Achaemenides is naar Aeneïs, Bk. III en Odyss., Bk. X; echter kent Homerus beide namen niet. 1e lez.: Makareus van Neriet, gewijzigd wegens onjuist accent; Neritus, een berg op Ulysses' eiland Ithaca; naar andere opvatt. is Lat. Neritius ‘zoon v. Neritus’.

215 lang ervaeren, bij Ulisses; experientis Ulyssei; over ervaeren, vervaeren H.

216 Ov. zegt nog, dat hij hier (te Cumae) was achtergebleven; vgl. vs. 297-vlg.

217 Achaemenides, die door Ulysses, toen hij Polyphemus ontvluchtte, op Sicilië was achtergelaten, en sindsdien op de vloot van Aeneas was gekomen; vgl. vs. 222.

218 kende: herkende; ook 't Lat. heeft: noscit; vgl. Bk. I, vs. 187; XI, vs. 878; schichtigh: schielik, onverwacht; vgl. Bk. V, vs. 540; vant, oudere vorm om 't rijm; H. en N.H. over vanden; Van Helt. I, bl. 28.

219 Hij verbaasde zich nl. dat A. nog te lyf (in leven) was; vgl. Bk. V, vs. 304.

220 te leven, onbep. wijs bij komt.

221-22 1e lez.: u bange ziel: in een Trojaensche kiel; belaên: in druk; met een' Trojaen (Aeneas); Ov.: op een ‘barbaars’ (d.i. niet-Grieks, maar voor de Griek met geringschattende bijgedachte; vgl. bij vs. 226-27) schip.

224 met.... geborstelt; Ov.: ‘niet meer met ruigharige, door doornen bijeengehouden, kleding’, gelijk hij zich nl. eerst aan de Trojanen vertoond had, die hem aan andere kleding geholpen hadden.

226-27 De menschevreeter is Polifemus; vaere.... Ulisses; Ov.: ‘als mijn tehuis en Ithaca mij liever zou zijn dan dit schip’ (zoëven ‘barbaars’ geheten, zie bij vs. 221-22); aldus de lez. van N. Heinsius van dit overigens onzekere vers; Farn., Schrev.: ‘indien niet dit huis mij liever is dan het mijne en dan des Ithakers (Ulysses') schip’ (zo altans naar Schrev.' aantekening); Ehwald e.a.: ‘indien mijn tehuis en Ulysses' schip mij liever zijn dan dit schip’; V. staat 't dichtst bij Schrev. (‘niet’); Huyd. vond den Ulisses i.p.v. dan met Ulisses dubbelzinnig, maar zag, behalve de samenhang, dien verwoeden over 't hoofd.

[p. 82]

230

Ik ken dien braven helt, van goddelyk geslacht.²³⁰

 

Al diende ik hem, als slaef, geduurende myn leven,

 

'k Zou noit den vollen prys voor alle weldaên geven:

 

Want dat ik spreeke, en leve, en 't hemelsch licht aenschou,

 

Een onvergeltbre deught, geniete ik door zyn trou,²³⁴

235

Die my het leven schonk, daer ik, in droeve stallen,²³⁵

 

Den wreeden strantreus niet ben in den mont gevallen,

 

En in den wyden balgh en buik begraven bleef,

 

Noch omquam, daer het hol van bloet en etter dreef.^237-38

 

Hoe bang was my te moede! ik zwymde om uw gevaeren²³⁹

240

Op strant, van waer men u zagh streven door de baren,

 

En woude een luide keel opsteeken langs de kust,²⁴¹

 

Maer schroomde dit gedroght te wekken in zyn rust.²⁴²

 

Ulisses zeegeschrey had schier uw schip verraeden.²⁴³

 

'k Zagh 't ondier, met een stuk van eene rots geladen,

245

Van verre u dit gevaert toeplompen met zyn hant.

 

'k Zagh hem uit al zyn maght steenstukken, van het strant

 

En rotsen afgerukt, toeslingren voor myne oogen,^246-47

 

Als uit een slingerschut, en storremtuigh gevloogen,²⁴⁸

 

En schroomde byster dat het snorren van de klip,²⁴⁹

250

Of 't schuimen van de golf uw hobbelende schip

 

Zou slorpen in den gront, ook zonder eens te denken²⁵¹

 

Dat ik'er buiten, dit my treffen kon noch krenken.²⁵²

 

Hy rent, als gy de doot ontvlugt waert, aengeterght²⁵³

 

Al brullende rondom het brandende geberght,

255

En tast naer boomen, stoot den blinden kop op rotsen,

 

En d'armen, vuil van bloet en etter, om uw trotsen²⁵⁶

 

In zee uitsteekende, vervloekt den Griek, en zegt:

 

Och of Ulisses by geval hier regelrecht,

 

Of iemant van zyn volk, myn klaeuwen quaem gemoeten,

230 Niet bij Ov.

234 deught: weldaad.

235 daer: toen (door zijn toedoen); 1e lez.: daer; 2e als; 3e daer; droeve stallen (niet bij Ov.), nl. het hol, waar Polyphemus zijn vee stalde.

237-38 Ov.: ‘en al zou ik nu sterven, (hem dank ik het, dat) ik in een grafheuvel of altans niet in die (Cyclopen-)buik begraven zal worden’; bloet en etter, van de door Ulysses aan P. toegebrachte wonde: hij had hem nl. het (enige) oog uitgestoten.

239 ik zwymde; dit is wat sterker dan bij Ov., die 't ‘zwijmen’ met een ‘voorzover niet’ inleidt; H, N. Hinl. over sterke en zw. flexie van zwymen, en over andere ij-werkw.

241 een keel opsteeken; vgl. Bk. XII, vs. 302: stak een keel ten hemel; een keel opzetten Bk. IX, vs. 415.

242 gedroght, nl. Polyphemus; als ondier, vs. 244; wekken in zyn rust is overdrachtelik te verstaan, of altans niet van ‘slaap’; Ov.: ‘mij aan de vijand te verraden’; hij wilde ‘de slapende hond niet wakker maken’.

243 zeegeschrey: het luide geroep vanaf het schip; Ulysses, die zich tevoren ‘Niemand’ genoemd had, riep P. toe wie hij werkelik was.

246-47 uit.... maght; 1e lez.: met volle kracht; strant en rotsen, hendiadys: de rotsen aan het strand; voor myne oogen, 1e lez.: met myne oogen.

248 Ook bij Ov. anachronisties.

249 klip: rotsblok.

251 slorpen is zeugmaties gebezigd: het past eigenlik alleen bij golf; Lat. deprimeret: ‘zou doen zinken’; vgl. Bk. I, vs. 548, vs. 561; X, vs. 685-86; ook zonder: en dat zonder ook maar; vgl. Bk. X, vs. 450.

252 ik 'er buiten (buiten 't schip), abs. constr.

253 1e lez.: Hy rende.... ontvlughte, naer 't geberght (nl. de Etna).

256 om uw trotsen (niet bij Ov.): om uw uitdagend optreden.

[p. 83]

260

Hoe zoude ik mynen lust met zulke gasten boeten!

 

Ik zou het ingewant noch lillende, en het been

 

En vleesch inschokken, en verscheuren fel van een,²⁶²

 

Het bloet opzuipen, leên en beenders zouden kraeken,²⁶³

 

En knerssen tusschen myn gebit. hoe zou dit smaeken!

265

Hoe luttel achte ik dan 't verlies van myn gezicht!²⁶⁵

 

Zoo raest hy, dol van wraek. ik schuile, schuw het licht,

 

En voele een' dootschen schrik en koorts myn leên bekruipen,

 

Daer ik zyn troni nat en root bebloet zagh druipen,²⁶⁸

 

De wreede vuisten, den ooghwinkel, hol gewroet,²⁶⁹

270

De leden, en den baert, noch dik van menschebloet.

 

Ik zagh de bittre doot voor oogen op dees wallen,

 

En dit helaes was my de minste schrik van allen.²⁷²

 

My docht hy greepme al, en verzwolgh myn ingewant.

 

'k Verbeeltme hoe hy twee van myne maets op strant,²⁷⁴

275

Tot dry en vierwerf klitste op steenen heene en weder,

 

En, als een ruige leeu, zich leggende op hen neder,

 

Gebeente, vleesch, en mergh, van vraetzucht onverzaet,²⁷⁷

 

En levende ingewant in zyne darmen slaet.²⁷⁸

 

'k Gevoele een' dootschrik, zie hem bloetgerechten slikken,

280

Dan braeken, brokken, wyn, in een geroert, oplikken,²⁸⁰

 

En sta stokstyf, en stom. 'k verbeeltme in dezen noot

 

Niet anders in dan haest een zelve bittre doot^281-82

 

Te sterven: en aldus, veel dagen wechgeschoolen,

 

Beducht voor 't ritselen van elk bladt in naere holen,²⁸⁴

285

En veegh geschat, ontzie de doot, wensche om myn ent.²⁸⁵

 

Ik boet met eekelen den honger, lang gewent,

 

En kruit, en bladren, arm en eenzaem voortgekroopen,

 

Zie niet dan jammeren en druk, daer niet te hoopen,

 

Geene uitkomste is te zien, en na een' langen tyt

290

Verneem dit schip in zee aenkomende, en niet wyt²⁹⁰

 

Noch verre van der hant. ik wenke, en voort aen 't vergen²⁹¹

262 inschokken (vgl. bij Bk. XIII, vs. 797): opslokken.

263 opzuipen; vgl. bij Bk. III, vs. 838.

265 achte: zal, zou ik achten (in veronderstellende zin); Lat. quam nullum aut leve sit; daarom achte wel praes. conj.

268 daer: terwijl (met overgang naar het redengevende; vgl. Bk. IV, vs. 927.

269 wreede, hier: wreed (Lat. crudeles); gewroet, 1e lez.: geboort.

272 was: was nochtans.

274 'k Verbeeltme, nl. op dat ogenblik; twee, Ov.: ‘telkens twee’.

277 1e lez.: Hun vleesch, gebeente.

278 levende, 1e lez.: lillende; Ov. heeft semianimes: ‘nog half levend’ bij ‘ledematen’.

280 Bij Ov. braakt hij brokken, door de wijn tot een bal aaneengekneed, uit; wyn, nl. hem door Ulysses gegeven om hem dronken te maken.

281-82 'k verbeeltme in is een contaminatie; vgl. H.

284 naere: sombere.

285 veegh geschat, (Lat. leto (poenaeque) relictus komt bij Ov. iets later; poenae weergegeven met jammeren en druk): mijn leven voor elk ogenblik bedreigd houdend; 1e lez.: En veegh gerekent wensche om een rampzaligh endt; ontzie: vrees; wensche: en verlang nochtans.

290 Volgens een andere Lat. lezing juist wel ‘verre van der hant’.

291 voort: terstond; aen 't met onbep. wijs; vgl. voor deze toepassing van die constr. Bk. IV, vs. 706; VII, vs. 173, 309, ook VI, vs. 456; anders Bk. XIII, vs. 1227-28; VII, vs. 509.

[p. 84]

 

Om noothulp, smeeke en bidde, of iemant my wou bergen.

 

Zoo nam het Troische schip den Griek noch binnen boort.²⁹³

 

Myn trouwe reisgenoot, verhaelme nu toch voort²⁹⁴

295

Uw lot, en avontuur, en 's konings wedervaeren,²⁹⁵

 

Die met zyn volk in zee ging streven door de baren.²⁹⁶

 

Eool, zegt Makareus, die krachtigh storm en wint

 

In out Tirrene boeit, en wederom ontbint,^297-98

 

Hadze in een' taeien zak van ossenleêr geslooten,²⁹⁹

300

En schonkze Ulisses, hooft van zyne reisgenooten,

 

Een heerelyk geschenk. zoo zeilt hy vry en vrank

 

Voor wint voor vloet door zee, wel negen dagen langk,³⁰²

 

En zagh den tienden dagh 't gewenschte lantgeweste.

 

De dageraet brak aen, wanneer maetroos ten leste³⁰⁴

305

Den wintzak los bondt, al te nydigh en te stout,³⁰⁵

 

Uit blinde roofzucht om te raeken achter 't gout,

 

Hierin verborgen, zoo zy naer hun gissing raemen;

 

Dies dryvenze te rug die streek, waer langs zy quamen,³⁰⁸

 

In 's wintgodts haven en Eolie. dus mat³⁰⁹

310

Betreênze Lamus werf, en 's Lestrigoners stadt.³¹⁰

 

Hier heerscht Antifates. ik wert aen hem gezonden

 

Met twee van onze maets, doch was bykans verslonden,

 

En berghme naeulyx met een' makker door de vlugt.

 

De Lestrigoner vreet den derden uit een zucht

315

Tot menschevleesch en bloet. die vraet vergaêrt veel lieden,

 

Vervolght ons, naeuwelyx geborgen onder 't vlieden.³¹⁶

 

Zy rukken weêr te hoop, en smakken van de klip³¹⁷

 

Met kay en blokken, en verdelgen volk en schip.³¹⁸

 

Een eenigh schip, dat ons en vorst Ulisses voerde,³¹⁹

320

Ontslipte met verlies van veelen. dit ontroerde

 

De harten. midlerwyl beklaegen wy 't geval

 

Geleden reis op reis, en vaeren naer den wal

293 Ov. nog: ‘ik liep naar 't strand en wist uw gemoed te treffen’; noch (niet bij Ov.), nl. bij de reeds aan boord zijnden.

294 voort: zonder verwijl.

295 's konings: (van) Ulysses.

296 Vgl. vs. 580; H, en Bi. die de baren verwerpt, ‘om dat zij hier ter plaatse niets schilderen’(?).

297-98 1e lez.: Eool, Hippotas zoon (Lat. Hippotaden), zeght d'andre, die den wint Gekerkert houdt, en zee en stormen slaekt en bint; Hippotas had een verkeerde klemtoon, Tusco profundo was niet weergegeven; out Tirrene: de Tusciese of Tyrrheense zee, waarin bij Sicilië de Aeoliese of Lipariese eilanden.

299 Hadze, nl. storm en wind.

302 1e lez.: op zee.

304 maetroos: de matrozen; vgl. Dl. II, 434: 59, en Nyrop-Logeman in Leuv. Bijdr. 1933, Van Helt. II, blz. 80; ten leste; vóór ten is op (aanvang van op 't leste) geschrapt.

305 nydigh: afgunstig.

308 Dies, nl. door die winden; Lat. cum quibus, ‘met dewelke’.

309 Eolie: de Aeoliese eilanden. 't rijk van Aeolus.

310 Betreênze; Ov.: ‘kwamen wij’; Lamus ìs de Laestrygoniër (dus hendiadys; Lat. Lami Laestrygonis), de koning der Laestrygoniërs (mensenetende reuzen in de streek der door Lamus in Campanië gestichte stad Formiae).

316 naeuwelyx geborgen, niet bij Ov.

317 weêr, niet bij Ov.

318 blokken: stukken hout; Lat. trabes; kay en blokken, vgl. vs. 131.

319 Een, met klemtoon; ons: mij; ook Lat. nos.

[p. 85]

 

En 't lant, datge in 't verschiet ziet voor uwe oogen leggen.

 

Gy kunt heel verre [let aendachtigh op myn zeggen]

325

Een eilant zien, van my op avontuur bezocht.^324-25

 

Eneas, helt van Troie, op uwen zwaeren toght³²⁶

 

Ervaeren [want men magh u geensins vyant heeten,

 

Naerdien het oorlogh van tien jaeren is gesleeten]

 

Hou u gewaerschuwt datge aen Circes hof niet vaert.³²⁹

330

Wy lagen met ons schip aen 't eilant vast gemaert,

 

En noch aen Antifaet gedachtigh, en de vloeken

 

Van Polifeem, ontzien dit hof te gaen bezoeken,

 

Doch worpen 't lot hierom. het lot viel juist op my,

 

Polites, Euriloch, Elpenor ook, al vry^334-35

335

Verslingert op den wyn, en achtien andre gasten,

 

Gelot om Circes pols voorzichtigh eens te tasten.³³⁶

 

Zoo dra men binnen treet, bejegent ons de schrik

 

Voor duizent wolven, leeu, en beeren, bol en dik³³⁸

 

Gemengelt ondereen: doch niemant hoeft te schroomen:³³⁹

340

Want geen beledight ons. zy vleien vast, en koomen³⁴⁰

 

De maets geleiden, en aenquisplen met den staert,³⁴¹

 

Tot daer de maeghden ons, beleeft en heusch van aert,³⁴²

 

Verwellekomende, door ruime marmerzaelen³⁴³

 

Inleiden by mevrouw. zy zat'er, om te praelen³⁴⁴

324-25 Ov. ‘(slechts) van verre moet gij, geloof mij, naar dat door mij geziene eiland kijken’; V. liet zich door de lez. v. Schrev. en N. Heins. misleiden.

326 op, 1e lez.: op, 2e in, 3e op; helt van Troje, Ov.: ‘rechtschapenste der Trojanen, zoon ener godin’, waarna dan de tussenzin (vs. 327 want enz.) volgt.

329 Circe; vgl. Bk. IV, vs. 271.

334-35 Polytes, Eurylochus, Elpenor; al vry.... wyn, bij Elpenor, van wie Homerus verhaalt, dat hij, dronken, op het dak van Circe's paleis geklommen, de andere morgen, er niet aan denkend dat hij een trap af moest, zijn nek brak; 1e lez.: nog bly Beschonken van; al vry: nogal; vgl. vry al (1e lez.: vry wat), Bk. XIII, vs. 1058-59; gasten: mannen, makkers.

336 De beeldspraak is van V.; Lat. ad moenia misit: ‘zond (het lot) naar de muren (d.i. het paleis) van Circe; 1e lez.: Circes hof; gelot: door 't lot aangewezen; vgl. Dl. II, 718: 1641; H. ook op Bk. I, vs. 695, alwaar naar hij zegt ‘onwederspreekelijk beweezen is’ dat 't geloot moet zijn; volgens Wdb. N.T. VIII, 3067-vlg. komt een ww. lotten vroeger niet zelden en komt het tans nog gewestelik, b.v. in sommige delen v. Brabant voor; een en ander ‘blijkbaar onder invloed van het znw. lot’; V. bezigt loten, - slechts eenmaal, zo ver ik weet, in 't praes. lot, Dl. VI, 512: 433, in een biezondere samenhang (ook de overeenkomstige plaats 513: 521); voorts gelot Dl. II, 718: 1641; zeer opmerkelik Dl. III, 541: 370 geloot later door gelot vervangen; Dl. VI, 509: 453 uitgelot; bij V. schijnt bewuste verbinding met lot duidelik; zie nog De Bo, die voor W. Vla. lotten uitdrukkelik ontkent, en gelòt als ‘klankverkorting’ opgeeft.

338 leeu en beeren; Ov.: ‘berinnen en leeuwinnen’; maar ook Hom.: ‘leeuwen’ (zie de aant. bij Schrev.); vgl. bij vs. 131; bol en dik: dicht opeengepakt; vgl. Wdb. N.T. III, 297; en in andere toepassing hier Bk. VI, vs. 509; onjuist verklaard Dl. II, 163: 1270; vgl. Rau, Proeve, blz. 15.

339 schroomen; vgl. Bk. VI, vs. 703.

340 beledight: deert; vgl. vs. 61.

341 aenquisplen; H. over kwispelstaarten, van honden èn andere dieren (vgl. Bk. II, vs. 1101), en aen als prefix, als ‘aanduidende een werk, dat geschiedt, met de Oogen op iemand gevestigd’; daarom aenquispelen met den staert ‘honderdmaal fraaier dan bequispelen m.d. st.’; Bi. verdedigt de vorming van kwispelstaarten tegen N. Hinl., maar merkt op: ‘in mijn jongen tijd wist iedereen, dat de Leeuw niet staartkwispelt, maar dat het bewegen van zijn staart in tegendeel 't toornigworden aanduidt’.

342 maeghden: dienstmaagden (famulae); beleeft en heusch: vriendelik, minzaam; bij Homerus heeft Circe slechts vier dienaressen, en opent zij zelf de deur; aan Ov. stond de slavinnenstoet ener Romeinse matrone voor ogen.

343 marmerzaelen; Ov.: ‘met m. beklede voorzalen’.

344 mevrouw: (haar) meesteres.

[p. 86]

345

En pryken, in een schoon en kostelyk salet,

 

Op eenen hoogen stoel, en blonk heel fier en net³⁴⁶

 

In 't blinkende gewaet. een sluier, fyn geweven

 

Van goutdraet, dekte 't hooft om haer een' glans te geven.

 

Geen zeegodinnen en bronmaeghden spoeden sterk³⁴⁹

350

Met vellekemmen en wolspinnen, maer heur werk³⁵⁰

 

Is groen verlezen, en te leggen bloem en geuren,³⁵¹

 

En kruiden geschakeert, en allerhande kleuren,³⁵²

 

Gemengelt ondereen, in korven op haer ste.³⁵³

 

Hier houtze Circe in 't werk. elk is voor andre ree.³⁵⁴

355

Zy kent de krachten en 't gebruik van alle kruiden,

 

En mengtze, en onderzoektze, en kan het elk beduiden,

 

En weeght verlezen kruit. zy ziet ons aen, begroet^356-57

 

Bejegent hooft voor hooft, zoo minnelyk en zoet

 

Als wy begeeren. zy gebiet'er rys te brengen,³⁵⁹

360

Wyn, honigh, melk, en kaes, en lieflyk sap te mengen,

 

En wat hier onder schuilt te roeren ondereen.^360-61

 

Wy nuttigen den drank te zaemen in 't gemeen,

 

Van haer vervloekte hant erghlistigh ons geschonken,³⁶³

 

En lesschen onzen dorst. de schael wort omgedronken.

365

De guighlende godin bestreek ons hoofden met³⁶⁵

 

Haer toverroede. schaemte en eerbaerheit belet

 

Dat ik 't verhael. myn lyf wert, eer wy 't konnen merken,^{+vs. 367-vlg.}

 

Heel ruigh van borstelen. de keel sloegh, als een verken,

 

Een heesch geluit. de spraek verging. ik viel terstont³⁶⁹

346 net: schoon.

349 Geen zeegodinnen: de zeenimfen (Nereïden) niet; vgl. voor de constr. van geen Bk. V, vs. 126; VI, vs. 671; VIII, vs. 499; X, Inh.; X, vs. 911; XI, vs. 55-56; vs. 317; vs. 631; vs. 640; vs. 832; XIII, vs. 99. brongodinnen; Ov.: ‘(andere) Nimfen; vgl Bk. VI, vs. 449; Bk. VIII, vs. 845; 1e lez.: De water- en de vel[t]godinnen, niet belaên, Met.... houden aen; 2e lez.: De veltgodinnen, en bronmaeghden. - spoeden sterk: zijn ijverig bezig.

350 vellekemmen; (1e lez.: vellen kemmen); Lat. vellera trahunt, maar vellus is hier niet ‘vel’, maar de reeds afgeschoren wol; ‘wol gereed maken voor het spinnen, kaarden’ (bij Schrev. geen aantekening). Zij houden zich dus niet bezig met het gewone vrouwenwerk.

351 verlezen (zie ook vs. 357): ‘uitzoeken’; Lat. disponunt: ‘ordenen, schikken’; Kil. verlesen: seligere, secernere (enz.); bloem en geuren: geurige bloemen, en vgl. vs. 131.

352 en allerhande kleuren is in hendiadys-verband met de 1e vershelft te verbinden; Lat. variasque coloribus herbas.

353 Gemengelt ondereen, nl. tevoren.

354 Circe in, vgl. Bk. VI, vs. 212; voor, m. klemtoon; versta: de ene is al vlugger klaar dan de andere.

356-57 En mengtze, nl. niet nu (altans bij Ov.), maar zij ‘weet, welke kracht zij hebben als ze goed gemengd worden’ (quae sit concordia mistis); en.... beduiden (1e lez.: weetze te beduiden) en weeght verlezen kruit, voor: advertens pensas examinat herbas: ‘opmerkzaam weegt zij de (ieder) toegedeelde kruiden’; advertere opgevat als ‘opmerkzaam maken’.

359 als wy begeeren; Ov. (Farn.) ‘et reddidit omnia votis: d.i. naar de aant. v. Farn.: ‘zij antwoordt ons op alles welwillend naar onze wens’; ongeveer aldus ook de aant. van Reg.-Schrev., welke laatste echter in zijn tekst omina heeft: ‘zij gaf ons, door haar heilwensen, goede voortekens’; N. Heins.: omnia.
rys, de oudere, in Zd. Ned. nog gebruikelike vorm van: rijst; Ov.: ‘geroosterde gerstekorrels’; ook deze rys behoort tot het mengsel (vs. 360).

360-61 melk, en kaes; Lat. (cum) lacte coagula passo, d.i. kaas; zo ook Schrev.; eigl.: ‘melk, door 't stremsel stijf’ (letterl.: die 't stremsel ontdergaan heeft); lieflyk sap En.... schuilt; Ov.: ‘en (tover)sappen die men door de zoetheid van het andere niet proeven kan’.

363 vervloekte hant; Lat. sacrà dextrà; sacer zowel ‘gevloekt’ als ‘goddelik’; ook Schrev. heeft hier 't eerste: ‘execrabili’.

365 guighlende: toverkunsten plegende, tover-.

+ [Randschrift:] Ulisses volk in zwynen.

vs. 367-vlg. Vgl. Dl. I, blz. 381.

369 de spraek verging: dit gaat bij Ov. vooraf; de chronologiese orde blijft bewaard, als men na V.'s woorden ‘namelik’ denkt.

[p. 87]

370

Voorover langs den vloer op 't aenzicht, en de mont

 

Verharde in eenen muil. de hals verdikte in 't drinken,

 

En d'armen treden voort, verandert door dit schinken

 

In pooten, en ik wort, met alle myne rot,^371-73

 

Die mededronk, gejaeght in 't vuile verkenskot.³⁷⁴

375

Zoo krachtigh is dit kruit: en wonder is 't, wy zagen

 

Eurilochus, die zich voorzichtigh had gedraegen,

 

En geenen drank geproeft, behouden zyn gedaent'.

 

Indien zich dees niet had van toverdrank gespaent,³⁷⁸

 

Hy waer met een als wy, te slecht en onbedreven,³⁷⁹

380

Ook in een zwyn verkeert, en noch een zwyn gebleven.

 

Ook zoude Ulisses niet door hem verwittight zyn,

 

Die, als een wreeker, in dien jammerlyken schyn³⁸²

 

Des volx, by Circe quam. de godt Merkuur bestelde³⁸³

 

Hem moly, eene bloem, die groeiende in den velde³⁸⁴

385

Op eenen zwarten steel, gansch wit in 't wilde wast.³⁸⁵

 

Hierme van 't godendom gewaerschuwt in dien last,³⁸⁶

 

Betreet hy Circes hof, en op bedriegeryen

 

Des dranks genoot, dryft hy, beschut voor last en lyen,^387-88

 

Haer wech, en deze roe, die hem bestryken wou,

390

En dreigtze met zyn zwaert. toen stelde deze vrou

 

Met haer handtasting hem gerust. hy kustze in 't bedde,^390-91

 

Bedingt ten bruitschat dat zy al de makkers redde,³⁹²

 

En in den eersten vorm hervormt te rechte brengt.³⁹³

 

Elk wort met beter sap van heilzaem kruit besprengt,³⁹⁴

371-73 verdikte; Ov.: ‘zwol van spieren’; vgl. Bk. II, vs. 1086-87; 1e lez.: in 't smaeken Des dranks, en wat wy in het ommedrinken raeken Verandert; Ov.: ‘het lidmaat, waarmee ik nog zoëven de beker had aangenomen, daar liep ik nu mee’; voort, Bk. XIII, vs. 66; schinken (in rijm); alle, vgl. Bk. VII, vs. 1102; rot: schare; V. bezigt 't woord vr. en onz.

374 verkenskot; 1e lez.: verkenskot; 2e zwynekot; 3e verkenskot; de laatste wijziging wel ter vermijding van dubbelrijm (vgl Bk. I, vs. 842; XV, vs. 933); de eerste ter vermijding van associatie met de verbinding ‘vuil varken’??

378 gespaent: onthouden; vgl. vs. 562, en zie de opmerkel. plaats Dl. III, 184: 71, 74; spanen is nog Z. Nedl.; vgl. 14e Verslag V.-Mus., blz. 11.

379 Hy waer, naar de oudtijds gangbare lez. maneret; later: manerem: ‘dan was ik nu nòg een varken’; te slecht (onnozel) en onbedreven, niet bij Ov.

382 schyn: toestand; 1e lez.: van dien.

383 Merkuur; ‘vredebrenger’ noemt hem Ov., wijl hij als godenbode en als meester der welsprekendheid twisten bijlegt.

384 moly; Ov., op het voorbeeld van Homerus: ‘de goden noemen ze moly’; hangt samen met een Sanskr. woord voor ‘wortel’; 1e lez.: Moly (het woord staat in de Lat. tekst aan 't begin van een regel); alsnog een geval van bewaarde y-spelling (vgl. Dl. VII, blz. 16).

385 gansch; 1e lez.: heel, verwijderd wegens steel.

386 Hierme (1e lez.: Hierdoor); versta: hiermee en (Ov. ‘beveiligd hierdoor en tevens door de waarschuwingen van de god’; nl. Merc. had hem gezegd, de aanraking met de toverstaf te verhoeden door bedreiging met het blanke zwaard, en haar te dwingen zich onder eed te verplichten hem niet te deren (Odyssee, 10, 388-vlg.); godendom is te wijten aan 't Lat. bnw. coelestibus; last: moeilike situatie.

387-88 bedriegeryen des dranks, hendiadys; beschut.... lyen, niet bij Ov.

390-91 handtasting; 1e lez.: Met tasten van de hant; vgl. Dl. VI, 830: 191.

392 1e lez.: En eischt (Lat. poscit).

393 De annominatie vorm hervormt is door wijziging ontstaan; zij zal bedoeld zijn, want V. wilde eerst herstellen gebruiken; vgl. Bk. I, vs. 359; en ib. vs. 842, waar de 1e lez.: luidde: den slaep met alle maght te stuiten.

394 beter, heilzaem, beide met klemtoon.

[p. 88]

395

En met eene andre roede op 't hooft geraekt, bejegent

 

Met andre woorden, en al momplende gezegent.^395-96

 

Hoe zy meer prevelt, hoe wy hooger van den gront⁺

 

Opryzen in de lucht. de borstel valt terstont

 

Uit onze huit. de kloof des voets wort toegeneepen.

400

De schouders steeken uit, en d'armen op haer greepen

 

Hergroeien wederom, aen elke schoft van 't lyf.^400-401

 

Wy vallen te gelyk den trouwen leitsman styf⁴⁰²

 

Te zaemen om den hals, omhelzen al bewogen⁴⁰³

 

Hem, die zyn traenen stort, en weent uit mededoogen.⁴⁰⁴

405

Al watwe spreeken tuight van onze dankbaerheit.

 

Hier draelen wy een jaer, en raeken aen bescheit

 

Van duizent vreemdigheên door hooren zien en spreeken.⁴⁰⁷

 

Een dienstmaeght van de vier, op Circes tooverstreeken⁴⁰⁸

 

Volkomen afgerecht, verhaelde my al stil

410

Ook onder andre dit: [want Circe naer heur' wil⁴¹⁰

 

Ulisses onderhiel] zy toonde, my goetgunstigh,⁴¹¹

 

Een schoon en jeughdigh beelt uit sneeuwit marmer kunstigh⁴¹²

 

Gehouwen, met een' specht op 't hooft, bekranst met groen,

 

In een gewyde kerk. nieusgierigh vraeghde ik toen⁴¹⁴

415

Wie 't wezen moght: waerom dit in de kerke praelde:

 

Waerom de vogel op zyn hooft stont. toen verhaelde

 

Zy dit, en zeide: nu Makaer, hoor naerstigh toe.⁴¹⁷

 

Versta met een hier door hoe maghtigh Circes roe⁴¹⁸

 

En kracht is. vat myn' zin, en 't geen ik zal verhaelen:

420

Dees Pikus, afkomst van Saturnus, met de straelen

 

Van 't ryke Auzonie gekroont, en wyt vermaert,^420-21

 

Was een aenvokker van het brieschende oorloghspaert.⁴²²

 

Dit kerkbeelt zwymt naer hem, met reden waert geprezen.⁴²³

395-96 andre roede; Lat. conversae verbere virgae: ‘met de slag der omgekeerde roede’, waarvan de omgekeerde werking het gevolg was; vgl. andre woorden, verba contraria: ‘tegengestelde woorden’.

+ [Randschrift:] Ulisses volk in d'eerste gedaente.

400-401 Ov.: ‘aan de bovenarmen (lacertis) groeiden (weer) de benedenarmen (brachia); op haer greepen (zie Tekstkrit.): ‘gehoorzamend aan haar toverkunsten (vgl. Dl. III, 121: 175; 135: 226; 181: 29); niet bij Ov.

402 styf: stevig.

403 albewogen, voor flentes: ‘(zelf) wenend’.

404 1e lez.: en schreit; vgl. Bk. I. vs. 656 (maar elders ook schreien, ‘wenen’, b.v. Bk. II, vs. 815; XI, vs. 711), Bk. X, vs. 541; 718; uit mededoogen, ongeschikt toevoegsel.

407 spreeken, niet bij Ov.; 1e lez.: door zien en t'zaemenspreeken.

408 op.... afgerecht, bij de vier.

410 onder andre; 1e lez.: onder ander.

411 onderhiel: hield zich; vgl. Dl. V, 287: 351; my, blijkens de interpunctie, bij goetgunstigh (welgezind).

412 1e lez.: van witten marmer; histories correcter spreekt Vergilius, in een passage waar ook de herscheppingsage van Picus wordt aangestipt, van beelden ‘uit out cederen hout gesneden’; zie Dl. VI, 764: 208; cederhout gold voor onbederfelik.

414 gewyde kerk; ook Ov. aede sacra (aedes: tempeltje, kapelletje).

417 1e lez.: nu Makareus (met foutieve klemtoon), hoor slechts toe.

418 met een hier door: ook uit deze gebeurtenis (hinc quoque).

420-21 afkomst van Saturnus; vgl. Dl. VI, 754: 81; met.... gekroont; versta: koning van Ausonia, d.i. Italië; Lat. rex-; straelen: stralende kroon.

422 aenvokker; vgl. vocken, Dl. VI, 270: 69, 79.

423 zwymt; H. en Hinl. over zwymen en zweemen naar, op, en iemand zweemen; de beide ww. zijn onderling verwant.

[p. 89]

 

Natuurlyk was hy in zyn leven zoo van wezen,

425

Gelykenis, gelaet, en opzicht in der daet,^424-25

 

En zyne ziel zoo schoon als 't kerkbeelt dat hier staet.⁴²⁶

 

's Mans oude liet niet toe te sterken met de reden

 

Dat hy den renstryt op vier feesten kon bekleeden

 

In Grieken t'Elis. hy bekoorde tot zyn min^427-29

430

Door gunst en schoonheit zelf de schoonste boomgodin,⁴³⁰

 

In 't oudt Latynsch geberghte. om hem t'omhelzen steenen⁴³¹

 

De brongodinnen van den Albula, met eenen

 

Numikus, Anieen, en Alme, een korte vliet,

 

De waterbron van Nar, en Farfarus, van riet^432-34

435

Zoo koel bedekt, en ook de stroomgodin, gezeten⁴³⁵

 

By 't moortbosch, daer Diaen, als 't noorden fel gebeeten,

 

De vreemde gasten doemt, die by geval belant

 

De priesterin hier slaght voor 't outer met haer hant.^436-38

 

Hy slaetze altzaemen af, en om zyn vier te lessen⁴³⁹

440

Vryt zelf een vlietgodin, de puikbloem der godessen,

 

Van den Ionischen godt Janus voortgeteelt;⁴⁴¹

 

Toen hy Venilia, dat overschoone beelt,⁴⁴²

424-25 Natuurlyk; vgl. blz. 378: 34; Bk. IX, vs. 1034; van natuurswege. Voor deze slappe opsomming heeft Ov.: ‘Zijn gestalte was als die gij daar ziet. Zelf kunt ge u van zijn charme rekenschap geven, en uit de nabootsing u een denkbeeld vormen van het model’; vgl. Bk. III, vs. 554-vlg.; V, vs. 764; VI, vs. 659; opzicht is (evenals wezen, gelaet) vaag van betekenis: oogopslag, gelaat, voorkomen.

426 Ov.: ‘zijn innerlik (animus) was (in schoonheid) aan zijn gestalte gelijk’.

427-29 Ov.: ‘hij kon nog geen viermaal de vijfjaarlikse wedstrijden in het Griekse Elis gezien hebben’, was dus nog geen twintig jaar; Olympia lag in Elis op de Peloponnesus; de Olymp. spelen zijn in dit verband wederom een anachronisme; zij hebben bovendien niet om de vijf jaar (een Romeins lustrum) plaats, maar om de vier jaar; oude: leeftijd; sterken, vgl. Bk. IV, vs. 969; bekleeden: bijwonen.

430 gunst: aanvalligheid; vgl. Bk. X, vs. 356; XII, vs. 249.

431 steenen: zuchten, smachten.

432-34 Albula eigl. een zijrivier van de Anio (V.'s Anieen berust op de 2e nv. Anienis; vgl. Florianus: Anien), die zelf een zijrivier van de Tiber is; maar door Ov. wel bedoeld als: de Tiber (zo ook Schrev.) waarvan het volgens Varro de oude naam was; vgl. Dl. VI, 844: 353; Numicus, riviertje in Latium, bij Lavinium; Almo, Nar, Farfarus, zijrivieren v.d. Tiber; De waterbron; 1e lez.: De waterval; Lat. praeceps, ‘snelstromend’.

435 stroomgodin, voor 't meerv., hier niet naar Lat. voorbeeld.

436-38 Ov. enkel: ‘het woudmeer der Scythiese Diana’; maar ook, wat V. niet weergeeft, ‘de naburige meren’ (maar zie hierna); het Dianameer is het meer van Nemi, aan welks oever een tempel stond van die godin, wier beeld Orestes zou hebben meegebracht uit de Tauriese Chersonesus (Krim); vgl. bij Bk. XV, vs. 641; de Diana Taurica (of Scythica) werd nl. met mensenoffers geëerd, en ook aan 't Nemi-meer gold een barbaarse zede: dat nl. 't priesterschap verworven werd als prijs van een dodelike tweekamp tussen slaven; als 't noorden fel gebeeten is weergave van Scythicae; de verdere uitbreiding bij V. (een in zijn vertaling zeldzaam voorkomend iets) is een onjuiste interpretatie van de aant. bij Farn.-Schrev.: ‘een meer in het Aricijnsche woud, waarheen Orestes Diana gebracht had uit (het land van) de Scythiese Tauri, waar haar mensenoffers gebracht werden’; vgl. V.'s Ifigenie; 1e lez.: 436-38: Omtrent het moortbosch, daer Diane fel gebeeten, De vreemde gasten slaght. de staende watren staen (2. der meeren godtheên [staen]) Rondom de ryxgrens (vgl. finitimosque lacus) naer zyn echt met smert belaên.

439 lessen; spelling wschl. onder invloed v.h. rijm; vgl. Bk. XIII, vs. 90; maar ook reeds Dl. II, 762: 18 lessing buiten rijm, en b.v. Dl. V, 381: 105-06 lesch in rijm op afgodes.

441 den Ionischen godt; Lat. Ionio (Jano), een etymologies epitheton, waardoor men de Romeinse Janus uit Ionië (Griekenland) herkomstig maakte; of, zoals N. Heins. wil, hij zou zo genoemd zijn, wijl hij, uit Thessalië afkomstig zijnde, de Ioniese zee over stak naar Italië.

442 Venilia heet bij Vergilius de moeder v. Turnus; vgl. Dl. VII, 30: 114.

[p. 90]

 

Een veltmaeght, op den bergh Palatum, quam beslaepen,⁴⁴³

 

Die sedert zwanger bleef. dees berghmaeght, schoon geschapen,⁴⁴⁴

445

Wert huwbaer, en besteet aen Pikus van Laurent,⁴⁴⁵

 

Haer boven andren waert. dees schoone was bekent,

 

En wist met zingen al wat zong voorby te streven,^446b-47

 

Dies haer met recht den naem van Zangster wiert gegeven.⁴⁴⁸

 

z'Ontroerde bergh en bosch, en streelt het wilt gediert,⁴⁴⁹

450

Stuit stroomen, en wat wuft door takken vlieght en zwiert⁴⁵⁰

 

Betoomtze met haer keel. zy wist een' toon te zetten

 

Voor Pikus, telkens hy ter zwynejaght met netten

 

En spriet ten hove uit trat in 't Laurentynsche velt.^451-53

 

Hy noopte een brieschend paert, hooghdravende op dien helt.⁴⁵⁴

455

Men zagh een' jaghtrok, in Fenicie geweven,

 

Met eenen gouden gesp van achter heenezweven,

 

Gehaekt om 's jaegers hals. zoo draeft hy uit de stadt,^455-57

 

Met een paar schichten in de slinke hant gevat.

 

Toen Circe nu voorby 't Circeesch gewest gekomen,

460

Een lant dat haeren naem van zelf heeft aengenomen,^459-60

 

In teenen duikende, dien braven jongling zagh,⁴⁶¹

 

Stont zy verbaest. het kruit, van allerhanden slagh,⁴⁶²

 

In 't velt geplukt, ontviel den schoot, en haere handen,

 

En 't merregh in 't gebeent' begon alree te branden.⁴⁶⁴

465

Als Circe na dien brant noch naeuwelyx bedaert,⁴⁶⁵

 

Wil zy haer liefde hem ontdekken: maer het paert

 

Voortdravende, ook de stoet, beletten hem te naeken.^466-67

443 bergh Palatum: de Palatijnse heuvel, later een der heuvels van Rome.

444 1e lez. Ten minste zoomen zeght (Lat. Dicitur).

445 Laurentum, zeestad in Latium.

446b-47 Ov.: ‘zij was van een zeldzame schoonheid, maar nog zeldzamer was haar zangkunst’; 1e lez. vs. 447: En overschoon in zang, wist elk....

448 den naem; den (voor de) wel veroorzaakt door de logiese obj.-functie; vgl. Dl. VII, 399: 124; Bk. I, vs. 184, vs. 734; II, vs. 1058; IX, vs. 1055; X, vs. 417; XII, vs. 572; XIII, vs. 1203; vs. 1330; Dl. VII, 22: 30 dezen storm, gewijzigd tot flucks die storm; Van Helt. II, blz. 152; Zangster (Z uit z gewijzigd, als ook vs. 504, 507, 554), Lat. Canens, vgl. Kantschr. bij vs. 571.

449 1e lez.: Zy streelde bergh en bosch (Lat. sylvas et saxa movere) en ketelde 't gediert.

450 wuft; vgl. Bk. I, vs. 373.

451-53 Ov. zegt niet, dat zij voor Picus zong, noch ook gewaagt hij van telkens; vandaar de oneffenheid in de overgang vs. 454, waar van die bepaalde keer sprake is; Voor Pikus, 1e lez.: Op Pikus; met netten, niet bij Ov.

454 hooghdravende op dien helt: dat zich door P. tot fiere draf liet aanzetten; op dien helt, ongeveer ‘op de door hem aangegeven cadans’; 1e lez.: gemoedigh[t] op; Lat. acris (equi); vgl. Bk. II, vs. 594.

455-57 in Fenicie geweven; Lat. Phoeniceam, ‘purperen’ (zo ook Farn.-Schrev.); vgl. vs. 522 purperverf (purpureum). Ov. zegt in een uiterst gebonden constructie: ‘een purperen mantel droeg hij, met rood goud eng om zich geslagen’; dit ‘goud’ is als een gesp te verstaan (zo ook V.; vgl. vs. 523), eventueel een gordel met gesp, vgl. Dl. VI, 629: 355-vlg.; Valent.: ‘een purperen jagt-rok om 't lijf, van een riem met goud beslag omgord’; de constr. van V. is eigenaardig los, en suggereert op curieuse wijze de zwevende beweging.

459-60 voorby.... aengenomen; Lat.: ‘zij had de naar haar (lett.: met haar naam) genoemde) Circaeïese velden verlaten’; en was, zegt Ov. reeds tevoren, in dezelfde bossen gekomen, (en had haar velden verlaten) om op de vruchtbare heuvels nieuwe kruiden te zamelen.

461 teenen: twijgen, inzonderheid van wilgehout; Lat. virgulta: ‘struikgewas’.

462 allerhanden, met onorganiese buiging, vgl. Wdb. N.T. II, 187; Bk. XIII, vs. 890.

464 Ov.: ‘en een vlam (een hete gloed) scheen haar toe haar merg te doorwoelen’.

465 1e lez.: Zoo dra zy na.

466-67 het paert voortdravende, abs. constr.; ook de stoet (het hem omringend gevolg) is een 2e onderwerp bij beletten; beletten: beletten haar; 't zal verl. tijd zijn (fecit).

[p. 91]

 

Gy zult, sprakze, evenwel my, vierigh aen het blaeken,⁴⁶⁸

 

Geensins ontryden, schoon gy op de wintpen vlieght;⁴⁶⁹

470

Zoo 'k recht my zelve kenne, en min my niet bedrieght;⁴⁷⁰

 

Indien de krachten van myn kruiden niet verstorven,

 

En zoo myn guichelrym dus lang bleef onbedorven.⁴⁷²

 

Zy tovert daetelyk een gruwzaem everzwyn,

 

Doch wezenloos bestaende alleen in valschen schyn.⁴⁷⁴

475

Dit vlieght op haeren last voorby in zyn passaedje.⁴⁷⁵

 

Het schynt te rennen in het dichtste der bosschaedje,⁴⁷⁶

 

Zoo dik beplant dat hier geen ros door heene magh.⁴⁷⁷

 

De koning Pikus steegh van 't zweetend paert, en zagh

 

Begruist van stof en zweet, en volleghde in het loopen^478-79

480

Onweetende den schyn van 't wilt op ydel hoopen,

 

Verbystert diep in 't bosch te voet. zy mort een' toon⁴⁸¹

 

Van toverrym, verdaeght alle onbekende gôon⁴⁸²

 

Met onbekent gedicht, en klank van toverrymen,⁴⁸³

 

Waermede zy de maen bezweert, en helpt aan 't zwymen,

485

De zon weet met een' mist te dekken. hierop wort⁴⁸⁵

 

De lucht door toverzang met eene wolke omgort.⁴⁸⁶

 

De damp styght hooger op. de lyftrouwanten faelen,⁴⁸⁷

 

Verbysteren van 't spoor, en missen in het dwaelen⁴⁸⁸

 

Hunn' heer en koning. zy raemt nu gelegenheit⁴⁸⁹

490

En tyt, en plaets, en spreekt: o schoone majesteit,⁴⁹⁰

 

By deze schoonheit, voor wiens glans van lyf en ziele⁴⁹¹

 

Ik, een godin, verlieft aen uwe voeten kniele,

 

Zyt myne minne toch behulpzaem. laet u raên,⁴⁹³

 

En neem d'alziende zon tot uwen schoonvaêr aen.

495

Wil Circe, een dochter van de zonne niet verachten

468 vierigh.... blaeken, niet bij Ov.

469 de wintpen: de vleugelen van de wind; vlieght: zoudt vliegen; de tegenw. tijd naar 't Lat. rapiare.

470 en.... bedrieght, niet bij Ov.

472 dus lang: tot op dit ogenblik; vgl. Dl. VII 397: 72; 78.

474 wezenloos: niet werkelik bestaande (sine corpore); vgl. zonder wezen, Bk. XII, vs. 81; syntacties op te vatten als bep. v. gesteldh.: ‘wezenloos zijnde’ (let op 't ontbreken van een komma); 1e lez.: Doch lichaemloos; ook nog: gedaentel[oos].

475 in zyn passaedje: op Picus' weg; Ov.: ‘voorbij des konings ogen’, vgl. Dl. II, 319: 21; voor de uitspr. vgl. I, 441: 309; ib. blz. 821; vooral Dl. V, 883: 683 stadien (driesilbig), Fra. étage, naast Dl. V, 894: 1037 tweesilbig staedje.

476 bosschaedje; voor het vr. genus zie Wdb. N.T. I, 2065; III, 665-vlg.

477 dik: dicht, zie Tekstkrit.; magh: kan.

478-79 en zagh.... zweet, een op dit moment ietwat voorbarige toevoeging.

481 Verbystert: verdwaald; vgl. Bk. VII, vs. 495; mort: prevelt; vgl. Bk. VI, vs. 447.

482 verdaeght: roept tot haar hulp; alle zegt Ov. niet; met onbekende, geheimzinnige goden zijn die der onderwereld bedoeld.

483 gedicht; Lat. carmine, hier: ‘toverspreuk’, gelijk V. in de 2e vershelft toelicht.

485 de zon; Ov.: ‘het hoofd van haar vader’ (de zonnegod); mist; bibulae nubes: ‘wateraantrekkende (naar de leer v. Lucretius) wolken’.

486 met .... omgort; Lat. densatur: ‘wordt dicht (-bedekt nl.)’.

487 de damp nl. van uit de grond (exhalat humus); -trouwanten; vgl. Bk. III, vs. 913.

488 missen: maken kwijt; vgl. voor de ingressieve functie Bk. VI, vs. 154.

489 gelegenheit: situatie; missch. met tyt en plaats als hendiadys te verbinden (Lat. alleen locum tempusque): omstandigheden van enz.

490 Ov.: ‘o volschone’; dezelfde weergave als V. heeft ook Valentyn.

491 Ov.: ‘bij uw ogen, die de mijne veroverd hebben en bij deze uw schoonheid’; de ‘ogen’ geeft V. met ziele weer.

493 zyt.... behulpzaem; consule; Valent. ‘verquik mijn minnent hart’.

[p. 92]

 

Uit wrevelmoedigheit, noch haer verzoek en klaghten

 

Bats afslaen. d'ander zegt: gy zyt dan wie gy zyt,⁴⁹⁷

 

Ik kreunme niet met u, en schel u 't aenzoek quyt.⁴⁹⁸

 

'k Behoore een andre toe, die maght heeft my te stuuren,⁴⁹⁹

500

En wensch van harte dat dit langen tyt magh duuren.

 

Ik wil myn huwelyk niet schenden noch verraên

 

Om een uitheemsche los en reukloos aen te slaen,^501-02

 

Zoo lang het nootlot, daer myn min van wort gedreven,

 

Vrou Zangster, Janus kroost, behoede en spaere in 't leven.^503-04

505

Maer Circe, die vergeefs op haer verzoek blyft staen,

 

Zegt entlyk: dit zal u niet ongestraft vergaen.

 

Gy zult uw Zangster niet t'huis komen. 'k wil u leeren

 

Wat afslaen van de minne en 't hartelyk begeeren

 

Vermagh, en 't hoonen van een afgeslage trou:

510

Want Circe is een gehoonde en afgeslage vrou.^508-10

 

Zy keert zich vierwerf om, toen grimmigheên haer presten,⁵¹¹

 

Tweewerf ten oosten, en zoo menighwerf ten westen.

 

Zy strykt hem drywerf om het hooft met haere roe,

 

En prevelt toverrym en zang tot drywerf toe.

515

Hy vlieght om hoogh, en is verwondert, dus gedreven,⁺

 

Om zulk een snelheit, niet gewoon in lucht te zweven,

 

Ziet veders aen zyn lyf, wort toornigh dat hy kort^515-17a517b

 

En snel van vorm verkeert, een uitheemsch vogel wort,

 

En in 't Latynsche bosch gevoert, begint van toren⁵¹⁹

520

Met eenen styven bek in eiken hout te booren

 

En pikken. in de lucht behout de pluim alleen⁵²¹

 

De zelve purperverf des ryrox, als voorheen.⁵²²

 

De goude gesp, die 't kleet ophaekte om snel te jaegen,

 

Verkeert in pluim. hy schynt een' gouden ring te draegen

497 Bats; vgl. Bk. VII, vs. 674; en een merkwaardige plaats uit Hooft (zie Wdb. N.T. i.v.): niet batsch alleen maar bitsch.

498 kreun.... met; deze verbinding met met is Wdb. N.T. VIII, 178 niet vermeld; schel quyt: beschouw 't als ongedaan.

499 die ... stuuren (besturen): die mijn meesteres is; Lat. me captum tenet.

501-02 Een goed voorbeeld onder talloze van de wijze waarop V. zijn verzen vaak hun volheid bezorgt: voor schenden en verraên heeft Ov. alleen ‘schenden’, voor los en reukloos niets; echter is op te merken, dat het vroegere stijlgevoel tegenover dgl. tautologieën anders stond dan het huidige; vgl. bij Bk. XIII, vs. 66; zie ook vs. 503-04.

503-04 Vrou; 1e lez.: De; 2e Myn; 3e Noch; 4e Vrou; daer.... gedreven, niet bij Ov.; behoede en spaere, Lat. één werkw. (vgl. vs. 501-02).

508-10 Vgl. het Lat.: Laesaque quid faciat, quid amans, quid femina, disces Rebus, ait, sed amans, et laesa et femina Circe; 510 1e lez.: En Circe.

511 toen.... presten, niet bij Ov.

+ [Randschrift:] Pikus in eenen specht.

515-17a Hoeveel fraaier Ov.: ‘hij vlucht weg, maar verwonderd dat hij sneller loopt dan gewoonlik, en ziet vleugels aan zijn lichaam’; in lucht; het ontbreken v.h. lidw. valt op; als ‘stofnaam’ te beoordelen? vgl. Bk. VIII, vs. 763; overigens is V.'s gebruik v.h. bep. lidw. meer beperkt dan tans.

517b 1e lez.: dat hy kort; kort: opeens; vgl. Bk. XII, vs. 573.

519 Latynsche: van Latium.

521 alleen, niet bij Ov.

522 des ryrox: van de rij-rok (rijkleed).

[p. 93]

525

Tot cieraet aen den hals: en Pikus, groot van faem,^524-25

 

Behoudt van zyn gedaente alleen den blooten naem.⁵²⁶

 

De jaghtgezellen, flux van een gestroit by troepen,⁵²⁷

 

Door 't jaghtbosch vruchteloos vast Pikus Pikus roepen,

 

En hem niet vindende, gemoeten dees godin,

530

Die al de lucht verlichte, en 't licht nu weder in⁵³⁰

 

Het bosch liet schynen, en met wint en zon van boven

 

De donkre nevels voor 't gezicht had wechgeschoven.

 

De jaghtsleep legt met reên haer dit verraet te last,⁵³³

 

Hereischt den koning, raest en tiert en buldert vast,

535

En wilze fel te lyf, en dreightze in 't hart te raeken.

 

Zy sprengkeltze met sap van kruit en gift van draeken,^536-vlg.536

 

Verdaeght den nacht, gespook, den baiert, en de goôn

 

Des afgronts, huilt, en roept met eenen tovertoon^537-38

 

Om Hekaté. het bosch verroert zich. 't luit te wonder,

540

Het loof besterft. geboomt' springt schichtigh op. van onder^539-40

 

Begint de gront alom te daveren, en loeit.

 

Het velt drupt, root van bloet besprengkelt en besproeit.⁵⁴²

 

Men hoort een schor geluit uit steenen hooger wassen⁵⁴³

 

En steigeren, waerop de honden wederbassen.⁵⁴⁴

545

De zwarte slang bemorst al d'aerde meer en meer.

 

Het mager geestendom ontrust zweeft heene en weêr.^545-46

 

De jaghttroep beefde voor gedroghten, die hier raesden.

 

Vrou Circe strykt het hooft en aenzicht der verbaesden⁺

 

Met haer vergifte roe, die al de jeught in 't wout

550

In veel gedroghten vormt, en geen van allen hout

 

Zyn' eigen vorm, en schyn, en wezen, als voorheenen.⁵⁵¹

524-25 pluim, collectief; Lat. pluma (enkelv.); vgl. Bk. XI, vs. 1017; hy.... hals, 1e lez.: de hals schynt om en om beslagen Met eenen gouden ring.

526 Lat. picus, ‘specht’; den blooten naem; H. acht het gewenst dit toe te lichten: ‘de naam, en anders niets’.

527 by troepen: in groepen (niet bij Ov.); vgl. Bk. III, vs. 307; troepen voor het jachtgezelschap van Actaeon.

530 die, versta: die namelik; Lat. nam; ‘want, namelik’.

533 1e lez.: De jaghtsleep....(?), leght haer tovery te last; 2e lez.: .... leght met reên het schelmstuk haer te last.

536-vlg. Vergelijk voor deze passage Bk. VII, vs. 295-vlg.

536 van draeken zegt Ov. niet.

537-38 Verdaeght; zie vs. 482; de verbinding met nacht wijst aan, hoe weinig V. bij verdagen nog aan dag dacht; gespook, Ov.: ‘de goden der Nacht’; nl. de van haar gesprotene; ook de nacht is eerder als ‘de Nacht’ te denken; Farn., Schrev. hebben kleine letter, N. Heins. hoofdletter; ba(e)iert (vgl. Tekstkrit. en Dl. VII, 402: 9) en de goôn des afgronts staan resp. voor Chao en Erebo (beide voor: de onderwereld), door V. niet als ablatieven (uit Ch. en E.) herkend ondanks de aant. bij Farn.-Schrev.

539-40 Hekate, vgl. Bk. VII, vs. 125; 't luit te wonder stond oorspr. tussen [], zooals in de Lat. uitgaven, waar het hoort bij exsiluere loco sylvae, dat V. eerst in vs. 539 weergaf met: het bosch springt op, maar in 2e lez. pas weergeeft met geboomt'.... op (verroert zich staat niet bij Ov.), reden waarom V. 't.... wonder in de doorlopende context opnam als inleiding van 't geen volgt.

542 besprengkelt, vgl. vs. 536; de komma zou beter achter bloet, niet achter drupt staan.

543 Eerdere lez.: steenen schynen Een schor geluit te slaen (edere).

544 waerop.... wederbassen; Ov.: ‘en honden (schijnen) te blaffen’.

545-46 1e lez.: d'aerde waerze kleeft.... vast heene en weder zweeft; de wijziging bedoelt wschl. de meervoud-betekenis van slang beter te doen uitkomen (Lat. serpentibus); bemorst, nl. door 't feit van haar aanwezigheid? Lat. squallere hier: ‘overdekt zijn met’, anders ook: ‘er onooglik, vuil uitzien’; bij V. dan een combinatie dezer betekenissen, en ook daarmee kan de wijziging samenhangen; mager geestendom, minder gelukkig voor tenues animae; Valent.: ‘dunne schimmen’.

+ [Randschrift:] Pikus stoet in dieren.

551 vorm, en schyn, en wezen; Ov. alleen: imago; 1e lez.: schyn van wezen.

[p. 94]

 

De dagh ging onder, en de westzon afgescheenen,

 

Zocht Spanje, en dompelde zich in den zouten vloet:

 

Doch Zangster zagh vergeefs haer' liefsten te gemoet⁵⁵⁴

555

Met groot verlangen, daer de knechts den meester zoeken⁵⁵⁵

 

Met fakkelen in 't bosch, en struik, en alle hoeken.

 

't Vernoeghde Zangster niet dat zy, van lief berooft,

 

Mistroostigh om hem weent, het haer rukt uit het hooft,⁵⁵⁸

 

Den boezem openkrabt: zy gaet zich noch versteeken,⁵⁵⁹

560

Of zwerft wanhoopende, langs velden, stroomen, beeken,⁵⁶⁰

 

Door Latium. men zagh haer, dry paer nachten langk⁵⁶¹

 

En dry paer dagen, droef gespaent van spys en drank⁵⁶²

 

En slaepen, over bergh en dal in 't wilde streven.⁵⁶³

 

De Tyber zaghze lest, vermoeit en zat van leven,

565

Mistroostigh leggen aen den kouden watervliet.⁵⁶⁵

 

Hier klaeghdeze met smarte en traenen haer verdriet,⁵⁶⁶

 

En onder 't kermen sloeghze een teêr geluit met steenen,⁵⁶⁷

 

Gelyk men eene zwaen hoort stervende voorheenen

 

Haer leven endigen met droevigh lykgeklagh.^568-69

570

Het mergh smolt in 't gebeent' van rouwe daerze lagh.⁵⁷⁰

 

Al 't lyf verdween in lucht. de Faem, wie 't onheil deerde,⁺

 

Noemt naer heur' naem de plaets, daer zy van vorm verkeerde,

 

Noch Zangster, als een maeght den velde toegewyt.^571-73

 

Veele andre dingen hoorde en zagh ik midlertyt,⁵⁷⁴

575

Geduurende het jaer. hier traegh en aen 't vervreemen⁵⁷⁵

 

Van wakkerheit, wort ons geboden zee te neemen,

 

En wederom het zeil te haelen voor den mast.

 

De strantgodin ontvout en openbaert wat last⁵⁷⁸

554 1e lez.: De Zangster (vgl. bij vs. 448); 2e lez.: En zangster.

555 daer: terwijl.

558 Mistroostigh: wanhopig; vgl. Bk. VIII, vs. 186; weent; nimfen nl., anders dan goden, wenen gelijk mensen.

559 openkrabt; H. over open-naast op-; zy... versteeken (verbergen); Lat. se proripit: ‘zij stormt plotselig vooruit’.

560 1e lez.: wanhoopende; 2e lez.: mistroostigh (vgl. vs. 558).

561 1e lez.: Van Latium (Lat. Latios); men zagh enz.; V. volgde wschl. de lez. van Farn. (anders Geerts, blz. 154).

562 droef: droeviglik; gespaent; vs. 378.

563 streven; vgl. Bk. VI, vs. 216; VIII, vs. 470.

565 Tyber voor de Tiber wijst in verband met V.'s spelling (zie Dl. VII, blz. 16) duidelik op gediftongeerde uitspraak; Schrev. en N. Heins. spellen met i. Farn. weliswaar met y, maar dat kon voor V geen reden zijn om y te schrijven; lest: 't laatst; kouden, Lat. gelida(ripa), hier beter: ‘koel’.

566 Ov.' ipso modulata dolore verba: ‘woorden, in de smart zelf melodieus’, voor Canens kenmerkend, komt niet tot zijn recht.

567 1e lez.: een fyn geluit; Lat. sono tenui; met steenen: steunend, zuchtend.

568-69 1e lez.: Gelyk men Cignus hoorde al... Zyn doot besluiten(?) met een...; Cignus berust op de lez. Cygnus (met hoofdletter) bij Schrev.; voorheenen, foutief voor olim, hier: ‘soms’.

570 1e lez.: in 't gebeente uit rouwe.

+ [Randschrift:] Kanens in eenen klank.

571-73 lucht; 1e lez.: lucht; 2e lez.: stem; 3e lez.: klank (vgl. kantschr.; Lat. Canens... loci nomen; Dl. VII, blz. 13); 4e lez.: lucht; Lat. auras; de faem... plaets (1e lez.: Merkte evenwel de plaets), Lat. Fama tamen signata loco; ‘haar heugenis bleef gehecht aan de plaats’; dat V. oorspr. noemt niet met Noch Zangster bedoelde voort te zetten, blijkt uit vs. 573 1e lez.: Het oude zangkoor noemtze een Zangster naer den styl; vgl. het Lat. quem (sc. locum, die plaats) rite Canentem Nomine de Nymphae veteres dixere Camenae (lez. v. N. Heins.); Camenae zijn oud-Italiese nimfen, later geïdentificeerd met de Muzen; als... toegewyt, weinig gelukkige toevoeg., waartegenover het zangkoor verdween; een plaats van de naam Canens (Zangster) is niet bekend; vermoedelik verbond Ov. Camenae etymologies met Canens.

574 midlertyt; 1e lez.: midlerwyl; vgl. de 1e lez. van vs. 573.

575 het jaer; vgl. vs. 406; vervreemen, vgl. Bk. VI, vs. 671; XIII, vs. 1123 (1e lez.), Zeemagazyn, vs. 353, overal in rijm.

578 strantgodin, nl. Circe; Lat. Titania; ‘de dochter van de Titan’ (Zonnegod).

[p. 95]

 

Ons over 't hooft hangt, en hoe veele zeegevaeren

580

Men in de wilde zee moet uitstaen op de baren.⁵⁸⁰

 

'k Beken dit joeghme een' schrik op 't lyf, en uit de zee

 

Gekoomen, bleef aen strant hier leggen op de ree.⁵⁸²

 

Makaer volendight dit verhael ten lange leste.⁵⁸³

 

Eneas voesters asch wert in dit zeegeweste⁵⁸⁴

585

Gesloten in een bus van marmer, door een drift⁵⁸⁵

 

Van godtsvrucht, en het graf vereert met dit geschrift:⁵⁸⁶

 

Het voesterkint, om zyn godtvruchtigheit verheven,

 

Verbrant Kaieta, hier gescheiden uit het leven,^587-88

 

In 't eerlyk lykvier, met de lyktorts in zyn hant,⁵⁸⁹

590

Die trou haer leven berghde in Troies gloênden brant.

 

Men bint het schip los, hier gemaert aen groene klippen.⁵⁹¹

 

Zy scheiden uit het hof om Circes laegh t'ontglippen,

 

En vaeren door het bosch, daer d'oude Tyber stroomt,⁵⁹³

 

Beschaduwt van het loof, en uitgespreit geboomt',

595

En met root zant gemengt, in ope zee komt schieten.⁵⁹⁵

 

Eneas wort in 't hof, ontslagen van verdrieten,

 

Met vreught gewelkomt van Latinus, Faunus zoon,⁵⁹⁷

 

En trout het eenigh oir, geboren tot de kroon,⁵⁹⁸

 

Niet zonder oorlogh met dit strytbre volk te voeren:⁵⁹⁹

600

Want Turnus Daunus zoon, met wien veel grooten zwoeren,⁶⁰⁰

 

Dingt ook naer 't huwelyk van dees verloofde maeght.⁶⁰¹

 

Geheel Tuskaenen, dat zyn zyde houdt en draeght,⁶⁰²

 

Schiet tegens Latium het harnas aen. zy vechten⁶⁰³

 

En staen naer d'overhant, om 't ongelyk te slechten⁶⁰⁴

605

Met kracht en kryghsgevaer. elk pooght in dezen staet⁶⁰⁵

 

Zyn zaek te sterken met een uitheemsch toeverlaet.⁶⁰⁶

 

Een menighte onderstut de zaek der Rutulieren.⁶⁰⁷

580 Vgl. vs. 296.

582 bleef: bleef ik.

583 1e lez.: Makareus (met onjuiste klemtoon) endight zyn.

584 voester, nl. Cajeta, zie vs. 214.

585 bus van marmer; naar de lez. van N. Heins.; Farn.-Schrev. marmoreo bij tumulo; ‘een marmeren gedenkteken’; drift, vgl. Bk. VII, vs. 467; Dl. IV, 786: 477.

586 godtsvrucht; Bk. I, vs. 174.

587-88 Zie Aanvullingen.

589 met... hant; niet bij Ov.

591 gemaert: vastgelegd; groene klippen; Lat. herboso aggere, ‘grasrijke oever’; 1e lez.: Hierna ontbint men 't schip, gemaert aen deze klippen; voor deze 2e lez.: zode en; 3e lez.: water(klippen); 4e lez.: ?; 5e lez.: groene; Dl. VI, 758: 136 vertaalde V. gramineo aggere met: grazigen oever.

593 1e lez.: daer 's Tybers water stroomt.

595 1e lez.: En onklaer heur root zant in d'ope zee komt lozen; root zant; Lat. flava (arena), ‘goudgeel’; ook Ndl. rood kent de betekenis ‘goudgeel’, Wdb. N.T. XIII, 1188.

597 Faunus, zie Bk. XIII, vs. 1052; Dl. VI, 754: 80.

598 oir, nl. Lavina.

599 volk, in 't algemeen voor: bewoners van het Italiese land; in concreto waren het Turnus' Rutuliërs met hun bondgenoten.

600 Daunus... zwoeren, niet bij Ov.; Daunus, mythies kon. v. Apulië, wordt als vader of voorvader van Turnus genoemd; vgl. vs. 614.

601 verloofde maeght; bij Ov. bedoelt dit: verloofd met Turnus, en is het een onnauwkeurige navolging van Vergilius, zie Dl. VI, 754: 88-vlg.

602 Tuskaenen, d.i. Etrurië, het land der Tusci of Etruriërs; Ov. gebruikt nog weer een andere naam: Tyrrhenia, vgl. Dl. I, 429: 58; draeght, vgl. Dl. II, 258: 496; 594: 1253.

603 Latium; Latinus was koning van Laurentum in Latium.

604 ongelyk: geschil; slechten, oorspr. ‘gelijk maken’.

605 staet: situatie.

606 uitheemsch toeverlaet: steun van uit 't buitenland; voor het genus zie Hoogstr.-Kluit, en hier Bk. XII, vs. 155.

607 een menighte: een groot aantal; Frigische: Trojaanse.

[p. 96]

 

Een menighte onderschraeght de Frigische banieren.

 

Eneas styft zich met Evanders hulp en maght⁶⁰⁹

610

En gunst, hem niet ontzegt: maer Venulus verwacht

 

By Diomedes, den voorvlugtigen, geen' zegen

 

Aen hem gezocht. hy stichte, in ballingschap verlegen,^610-12

 

Een nieuwe en sterke stadt, in 't oude ryxgebiet⁶¹³

 

Van Daunus, zoone van Iäpix, en geniet⁶¹⁴

615

Het lant ten bruitschat: maer toen Venulus kloekmoedigh

 

Had Turnus last verrecht, verzocht hy weder spoedigh^615-16

 

By Diomedes van Etolie onderstant,⁶¹⁷

 

Die 't weigert, niet gezint zich en zyn schoonvaêrs lant

 

Te steeken in dien krygh, en zeide dat zyn lieden

620

t'Onmaghtigh zyn: en om u klaerlyk te bedieden^618-20

 

En toonen dat dit niet een ydele uitvlugt is,^620-21

 

Getroost ik my 't herhael van dees geschiedenis,

 

Schoon 't lastigh vall'. toen nu gansch Troie met zyn daeken^622-23

 

In d'assche lagh, en elk noch schrikte om 't yslyk blaeken⁶²⁴

625

Der Grieken, werden wy, noch om Oïleus zoon,⁶²⁵

 

[Die om 't schoffeeren van een maeght, en zulk een' hoon

 

En smaet verdiende, dat de zuivre maeght Minerve,^626-27

 

Tot voorstant van haer kerk, hem doemde ten bederve]

609 Evander (Euander), zie Dl. VI, 816: 6-vlg.

610-12 Venulus-Diomedes, zie Dl. VI, 818: 37; verwacht geen' zegen (hier voor: hulp); Ov. zegt, dat V. vergeefs bij D. kwam; men zou dus eerder geen zegen (1e nv.) verwachten, tenzij verwachten ‘te v. hebben’ zou kunnen betekenen; hy, nl. Diomedes; verlegen, vgl. Bk. XI, vs. 123.

613 stadt; zie Dl. VII, 122: 292, waar de aant. bij Dl VI, 816: 2 herzien is.

614 Daunus, zoone van Iäpix; Ov.: ‘de Iapygiër Daunus’; Japygië, landschap in Calabrië, ook voor Calabrië, en voor Apulië genomen; vgl. bij vs. 600; en V. zelf in de proza-Vergilius (Dl. VII, 122: 241): ‘Hy (nl. Diomedes)... stichtte nu op den bodem van Iapygië de stadt Argyripe’; als vader van Daunus wordt Pilumnus, als zijn moeder Danaë genoemd.

615-16 bruitschat; hij had nl. Daunus' dochter gehuwd; toen... verzocht hy; onjuist; Ov.: ‘nadat hij Turnus' opdracht had volvoerd en om hulp had gevraagd’; V. werd misleid door het tempusverschil: postquam mandata peregit, auxiliumque petit.

617 van Etolie (viersilbig, met overloop; vgl. Bk. VI, vs. 174); Diomedes was afkomstig uit Calydon in Aetolië; zijn vader Tydeus was een zoon van Koning Oeneus, vgl. Bk. VIII, vs. bij vs. 372.

618-20 weigert... zeide... zyn; andere voorbeelden van tempus-wisseling Bk. IV, vs. 761; V, vs. 398-vlg.; vs. 376; vs. 487-vlg.; vs. 727; VII, vs. 282; XIII, vs. 1223; vgl. nog hier vs. 469; voor het rijm lieden: bedieden vlg. Dl. VII, blz. 867.

620-21 en om enz.; hier gaat (ook bij Ov.) het verhaal zonder waarschuwing in de directe rede over; Diomedes spreekt; in 1e lez. (vs. 621 En toonen, zeght hy) had V. de overgang verduidelikt.

622-23 1e lez.: om u dees treurgeschiedenis, [Hoewel het lastigh valt zyn droefheit op te haelen] Nu weder op een nieu t'ontvouwen en te melden; voor Hoewel.... haelen ook in 't Lat. een overeenkomstige parenthesis; de definitieve lez. is bondiger, vermijdt het slappe en tot misverstand (finaal nl.) aanleiding gevende om, alsook 't onschone treurgeschiedenis; mist echter de algemene kleur.

624 schrikte, voor paverunt, opgevat als vorm van paveo of pavesco, i.p.v. als vorm van pasco: ‘voeden’: ‘(toen) Troje de Griekse vlammen gevoed had’; maar ook Valentyn: ‘Na dat.... de Trojanen voor 't brand stigten der Grieken sidderden’.

625 Oïleus zoon: de ‘kleine’ Ajax, uit Naryx in Locris; zie over hem en Cassandra bij Dl. VI, 358: 79; 446: 439-vlg.; 1e lez. om Ajax Oileus zoon, gewijzigd wegens de naamsvorm Oïleus.

626-27 schoffeeren; Ov.: ‘geroofd’; maar vgl. Dict. Hist. Geogr. Poët. (Lyon 1603): ‘virgo ipsa ab Aiace Oileo in Mineruae templo vitiatur’; en zulk .... smaet bij om; Ov. zegt, dat hij in de straf, door hem alleen verdiend, allen deed delen’, doelend op de stormen die tot straf de Griekse vloot uiteendreven; V. geeft dat weer door wy, om Oïleus zoon enz.; vgl. nog: Alleen, waarmee V. eerst vs. 627 begon.

[p. 97]

 

De werrelt omgesolt, en al de Grieksche maght⁶²⁹

630

Wert storm op storm verstroit, getroffen door de kracht⁶³⁰

 

Van blixem, donder, en in duisterheên gereeten,⁶³¹

 

Leet entlyk schipbreuk, op Kafareus rots gesmeeten:⁶³²

 

Doch om in 't melden van ons jammer kort te gaen:

 

Der Grieken onheil zou Priaem ter neder slaen

635

Uit mededoogen: noch ontworstelde ik de zorgen,⁶³⁵

 

Door Pallas groote gunst in lyfsgevaer geborgen.

 

Nu worde ik weder uit myn vaderlant gejaeght.⁶³⁷

 

Gestoorde Venus, van de wraekzucht noch geknaeght,⁶³⁸

 

Neemt wraek van haer quetsuur, met smert voorheen geleden,⁶³⁹

640

En ik, op zee geplaeght, moet zulke zwaerigheden⁶⁴⁰

 

Te lant bezuuren, dat ik droevigh menighwerf

 

Gelukkigh noemde, die in 't algemeen bederf

 

Van vloote en schepen op Kafareus heenestorven,⁶⁴³

 

En wenschte in dit gevaer met hun te zyn bedorven.⁶⁴⁴

645

De reisgenooten, die in oorloge en op zee,

 

Beproefden ramp op ramp, bezwyken door veel wee,⁶⁴⁶

 

En smeeken om een ent van 't zwerven op de vloeden.

 

Maer Agmon, kloek van geest, verhardt door tegenspoeden^647-48

 

En sukkelingen, sprak: o mannen, wat's 'er noch⁶⁴⁹

650

Dat uw gedult niet zoude uitharden? wat kan toch

 

Gestoorde Venus, zoo 't haer luste, ons meer belasten?⁶⁵¹

629 omgerolt, vgl. Bk. VII, vs. 613, en voor 't transit. gebruik Dl. V, 350: 1916.

630 storm op storm verstroit; fraaie overschakeling, met behoud van het opvolgingsbegrip, naar een oorz. bepaling, van deze -op- wending; vgl. dag op dag; dan ook: slag op slag; 1e lez.: Verstroit door storm op storm.

631 gereeten: mee- (en vooral ook: uiteen) gesleurd; Lat. rapti: ‘(door de winden over de vijandige wateren) gesleurd’.

632 1e lez.: En schipbreuk lydende; 2e lez. Gerabraekt, en verging; entlyk; Ov.: ‘ten toppunt van ons ongeluk’; op Kafareus rots; Capháreus, een voorgebergte in 't Z.O. van Euboea; vgl. Dl. VII, 122: 307; rots, voor 't meerv.

635 noch: nochtans.

637 uit.... gejaegt; de vertoornde Venus (zie vs. 638) zou nl. het gemoed zijner vrouw van hem vervreemd hebben.

638 1e lez.: De goede Venus; Lat. alma Venus: ‘de goede zegenende V.’, een staand epitheton, waarvan V. het Ndl. equivalent, als zijnde niet genoegzaam ‘staand’, in deze omstandigheden verwierp; Valent. ontloopt de moeilikheid door een simpel ‘Venus’; vgl. vs. 651; Dl. II 771: 45 D'alstovende Godes.

639 Nl. toen zij, zoals in de Ilias. V 330-vlg., verhaald wordt, voor Troje door Diomedes aan de hand gewond was; vgl. Dl. VII, 124: 324.

640 op zee geplaeght heeft bij Ov. niet op het tevoren gebeurde betrekking: ‘Zoveel heb ik op zee moeten lijden, en zoveel door gevechten te land’.

643 1e lez.: rotsen storven; voor heenestorven vgl Bk. III, vs. 146; Dl. VI, 458: 580; op beide plaatsen is, gelijk hier, sprake niet van een langzaam, maar juist van een schielik sterven; zie ook H., bij dit vers: ‘Heenesterven, en Wegsterven zijn van eene zelfde betekenis; en worden veelszins gebruikt om een schielyk sterven uit te drukken’ (wat Bi. ontkent); ‘.... of wel [sterven] dat' er geen gedachtenis van [iemand] overblyve.... zonder kinderen natelaaten’; t.a.p. Hinlópen over andere ww. met heen-; zij waren ‘in de dagen van Vondel talrijker dan nu, [en] verdienen om hunne fraaiheid de aandacht der schryveren’; voor Bi. is henensterven alleen zwakker dan wegsterven.

644 1e lez.: En wenschte tegelyk; met hun; vgl. Bk. II, vs. 116; Dl. VII, bl. 866; maar ook Bk. V, vs. 549; Bk. VIII, vs. 967 naast III, vs. 837 en IX, vs. 342, Bk. XI, vs. 842.

646 Beproefden: ervoeren.

647-48 op de vloeden, niet bij Ov. en dan ook te beperkt; 1e lez.: van hunne omsukkelingen (: door zoo veel dingen); kloek van geest; Lat. fervidus ingenio: ‘vurig van inborst’; vgl. Dl. VII, 384: 14; verhardt; Ov. maakt hier een versterkende tegenstelling: ‘maar toen bovendien, enz.’

649 sukkelingen: omzwervingen; vgl. Bk. XII, vs. 52; 1e lez.: En wedersp (sic; vgl. bij vs. 647-48).

651 Gestoorde Venus; hier heeft Ov. Cytherea (Venus, de godin van het eiland Cythera), zonder bnw.

[p. 98]

 

Want als men slimmer schroomt, dan is'er voor de gasten^651-52

 

Met smeeken en gebeên noch iet te winnen: maer

 

Als 't slimste is uitgestaen, dan is men lyfsgevaer⁶⁵⁴

655

En vrees te boven, en d'elende staet voltoogen.⁶⁵⁵

 

Zy magh myn rede vry aenhooren uit den hoogen:⁶⁵⁶

 

En schoonze uit wrok al 't volk van Diomedes haet

 

En vloekt, gelyk het blykt aen d'openbaere daet;

 

Noch achten wy het niet, en zeker haer vermogen^659a

660

Staet allen dier genoegh, die met ons herwaert toogen.^659b-60

 

De Pleuronsche Agmon terght dus Venus onversaeght,⁶⁶¹

 

En krabt het wrokken op, dat weinigen behaeght.⁶⁶²

 

De meesten straffen hem. hy wil hun weêrspraek toomen,⁶⁶³

 

Maer slaet een fyn geluit. de spraek wort hem benomen.⁺

665

Het haer verkeert in pluim. de ruige pluim bewast

 

Alom den rug en hals, van vederen verrast,^664-66

 

En d'armen worden snel met pennen overtoogen.⁶⁶⁷

 

De vleugels van weêrzy bedekken d'elleboogen.⁶⁶⁸

 

De voet verandert, en de mont, die godtheên schent,⁶⁶⁹

670

Verstyft in eene sneb, gespitst en scherp in 't ent,⁶⁷⁰

 

Dies Likus, Idas en Retenor, Abas mede,

 

En Nikteus staen verbaest, en elk wort op zyn stede,⁶⁷²

 

En in 't verwonderen, eer 't iemant denkt of waent,⁶⁷³

651-52 wat.... belasten (te dragen geven); vgl. Bk. IV, vs. 883; alsook Bk. IX, vs. 220; slimmer: nog erger dingen; schroomt: vreest; voor dit gebruik (in toepassing op iets dat van buitenaf dreigt) zie onder veel andere plaatsen Bk. V, vs. 433; gasten; vgl. vs. 335.

654 lyfsgevaer; 1e lez.: al 't gevaer; 2e lez.: zeegevaer.

655 En vrees; En, met klemtoon, want hier komt 't op aan; d'elende staet voltoogen (zij kan niet hoger stijgen) is prachtig gezegd (vgl. de 1e lez. van vs. 656) ofschoon niet geheel juist als vertaling van securaque summa malorum: ‘wie op 't hoogtepunt der ellende is, hoeft zich geen verdere zorg te maken’; dergelijks valt te zeggen over Valent.: ‘als 't slimst gevaar is uit-gestaan, dan legt vrou Schroom in 't voetsand, en 't snoodste gevaar in 't onderspit’.

656 1e lez. In top. zy hoore dit vry aen, en onbewogen.

659a Het blijkt niet, of de klemt. op achten, dan wel op niet (in dit geval = ‘voor niets’) ligt; 't laatste ware zeker mooier; Lat. spernimus: ‘wij verachten (haar haat); op te merken dat in de antwoorden aan Moonen de vormen niets en iets geschrapt zijn; zie nochtans Bk. IX, vs. 368; XII, vs. 66; en Bk. II, vs. 401 naast Bk. VII, vs. 628; XI, vs. 928; stellig was op V.'s voorkeur voor iet, niet van invloed het feit, dat vaak een bnw. in 2e nv. (dus -s) volgde; vgl. Walch 64; 70.

659b-60 Naar de lez. van Farn. en N. Heins. magno stat (Schrev.: parvo stat); met potentia is echter niet Venus' macht bedoeld, maar die van Agmon en de zijnen; vgl. Valent.: ‘schoon 't ons dier genoeg staat datwe dus stout spreken mogen’.

661 Pleuron, stad in Aetolië.

662 krabt op: kr. open (als een wonde); dat: hetgeen.

663 straffen: laken; vgl. bestraffen Bk. III, vs. 323; VIII, vs. 859 (aldaar 1e lez.: straften); XIII, vs. 103; 1e lez.: hy weet zyn woord te styven; 2e lez.: hy die den smaet wil sterken.

+ [Randschrift:] Diomedes volk in vogels.

664-66 1e lez.: Maer Agmons stem bezwykt. de hals verdunt (Lat. vocisque via est tenuata), de vlerken, Uit haer herschapen, slaen de lucht, en worden vlug, De veders dekken ras den hals, de borst, en rug; fyn (geluit). Lat. tenuata: ‘dunner, geringer’; V. werd door wat volgt eraan herinnerd dat plumae geen vlerken, maar veren zijn; van vederen verrast is biezonder aardig; 't staat niet bij Ov., die daarentegen van nova colla: ‘de nieuw gevormde hals spreekt’.

667 H. wijst op te geringe afstand tussen dit overtoogen en het gelijksoortig rijmwoord in vs. 655, 660; uit de Voorrede op het Landjuweel van 1561 haalt hij aan: ‘... en mogten in vijftich Regulen eenderley Finiten of Eyndinghen niet tweemaal comen’; maar hij keurt zelf die herhaling niet onder alle omstandigheden af.

668 Ov.: ‘de ellebogen krommen zich tot lichte vleugels’.

669 die... schent, niet bij Ov.; 1e lez.: die Pallas schent; vgl. vs. 661.

670 in 't ent, geen tijdsbepaling, maar op de sneb betrekking hebbende (finemque in acumine ponunt).

672 elk, nl. ieder van de genoemden.

673 in 't verwonderen, met enige nadruk op in; Ov. bezigt tweemaal hetzelfde werkw. (miratur.... et dum mirantur).

[p. 99]

 

Terstont herschapen in een zelleve gedaent'.

675

Het grootste deel der vlugt vlieght opwaert na'et veranderen,⁶⁷⁵

 

En klapt de taeie schacht en pennen op elkanderen⁶⁷⁶

 

In 't vliegen. vraeghtge: wat gestalte schootenze aen?⁶⁷⁷

 

De nieuwe vogel was voorwaer geen witte zwaen,

 

Maer eene zwaen gelyk. ik ben naeu hier gebleven,^678-79679b

680

En, als een schoonzoon van vorst Daunus, noch in 't leven,

 

Bezitte onvruchtbaer lant, my voedende ter noot,

 

Met luttel van myn volk, dat naulyx overschoot.⁶⁸²

 

Aldus sprak Eneus neef, en Venul ging vertrekken⁶⁸³

 

Van Kalidon, Messaep, Kalabrie, en die plekken.⁶⁸⁴

685

Hier zagh hy holen en spelonken, dicht begroeit

 

En overlommert, en met meeren versch bevloeit;⁶⁸⁶

 

Daer boxvoet Pan zich nu onthoudt, noit kout in 't minnen,^687687b

 

Een lantschap, eer bewoont van wufte veltgodinnen.⁶⁸⁸

 

De harder Appulus vervaertze, en dryftze styf⁶⁸⁹

690

Met zyn gezicht, en jaeghtze een' dootschrik op het lyf.⁶⁹⁰

675 der vlugt is niet juist; bedoeld is: het grootste deel der makkers verandert in vogels.

676 klapt, naar de lez. circumsonat (N. Heins.).

677 1e lez.: Rondom de schepen; Ov., nog aanschouweliker: ‘rondom de riemen’.

678-79 Ov.: ‘weliswaar niet die van een zwaan, maar zeer gelijk aan witte zwanen’ (men sprak van Diomediese vogels, die alleen op de Diomediese eilanden bij Garganus (Apulië) werden aangetroffen). Maar dit wit kan als staand epitheton gelden, niet als distinctieve bepaling; vgl. de vertaling van Lafaye: ‘sans être celle des cygnes au blanc plumage, elle s'en rapproche beaucoup’; het nadrukkelike voorwaer (heel zeker) is een, wijzigende, toevoeg. v.V.

679b Ov.: ‘Wat mij betreft, ternauwernood houd ik deze woonplaatsen.... in bezit (d.w.z. ik heb mij slechts met veel moeite hier kunnen vestigen); wschl. heeft V. has sedes opgevat als aanduiding van het aardse verblijf onder de mensen (hier).

682 Vgl. vs. 619-20.

683 neef: kleinzoon; 1e lez.: zoon; Lat. Oenides; Venul, vgl. Tekstkrit.; de lez. van het hs. is duidelik, de opmerking van Van Ln. (ook nog bij Unger!); ‘de dichter heeft zich gedachteloos verschreven’ dan ook niet ter zake, maar wat V. Ln. te lezen voorstelde: Venulus ging trekken heeft V. in 1e lez. geschreven, echter verworpen; voor de inkorting van de persoonsnaam vgl. Hippaes, Bk. XII, vs. 450, maar Cillar (niet Cillaer) ib. vs. 534; Piër, Bk. VI, vs. 4; Pythagor', Dl. I, 272: 45; en H. op Bk. XII, vs. 299.

684 Kalidon, voor Calydonia regna, zoals Ov. hier noemt het (Apuliese) rijk van de uit Calydon afkomstige Diomedes (vgl. bij vs. 617); zo ook Schrev. Kalabrie (voor de overloop over het leesteken heen, vgl. bij Bk. X, vs. 92) staat voor Peucetios sinus: ‘de Peucetiese zeeboezem’, in Apulië; 1e lez.: en Peuces ruime plekken; ook het Dict. Hist. Geogr. Hist. Poët. (Lyon 1603) geeft Peucetia als naam voor Calabrië, maar ook, i.v. Apulia, Peucetia als naam voor een deel v. Apulia (terra di Barri); de begrenzing van Apulia was oudtijds onvast; onder Augustus was het met Calabria bestuurlik verenigd, tans heet het geheel: Apulia; Messapia was evenzeer voor Calabrië èn Apulië in zwang; het is hier Ov.'s bedoeling, dat Venulus van Nd. Apulië steeds zuideliker trekt over Peucetië naar Calabrië, (Messapia), hoewel dat een slechte manier was om naar Latium te komen; maar hij had dat voor de invlechting der volgende metamorfose nodig.

686 Naar de klank een prachtig vers; bevloeit; volgens de lez. van N. Heinsius: levibus stagnis manantia, ‘waar lichtvlietende wateren vloeien’ (andere: levibus guttis manantia: ‘druipend van kleine druppels’; of levibus cannis nutantia: ‘met wuivende lichte rietstengels); immers, zegt N.H. o.m.: ‘de combinatie van waterlopen en spelonken is bij Ov. gewoon’; zie b.v. Bk. XI, vs. 793-vlg.; V.'s vertaling met meeren is geïnspireerd door stagnum, dat gewl. en etymologies ‘stilstaand water, waterplas’ betekent; versch is bijw., zal overigens voor levibus staan: die door hun bewegelikheid het begrip van bestendige verversing suggereren.

687 boxvoet, Lat. semicaper: ‘halve bok’, wijl hij met bokspoten en horens werd afgebeeld.

687b niet bij Ov.; 1e lez.: noit vry van minnen.

688 wufte: dartele.

689 vervaertze, heeft blijkens eer (vs. 688) op het verleden betrekking; 1e lez.: verschrikteze; vgl. Bk. X, vs. 306; dryftze styf: jaagt ze met heftigheid voor zich uit, - weg; primo, ‘aanvankelik’ zegt Ov., vgl. vs. 691.

690 1e lez.: Te lande uit, en hy jaeghtze een' dootschen schrik op 't lyf.

[p. 100]

 

Als zy 't hervattende dit dreigement niet schroomen,⁶⁹¹

 

En huppelende op maet ten reie wederkomen,

 

Mishaeght den harder dit. hy volgt dien boerschen styl^692-93693

 

Al huppelende na, beschimptze midlerwyl

695

Met vuile woorden, en al t'onbesuisde kaeken,⁶⁹⁵

 

Ook zonder zyn gezwets en schimpery te staeken,⁶⁹⁶

 

Tot dat een boom de keel begroeit met schors en bast.⁺⁶⁹⁷

 

Dees wilde olyfboom, die met bittre kernen wast,

 

Getuight van 's harders aert en bittre schimperye.^698-99

700

Als d'afgezanten, t'huis gekeert van Etolye,⁷⁰⁰

 

Bootschappen dat de hulp hun wort ontzegt in druk,⁷⁰¹

 

Verweert de Rutulier zich noch met geen geluk,⁷⁰²

 

En zonder iemants hulp. hier wort van wederzyden

 

Gevochten, en veel bloets vergooten in het stryden.⁷⁰⁴

705

De torts van Turnus steekt de vloot in lichten brant.⁷⁰⁵

 

De kiel in watersnoot, en vreeslyk aengerant,

 

Wort noch geborgen, doch raekt wederom in lyden^706-707

 

Door vier en vlam, harpuis, en pek aen alle zyden,⁷⁰⁸

 

En al wat branden kan. de vlam vlieght langs den mast

710

In 't zeil, en overloop en boorden rooken vast,⁷¹⁰

 

Als Cibel, moeder van de goôn, zich dit laet rouwen,⁷¹¹

 

En denkt, het pynhout wert op mynen bergh gehouwen;⁷¹²

 

Waerop zy met geklank van bom en keteltrom,

 

En boschboomhoute pyp, den luchtgalm wekt alom,^713-14

715

En door de dunne lucht met haeren hoogen wagen,⁷¹⁵

 

Waervoor de leeuwen in garreelen zyn geslagen,

691 't hervattende (met onbepaald objekt): zich hervattende; 1e lez.: Als zy bekennende zyn; Lat. ubi mens rediit: ‘zodra de bezinning weerkeerde’.

692-93 ten reie: tot de dans; bij Ov. is dit de nazin, en vs. 693 a een nieuwe zin; dat dit geen misvatting van V., is blijkt uit de 1e lez.: Bestaenze weder (2. tzamen; 3. weder) nieu ten rey by een te komen. Dit steekt hem tegens 't hart; vgl. Bk. IX, vs. 6.

693 boerschen styl; Ov. schrijft het boerse alleen aan de nabootsing toe.

695 onbesuisd: ruw, vgl. Dl. V, 329: 1425; kaeken voor: uitingen.

696 Ook zonder; vgl. vs. 251.

+ [Randschrift:] Apulus in eenen wilden olyfboom.

697 begroeit; 1e lez.: met bittre (vgl. vs. 698).

698-99 1e lez.: met zyn bittre kernen wast, En geeft getuighnis; de herhaling van bittre niet bij Ov. (amaris, asperitas); kernen, voor de vruchten.

700 Etolye; vgl. vs. 617 Etolie; Bk. IX, vs. 918.

701 1e lez.: ontzeght wort van dien kant.

702 1e lez.: Verweeren Rutuliers (vgl. Bk. IV, vs. 42) zich met hunne eige hant; 2e lez.: Verweert de Rutler zich rampzaligh met zyn hant; 3e lez.: met los (geschrapt; dan: geen) geluk; Lat. Rutuli sine viribus illis Bella infausta gerunt; met geen geluk, vgl. Bk. V, vs. 126.

704 in het stryden; 1e lez., minder juist, onder 't stryden.

705 Vgl. Dl. VI, 888: 110 vlg.

706-707 kiel, voor 't meerv.; 1e lez.: vloot; Ov.: ‘de schepen die door de golven gespaard waren, hebben nu het vuur te vrezen’; zo bedoelt 't ook V.

708 harpuis; Dl. II, 435: 74.

710 overloop; Lat. transtra: ‘de roeibanken’; vgl. Dl. VI, 709: 612 den langen overloop, en het proza (blz. 708): andere zielen.... die langs de bancken zaten; zie de aantekeningen aldaar.

711 Cybele, vgl. Bk. X, vs. 150; rouwen: verdrieten.

712 wert, verl. tijd; mynen bergh: de Ida, bij Troje.

713-14 Dit rumoer werd teweeggebracht door de Cybele-priesters van de Ida, de Corybanten, op een wolk derwaarts gevoerd; vgl. Dl. VI, 890: 148; boschboomhoute pyp: palmhouten fluit; vgl. Bk. X, vs. 139; Dl. VI, 932: 652; en ib. 255: 623 de betere spelling bosboombosch naast 254: 428 boschboomen; die met sch ook bij Plantijn.

715 door de dunnelucht, nl. rijdend.

[p. 101]

 

Dus Turnus aenspreekt: gy heilooze pooght den brant⁷¹⁷

 

Vergeefs in deze vloot te steeken met uw hant.

 

Maer 't zal u missen: want ik geensins wil gedoogen

720

Dat vratigh vier dit hout, gewyt aen myn vermogen,⁷²⁰

 

Verteere: en op dit woort verneemt men een gerucht

 

Van bulderenden storm en onweêr in de lucht,⁷²²

 

Van weêrlicht, blixemstrael, en harde donderslagen,

 

En dichten hagelsteen, en donkre regenvlaegen.

725

De stormen steeken op in 't bruisschende element,⁷²⁵

 

En worden hantgemeen. de zee raekt overent.

 

Vrou Cibele, gesterkt met een' van twee paer winden,⁷²⁷

 

Breekt al de touwen van de schepen, dompeltze in den

 

Geroerden afgront recht voorover, en zy klooft⁷²⁹

730

Het water. 't achterschip verandert in een hooft.⁺

 

Het hout wort week, en flux gelichaemt. riemen, schermen⁷³¹

 

Verkeeren van weêrzyde in beenen, en in armen.⁷³²

 

De ribbe wort de zy. de kiel schynt ruggebeen,⁷³³

 

Het touwerk haer, en d'arm aen elke zyde scheen⁷³⁴

735

Geschapen uit den spriet. de verf blyft blaeu als voren.⁷³⁵

 

De zeegodinnen, uit een' harden bergh geboren,⁷³⁶

 

Gaen veiligh op den stroom ten reie welgemoedt,⁷³⁷

 

En triomfeeren langs den zachten watervloet,

 

Niet eens gedenkende aen de rots, waeruit zy sprooten,

740

Ook niet vergeetende wat hoogen noot en stooten⁷⁴⁰

 

Zy leden op de zee, en slaen de hant met kracht

 

Aen schepen, lang gesolt, en met geen' Griek bevracht.^741-42

717 Na heilooze stond oorspr. een komma.

720 dit hout enz.; Ov.: ‘de delen en leden van mijn wouden’; de pijnboomen van de Ida werden voor scheepsbouw gebruikt; myn vermogen: mij, machtige.

722 onweêr is synoniem met storm; vgl. Bk. VIII, vs. 653; de verzen 722-24 zijn een op zichzelf effektvolle uitbreiding van Ov.'s: ‘het begon te donderen; en op de donder volgde het vallen van zware regendruppels en springende hagel’, in welke woorden evenwel het proces nauwkeuriger wordt beschreven; 1e lez.: storm en donder (vgl. vs. 723, dat in het hs. tussengevoegd is).

725 De stormen; Ov.: ‘de Astraeïese broeders’, d.i. de Windgoden, als zonen van de titan Astraeus en van Aurora (Hesiodus); 't bruisschende element: de opbruisende golven; 1e lez.: en buldren tegens een.

727 gesterkt met: de kracht benuttend van; een'.... winden: een van de vier.

729 klooft, vgl. Bk. VII, vs. 175.

+ [Randschrift:] Eneas schepen in zeegodinnen.

731 gelichaemt: tot een lichaam; schermen (niet bij Ov.): schutplanken.

732 armen; Lat. digitos, waarmee echter hier geen vingers bedoeld kunnen zijn of armen (vgl. vs. 734, en de juiste opmerking van V. Ln.), maar tenen.

733 1e lez.: De zyde blyft; de Lat. lez., door N. Heins. in zijn tekst opgenomen, luidt: Quodque prius fuerat, latus est: ‘de zijde blijft wat ze vroeger was’; maar hij vermeldt ook andere, w.o.: Quodque latus fuerat, latus est, waarop V.'s definitieve lezing (variërend) berust; de variatie (ribbe - zy) is hierom minder gelukkig, wijl, naar de opmerking van Magnus, Ov. gaarne bij metamorfosen iets van de vroegere gedaante laat blijven; vgl. vs. 735b.

734 tou-werk; 1e lez.: aen wederzyd[e]; vgl. vs. 732.

735 spriet, ook hier, evenals Bk. XI, vs. 649, voor antennae: ‘de raas’; blaeu, vgl. Bk. I, vs. 403.

736 uit... geboren, nl. als bomen op de Ida: vgl. vs. 720, en vs. 739; 1e lez.: harde rots, vgl. vs. 739; Lat. montibus.

737 veiligh; Ov. spreekt nl. van de golven, die zij vroeger vreesden.

740 Ook; versta: echter ook; de lez. oblitae staat ook bij Farn. 1649, 1650; vgl. Geerts 154; oblata is onmogelik).

741-42 slaen de hant, nl. de reddende hand (haar eigen vroegere nood indachtig); met... bevracht: wanneer het altans geen Griekse schepen zijn.

[p. 102]

 

Zy, noch gedachtigh aen den ondergang van Troien,

 

Vervloeken Grieken, zien de schipbreuk en 't verstroien⁷⁴⁴

745

Van vorst Ulisses volk met een verheught gelaet,

 

En hoe Alcinoüs zyn schip verhardt, vergaet,⁺⁷⁴⁶

 

De klip het hout begroeit van buiten en van binnen.

 

De vloot verandrende in een rey van zeegodinnen,⁷⁴⁸

 

Hoopte elk dat Turnus uit den oorlogh scheiden zou,⁷⁴⁹

750

Uit schrik van 't wonderwerk, verrecht door Cibels trou:

 

Maer hy volhardt met volk, ten oorlogh opontboden.

 

Van weêrzy sterkt zich elk met gunst van zyne goden.⁷⁵²

 

En elk in moedigheit acht zich een' godt gelyk.⁷⁵³

 

Zy passen langer noch op bruitschat, noch op ryk,

755

Ten bruitschat hun belooft, noch schoonvaêrs, noch op kroonen,⁷⁵⁵

 

Noch bruit Lavinie, maer vechten om te toonen

 

Hun dapperheit, uit schaemt' van zwichten. Venus ziet^756-57

 

Haer' zoon in 't lyfgevecht, na veel geleên verdriet,

 

Ten leste boven staen, en Turnus dootsch bezwyken,⁷⁵⁹

760

En Ardea, voorheen, ontzien van nabuurryken,

 

Dat onder Turnus bloeit, geneight ten droeven val.^760-61

 

Toen nu het Troische vier de gansche stadt met al

 

De huizen brande, en leide in d'asschen met elende,

 

Bleek hier een merk, waeraen men eerst haer jammer kende:⁷⁶⁴

765

Want midden uit den gloet en heeten puinhoop vloogh

 

Een vogel. dees verwaeit al d'asschen voor elx oogh⁺

 

Met t'zamenklappen van zyn pennen, en na dezen⁷⁶⁷

 

Behiel hy 't mager lyf, geluit, gedootverft wezen,

 

En wat den ondergang van eene stede past,

744 Grieken: de Grieken; Lat. Pelasgos; vgl. Bk. IV, vs. 42.

+ [Randschrift:] Alcinoüs schip in een rots.

746 Alcinoüs, koning der Phaeaken; zijn schip, dat Ulysses naar Ithaca had gebracht, werd door Poseidon in een rots veranderd (Odyssee Bk. XIII); voor de genit.- constr. met zyn vgl. Bk. X, vs. 54, Van Helt. II, bl. 151.

748 1e lez.: verandert; gewijzigd ter vermijding van vrewarring met de tegenw. tijd; abs. constr.; vgl. vs. 201-03.

749 uit den oorlogh scheiden (desistere bello): de oorlog staken; scheiden uit vroeger in ruimer gebruik dan tans; zie Wdb. N.T. XIV, 358.

752 goden; aan de zijde van Aeneas diens moeder Venus, aan die der Rutuliërs de vijandin der Trojanen, Juno.

753 Lat. instar esse, dat hier ‘opwegen tegen’ betekent (‘het bezit van moed weegt op tegen de bijstand der goden’) heeft V. minder juist weergegeven, echter in navolging van Pontanus (zijn aant. ook bij Schrev.): est instar cujusdam numinis.

755 schoonvaêrs, kroonen; daar er slechts van één schoonvader sprake is (sceptrum soceri), nl. Latinus (vs. 597), is het meerv. te beoordelen als een ‘Plural der affektischen Verallgemeinerung, der sich namentlich in erregter Frage und im Ausruf leicht an Stelle eines logisch berechtigten Singulars einstellt’ (Havers, Handb. d. Syntax, S. 161).

756-57 om.... dapperheit; Ov. ‘om te overwinnen’.

759 dootsch bezwyken; zelfde wending Bk. V, vs. 101; met Turnus' dood, in tweegevecht met Aeneas, eindigt de Aeneïs, gelijk de Ilias met die van Hector.

760-61 De komma na voorheen accentueert dit ‘vroeger’; 1e lez.; het hooft der koningkryken; Ardea, hoofdstad van Turnus' volk, de Rutuliërs; nabuurryken: de, zijn n., vgl. Bk. IV, vs. 42. - geneight (nog bij ziet, vs. 757), een soort van futurum-omschrijving: het gaat binnenkort vallen; Ov.: ‘Ardea valt’.

764 waeraen.... kende staat voor tum primum cognita, door Ov. gezegd van de vogel (vs. 766): ‘een toen voor 't eerst geziene vogel’; bedoeld is de reiger (Lat. ardea); vgl. vs. 770.

+ [Randschrift:] Ardea in eenen reiger.

767 na dezen, door H. bij een verleden tijd afgekeurd.

[p. 103]

770

Ook zelf den naem der stede, een' Reiger, die verrast,

 

Een jammer aenheft met zyn pen, van rou bewogen.^770-71

 

Eneas deught beweeght al 't goôndom tot medoogen,⁷⁷²

 

En Juno mede, om nu voortaen het oude leedt

 

Te zetten uit den zin: dewyl Iülus, reedt⁷⁷⁴

775

Ter heerschappye, in een gerust bezit gezeten;

 

De vader tydigh tot verhuizen, en 't gesleeten

 

Ryxpurper entlyk af te leggen, en met glans

 

Der godtheit overstraelt, wou gaen naer 's hemels trans.^776-78

 

Hierop hiel Venus bij de goôn aen, en sprak: vader,⁷⁷⁹

780

[Hem blyde omhelzende,] o Jupyn, die niemant nader⁷⁸⁰

 

Begunstighde, och ik bid bewysme dees gena⁷⁸¹

 

Dat myn Eneas, uw nakomeling, besla⁷⁸²

 

Een kleene plaets om hoogh, de minste in 't hof daer boven.⁷⁸³

 

Het zy genoegh dat hy, in duisternis geschoven,

785

Den afgront eens bezocht. de goôn bestemden dit,⁷⁸⁵

 

En Juno, die om hoogh naest 's konings zetel zit,

 

Bestemde ook dit verzoek met haer gelaet goetaerdigh.⁷⁸⁷

 

Toen sprak de vader: o myn dochter, gy zyt waerdigh

 

Dat u dees hemelsche schenkaedje wert vereert,

790

Tot heil van uwen zoon, voor wien gy dit begeert.^788-90

 

Zoo sprak hy. zy verblyt bedankt hem, en gaet stuiven

770-71 Zie bij vs. 764; een' Reiger, 4e nv., als appositie bij naem; Reiger (let op de hoofdletter) staat dus voor de vogel-, en de stadsnaam; Ov.: ‘Ardea zelve bejammert zich, met eigen vleugels zich slaande.

772 deught (Lat. virtus): dapperheid, heldenmoed.

774 dewyl; Ov. heeft hier: ‘Reeds had Aeneas' heldenmoed alle goden, en Juno-zelve, genoopt hun vroegere toorn te laten varen, toen (cum c. indic.)...’; dewyl: terwijl (min juist, daar Ov. opvolging der gebeurtenissen bedoelt); ofschoon V. herhaaldelik dewyl = ‘wijl’ heeft (zie b.v. Bk. III, vs. 437; IV, vs. 935; IX, vs. 844), wens ik hier de verklaring terug te nemen, die Bk. I, vs. 104, vs. 521 gegeven is; vgl. voor eerstgenoemde plaats Wdb. N.T. III, 2477; en voorts Dl. I, 139: 82; Bk. X, vs. 428 kan dewyl ‘zolang als’ betekenen, en omdat het beter dit begrip uitdrukt in de plaats van terwyl (zie de 2e lez.) gekomen zijn; opmerkelik is die zelfde vervanging Bk. XII, vs. 752: zij zal niet aan betekenisverschil zijn toe te schrijven, maar aan redenen van klank (Troje, wert, wreede in hetzelfde vers); zie nog Spore voor Chr. Huigens, vs. 64, waar echter het hs. terwyl heeft. - Iülus... gezeten is evenals in 't Lat. een abs. constr.; reedt ter heerschappye: rijp voor het bewind; Lat. crescentis: ‘groeiend, tot wasdom gerakend.’

776-78 tydigh tot verhuizen: stervensrijp; over verhuizen: ‘sterven’ H; het gesleten purper vond Bi. ‘wonderlijk, en.... ten minste zeer ondichterlijk’! Geheel ten onrechte leest hij uit V., dat dit gesl. purper Aeneas tijdig tot verhuizen maakte, alsook dat Iülus reeds ten gerust bezit (‘nog wel niet in 't bezit, maar toch ten bezit’) der heerschappy gezeten was; en, versta: en om; Ov. heeft eenvoudig: ‘toen de Cythereïese held (Aeneas, als zoon der godin van Cythéra, d.i. Venus) rijp was voor de hemel’; 1e lez vs. 776-77: De vader hemelsch (2. reisree) nu wel uitmoght, om 't gesleeten Ryxpurper eenmael; dit verklaart en (vs. 777), dat in de definitieve lez. te veel staat; met.... overstraelt kan op Farn.' aant. berusten.

779 Hierop; bij Ov. wàs dit reeds gebeurd (ambierat); H over 't metrum van en sprak, en van en treê;n, Bk XV, vs. 779.

780 De komma na omhelzende is hersteld, na eerst te zijn weggewist; zij is overigens regelmatig voor sluithaakje in het hs. gedelgd; vgl. Bk. XV, vs. 30; die niemant nader (niemand meer dan mij).... gena; Ov.: ‘gij die nooit hard voor mij waart, geef mij nu een biezonder bewijs van uw goedheid’.

781 1e lez.: verleenme.

782 uw nakomeling; Ov.: ‘die, uit mij geboren, u grootvader heeft gemaakt’; 1e lez.: Eneas, die u grootvaêr noemt, ons spa.

783 Of de minste met plaets moet worden aangevuld, is niet duidelik.

785 afgront: onderwereld; eens, met klemtoon (semel).

787 met haer gelaet goetaerdigh; Lat. placato ore: ‘met vriendelik gelaat’; desniettemin is, wegens de betrekkelike zeldzaamheid van achtergeplaatste bnw. (vgl. Bk. XII, vs. 572), goetaerdigh wellicht eer als bijw. op te vatten.

788-90 Ov.: ‘(Beiden) zijt gij die hemelse gave waardig, gij die het vraagt, en hij voor wie gij het vraagt; ontvang, dochter wat gij wenst’; wert, tegenw. tijd; vs. 790 1e lez.: Ten dienst.

[p. 104]

 

Door dunne en ope lucht met haer gepaerde duiven,

 

Naer 't Laurentynsche strant, ter stede daer de stroom⁷⁹³

 

Numicius, van riet begroeit, met vryen toom⁷⁹⁴

795

Zyn' eemer uitgiet in de naeste zeen en vloeden.

 

Om haeren lieven zoon voor 's doots bederf te hoeden,

 

Gebietze dat de vliet hem zuivre rein en net,⁷⁹⁷

 

En alle sterflykheit, bederf, en aertsche smet

 

Voor stroom in zee voere: en de vlietgodt aengedreven,⁺

800

Spoelt al wat sterflyk aen Eneas leên moght kleven

 

Rein af. nu is hy gansch onsterflyk deur en deur.⁸⁰¹

 

De moeder balssemt met een' goddelyken geur

 

't Geloutert lichaem, en bestrykt het aenschyn blye

 

Met nektar en ambroos, der goden lekkernye,⁸⁰⁴

805

En schenkt hem een natuur der godtheit voor zyn lot.⁸⁰⁵

 

De Roomschen eeren hem voor een' verkoren godt,⁸⁰⁶

 

Wien zy altaer en kerk toekeuren, en gebeden.⁸⁰⁷

 

Nu stont de staet van Albe en Rome met zyn steden⁺⁸⁰⁸

 

Aen 't oir Iülus, ook Askaen by elk genaemt.

810

Na hem heerscht Silvius; na hem Latyn, befaemt

 

En fier, en die vernoemt het oude ryk bestierde.^810-11

 

Doorluchtige Epitus volght hem, en is de vierde.⁸¹²

 

Na hem heerscht Kapis, en Kapeet. maer Tiberyn⁸¹³

 

Be-erft het ryk, die in het vloeiend kristalyn

815

Van dien Tuskaenschen stroom te deerlyk legt verdronken,⁸¹⁵

 

En met zyn' eigen naem het water heeft beschonken.

 

Uit hem sproot Remulus, Akroot de broeder me.⁸¹⁷

793 Laurentynsche strant; vgl. vs. 445.

794 Numicius, vgl. vs. 433; volgens de gewone sage verdronk Aeneas in de N., of sneuvelde aan zijn oever.

797 de vliet; 1e lez.: de stroom (vgl. vs. 793; 799).

+ [Randschrift:] Eneas wort vergodet.

801 Rein af; vgl. Bk. VII, vs. 402; deur en deur, vgl. Bk. VIII, vs. 369; X, vs. 264, telkens in rijm; zo ook veur, Bk. XIII, vs. 706, ongesteurt Bk. XII, vs. 210 (maar steurenis. Bk. IX, vs. 452; XII, vs. 692 buiten rijm), meught, Bk. XII, vs. 794; de versregel is niet ‘vrij pleonastisch en bovendien vrij plat’, zoals V. Ln. meent.

804 Wie door een godheid met nektar en ambrosia gezalfd werd, verkreeg daardoor de onsterfelikheid.

805 een natuur; 1e lez.: de natuur; voor: als.

806 Ov.: ‘Het volk van Quirinus (= Romulus) noemt hem Indiges’, d.i. een inheemse god, een na zijn dood onder de goden opgenomen heros; verkoren godt: een onder de goden opgenomene; 1e lez.: Het Roomsche volk ontfangt hem voor een' halven godt.

807 1e lez.: Aen wienze; toekeuren; vgl. Bk. IV, vs. 22; VIII, vs. 449.

+ [Randschrift:] Koningen van Alba en Rome.

808 Ov.: ‘Alba ('n stad in Latium) en het rijk van Latium’ (res Latina); Rome is min juist, immers de stad werd eerst later gesticht; vgl. echter bij vs. 822; wat Ov. hier geeft, is de (onhistoriese) reeks der Albaanse koningen, onderbroken door de vertelling van Vertumnus en Pomona, met die van Iphis en Anaxarete; vgl. voor dit gedeelte Dl. VI, blz. 736.

810-11 Latyn: Latinus, zoon v. Silvius; hij bezat, zegt Ov., een ten tweeden male gevoerde (repetita) naam; Aeneas' schoonvader nl. heette ook Latinus; V. drukt dit uit met vernoemt; vgl. Bk. IX, vs. 1006; missch. bedoelt V. ook Bk. VI, vs. 101 ‘een andere naam geven’.

812 Epitus; diens vader Alba heeft V. overgeslagen bij verzuim; en is de vierde, niet bij Ov.

813 Kapeet: Capetus; 1e lez.: en Kapetis. Tiberyn (Tiberinus).

815 dien Tuskaenschen stroom: de (uit Tuscië, d.i. Etrurië) komende Tiber, die dus zijn naam heet te dragen naar Tiberinus.

817 Remulus; bij Livius heet hij Romulus Silvius; Akroot: Acrota (klemt. op A); 1e lez.: en ook de broêr Akroot (: besloot); vgl. vs. 820; de wijziging vindt wschl. haar grond niet in broêr (vgl. Bk. XIII, vs. 939), maar in besloot, dat minder paste.

[p. 105]

 

Dees Remulus wert out van jaeren, en stont ree⁸¹⁸

 

Te blixemen, maer bleef van 't blixemvier verslonden.⁸¹⁹

820

Akroot, veel zediger dan broeders aert bevonden,

 

Laet zynen ryxstaf den manhaften Aventyn,⁸²¹

 

Begraven op den bergh, daer hy regeerde, en zyn⁸²²

 

Gedachtenis ons met den naem noch wou vertolken.

 

Nu stont het hoofdbewint der Palatynsche volken^823-24

825

By Prokas. onder hem bloeide eene maeght Pomoon.⁸²⁵

 

Dees spande in Latium met recht alleen de kroon

 

Met planten boven al de wakkre boomgodinnen,

 

Gelyk de naem dit melt. zy zette haere zinnen^827-28

 

Op bosch noch waterstroom, maer vrolyke landou

830

En appelboomen. zy hanteert in haeren bou⁸³⁰

 

Geen' schicht, maer liever een krom snoeimes om te snoeien⁸³¹

 

De takken, die in 't wilt en veel te weeligh groeien,

 

En houwt de boomtelgh af, die al te dertel wast.

 

Dan entze een jonge plant in een' gekloven bast.⁸³⁴

835

Zoo leert de stam een vreemt tuinvoesterkint aenqueeken⁸³⁵

 

Met zyn doorvoedzaem sap. noit zal hem sap ontbreeken

 

In 't laven van het kint, den voesterheer vertrout:

 

Want hy sproeit d'aders en de wortels van het hout^836-38

 

Met nedervloeiend vocht, dat uit den gront komt dringen.

840

Dit 's al Pomoons vermaek. dit zyn haere oefeningen.⁸⁴⁰

 

Zy legt op vryer noch vryaedje toe in 't velt,⁸⁴¹

818 out van jaeren; maturior annis, (‘de oudste van beiden) opgevat als absolute compar.

819 Dit wijst wel op een sage gelijkend op die van Salmoneus; vgl. Dl V, blz. 708-vlg.; 1e lez.: Akroot, vry zediger dan zynen broêr bevonden, blijkbaar gewijzigd wegens zynen in nominatief-functie; vgl. Bk. XV, vs. 1031.

821 1e lez.: Den ryxstaf leverde aen den dappren; gewijzigd ter wille van een natuurliker woordorde, overeenkomstig het beginsel reeds in de Aenleidinge uitgesproken (Dl. V, 485: 34-vlg.); vgl. vs. 1048-49.

822 Begraven, Aventinus nl., die begraven zou zijn op de naar hem genoemde Aventinus, een der zeven heuvelen van Rome; blijkens Livius (I, 5) nam men aan, dat er reeds vóór de stichting door Romulus een nederzetting was op Romeinse bodem; vgl. bij vs. 808.

823-24 vertolken; 1e lez.: bedieden (: lieden); 2e lez.: vermelden (: velden); Palatynsche, naar de Palatijnse heuvel; Procas, bij Ov. Proca, maar ook de vorm -as komt voor, zie b.v. Dl. VI, 736: 804.

825 bloeide; vgl. de Inhout van dit boek.

827-28 1e lez.: Met ooft te planten meer dan alle; door de wijziging werd de samenhang met vs. 828a verdonkerd (Pomona, godin der boomvruchten, Lat. poma), maar zie appelboomen (vs. 830).

830 bou, vgl. Bk. XI, vs. 42, en ongeboude, Bk. VII. vs. 188 (1e lez.); XI, vs. 96.

831 schicht, om te jagen.

834 gekloven; vgl. bij Bk. VII, vs. 175.

835 De lez. v.h. hs. den stam schijnt erop te wijzen, dat aan V. Zy leert door 't hoofd speelde; of missch. moet zelfs aldus gelezen worden; Lat. et succos alieno praestat alumno.

836-38 hy (vs. 838); door V. is blijkbaar irrigat ‘besproeit’ van de stam verstaan, i.p.v., gelijk juist ware, van Pomona, die met stromend (labentibus; nedervloeiend) water de wortels van de boom voedt; nedervloeiend vocht en uit de gront komt dringen (niet bij Ov.) is een weinig gelukkige combinatie.

840 oefeningen: bezigheid; ofschoon men ‘zo spreekt en schrijft totnochtoe meest altijd’ houdt toch H. deez' zijn haere oefeningen voor ‘onvergelykelijk beter’ en door ‘de sierelykheid en tevens de zuiverheid der taale’ vereist, - een zuiver staal van zijn (schijnbaar) logiese, klassicistiese taalopvatting; hij beroept zich dan ook op Ov.' hic amor, hoc studium; anders V. Lelyv., en V. Ln.; vgl. vs. 909.

841 1e lez.: op geene min noch vryer; in 't velt, een (wegens boomgaert vs. 843) min gelukkige toevoeging.

[p. 106]

 

En niettemin, heel schuw voor moetwil en gewelt⁸⁴²

 

Van ruwe gasten, past haer boomgaerts deur te sluiten,⁸⁴³

 

En keert den toegang van de jongelingen buiten.⁸⁴⁴

845

Wat rechten Saters, geil en wullepsch in den aert,

 

En op het huppelen bedreven, onvervaert

 

En stout in 't minnen, niet al aen! de veegoôn mede,⁸⁴⁷

 

Bekranst met pynloof om de horens, rits van zede.⁸⁴⁸

 

Wat recht de woutgodt aen, meer wulpsch dan hem betaemt!

850

Ook Priaep, die den hof voor dieven sluit, hen praemt,^849-50

 

En met een snoeimes dreight! maer in het vierigh minnen

 

Ging een Vertumnus al de vryers, die hun zinnen⁸⁵²

 

Op deze stelden en aenhielen, ver voorby,⁸⁵³

 

In 't vryen echter niet gelukkiger dan zy.

855

Hoe dikwyl torste hy een' korf met korenaeren,⁺

 

Gelyk een maeier, in het bloeienst' van zyn jaeren,

 

Van ieder aengezien? hoe dikwyl scheen hy moy^856-57a

 

Om 't hooft bevlochten met een' krans van 't versche hoy,

 

Als een die gras, op't velt gemaeit, had helpen harken?^857b-59

860

Hoe dikwyl droegh dees knaep den dryfstok met een' sterken⁸⁶⁰

 

En ruigen arm? gewis men zoude zweeren dat

 

Dees zweetende ossen uit den ploegh gespannen hadt.^861-62

 

Hy, met zyn snoeimes, scheen op boomgaertooft te passen,⁸⁶³

 

Of een wyngaerdenier, daer muskadellen wassen.

865

Met eene ladder op den nek, zoo kloek als vroom,

 

Scheen't of hy weeligh ooft wou plukken van den boom.^865-66

842 niettemin, beperkend-tegenstellend zinsverband (dus: ofschoon zich om vr. niet bekommerend); 1e lez.: nietemi[n]; vgl. Bk. VI, vs. 448; VII, vs. 634; X, vs. 335.

843 past: draagt zorg.

844 Versta: ‘belet de j. de toegang’ (accessus viriles).

847 Het uitroepteken is gewijzigd uit vraagteken; evenzo wsch. in vs. 848; vgl. vs. 857-vlg.; en Bk. IX, vs. 1051.

848 rits; vgl. Bk. X, vs. 432 geil en rits.

849-50 woutgodt, Lat. Silvanus; andere lez. Silenus, door H. Heins. en Schrev. verworpen; meer.... betaemt, Ov.: ‘steeds jeugdiger dan zijn jaren’; 1e lez.: De woutgodt, wulpscher dan zyn jaeren wel betaemt, (2e lez.: Wat rechten ze niet aen om haer, dat niet betaemt,) En Priaep (god der tuinen en wijngaarden), die den dief met zyne puds (Lat. inguine; vgl. Stoett, Moortje bij vs. 2708) beschaemt (2e lez.: uitsluitende beschaemt; 3e lez.: uitsluit, hen keert en praemt); de klemt. v. Priaep is zonderling; vgl. bij Bk. IX, vs. 486.

852 Vertumnus, evenals Pomona een oud-Italiese godheid, een god v.d. wasdom (annus vertens, het wisselende jaar; vandaar ook dat hij van gedaante kan wisselen).

853 aenhielen, in absol. gebruik, vgl. Bk. VII, vs. 1179; X, vs. 547.

+ [Randschrift:] Vertumnus in verscheide gedaenten.

856-57a Gelyk een; 1e lez.: Gelyk een; 2e lez.: Voor eenen; Ov.: ‘naar 't uiterlik een werkelike maaier’; in... jaeren, Lat. duri, ‘gehard’; moy, vgl. bij Bk. IV, vs. 427.

857b-59 Ov.: ‘Dikwijls, de slapen omwonden met vers hooi (namelik wegens de geslaagde hooioogst) scheen hij (lett.: kon hij schijnen) het gemaaide gras gekeerd te hebben (naar de lez. versasse, N. Heins.); scheen hy: ‘liet hij zich zien’.

860 1e lez.: zwaeide hy den prikkel (stimulos; een puntige stok, waarmee het vee werd aangedreven).

861-62 men zoude zweeren; uit deze weergave kan men niet (met Geerts 154) afleiden, dat V. de lez. iurares van N. Heins., i.p.v. iurasses (Farn., Schrev.) heeft gevolgd; dat hy versta: zo pas (modo); hadt, vgl. Bk. XIII, vs. 90.

863 met zyn; beter ware: met een (als hij een sn. in de hand had); vgl. vs. 867-68.

865-66 1e lez.: vroom (: van den boom); 2e lez.: grof (: in den hof); daarna de 1e lez. hersteld; de hele bepaling niet bij Ov.; kloek: wakker; vroom: flink.

[p. 107]

 

Hy scheen een kryghsman met den degen, trots te moede,

 

Een visscher met zyn aes en bevende angelroede.^867-68

 

Ook kreegh hy dikwyl door verandren van gestalt⁸⁶⁹

870

Een' vryen toegang tot de maeght, die hem gevalt

 

Om haere schoonheit. hy ging, leunende voorover⁺⁸⁷¹

 

Op eenen stok, en met zyn bonte muts, door lover

 

En gras, gelyk een out en grys gerimpelt wyf,

 

In haeren schoonen hof, en stont verbaest stokstyf,⁸⁷⁴

875

En sprak, verwondert om al d'appels, die hier blozen:

 

O gy zyt ryker dan al die den oever kozen

 

Om Albula, bewoont van 't veltgodinnedom.⁸⁷⁷

 

O schoone, zyt gegroet. ik zie my zelve stom.⁸⁷⁸

 

O onbevlekte bloem der maeghden! en by poozen

880

Durf hyze kussen voor de kaeken, root als roozen,

 

Doch anders dan een best; en hurrekt neêr, en bukt,⁸⁸¹

 

Gelyk een oude vrou, op eenen bult, verrukt⁸⁸²

 

Door al de takken, met hun vruchten overladen.⁸⁸³

 

Hier tegens over stont een olm, van wyngertbladen

885

En druiven dicht begroeit. hy, dezen groenen stam^884-85a

 

Eens pryzende, zegt heet ontvonkt van minnevlam:^885b-86

 

Indien dees ollem met geen' wyngert stont behangen,⁸⁸⁷

 

Zou hy geen wellust dan alleen de blaên ontfangen;⁸⁸⁸

 

Ook lagh de wyngert, die op dezen ollem leunt,

890

Ter aerde, waer hy niet gepaert en ondersteunt

 

Met dezen olm: en kan dit voorbeelt u niet raeken,

 

En schuwt gy evenwel den byslaep, en het blaeken,

 

En kruiptge noch niet met uw wederga by een?^891-93

867-68 ‘Had hij een zwaard, of een hengelroe, dan leek hij enz.’; vgl. bij vs. 863.

869 Ook; Lat. denique, ‘kortom’; daarna, ter inleiding van het volgend verhaal, Lat. etiam, ‘ook’.

+ [Randschrift:] Vertumnus in een out wyf.

871 H. over leunen naast le(e)nen, en leenen naast lienen; van 't eerste heeft V. beide vormen, maar terwijl H opteerde voor ee, heeft V. in Hsch. enkel eu, mogelik om wille der differentiëring (vgl. V. Ln. XII, bl. 17 op was); lienen wees H. af, maar Hinl. achtte alle vier de vormen goed; anders weer Bi., die hier een opmerkelike uitlating heeft over de verhouding van spraak en spelling; zie ook Onze Taaltuin I, 287-vlg., II, 113-vlg.

874 stont.... stokstyf, een de situatie ietwat overdrijvende toevoeging; 1e lez.: en styf.

877 die ... Albula; Albula, oude naam voor de Tiber; vgl. vs. 432; maar enige twijfel schijnt geoorloofd of V. het hier zo verstaan heeft; het Lat. (een geïnterpoleerd vers) heeft: Omnibus ex Nymphis, quas continet Albula ripis: ‘van alle n., die de Albula aan haar oevers herbergt’; kan om hier ruimtelike verspreiding binnen een gebied aanduiden? vgl. om de stadt, Bk. XIII, vs. 986; let ook op veltgodinnedom voor ‘(oever) nimfen’.

878 zyt; vgl. Bk. VIII, vs. 561; V. Helt. II, bl. 52.

881 en bukt: terwijl ze bukt: H. over hurken, hukken, horken, herken.

882 bult: aardhoop.

883 1e lez.: van hun vruchten.

884-85a Vgl. Bk. X, vs. 144.

885b-86 1e lez.: nadatze dezen stam Geprezen hadde, zeghtze; let erop, dat de Lat. persoons vorm niet verzeld is van een pers. vnw.; groenen ziet op de wijnranken; Ov.: ‘de olm èn de wingerd’; de uitspr. van wyngert (niet: wingert) zal met ij [ei] zijn; vgl. ook de drukwijze wijngert in de oude uitg., hier en elders.

887 Ov. gebruikt 't woord caelebs, ‘ongehuwd’; vgl. Bk. X, vs. 144.

888 Ov.: ‘zou hij niets aanlokkeliks (quare peteretur) hebben dan alleen zijn lover’; V.: ‘zou hij geen genot kennen dan alleen het bezit van zijn lover’.

891-93 1e lez.: Met dezen groenen olm; groenen (niet bij Ov.) vermoedelik verwijderd met 't oog op vs. 885; zie aldaar; en kan.... by een, bij Ov. niet in de vorm van een vraag; en kruiptge.... by een, Ov.: ‘en gij zoekt niet te trouwen’ (te coniungere): kruiptge door V. dus niet plat bedoeld, alleen schalks.

[p. 108]

 

Och luste 't u, gy kreeght meer aenzoek dan Heleen,⁸⁹⁴

895

Daer Azie en Euroop tien jaeren lang om leden;⁸⁹⁵

 

En deze schoone bruit, om wie Lapyten streden,⁸⁹⁶

 

En d'ega van Ulis, die stout was tegens bloôn.⁸⁹⁷

 

Dewylge minnaers vlugt, en quetst met smaet en hoon,⁸⁹⁸

 

Staen duizent vryers, heele en halve goden t'zamen⁸⁹⁹

900

Naer u. elk wenscht en wil met u in echt verzaemen,⁹⁰⁰

 

Ook 't goôndom, dat den bergh van Albula betreet.⁹⁰¹

 

Maer zytge vroet, en wilt gy, heilzaem uitbesteet,

 

U paeren, en den raet van my bedaeghde hooren,

 

Die u meer dan zich zelf bemint, en heeft verkoren;⁹⁰⁴

905

Laet al den slechten hoop van nu af buiten staen,⁹⁰⁵

 

En neem Vertumnus voor uw lief en egade aen.

 

Ik sta u borge: want ik ken hem, wil niet schroomen,⁹⁰⁷

 

Gelyk my zelve. hy is hier niet vreemt gekomen

 

Aenzwerven: neen het is een lantzaet. hy bemint^908-09

910

Niet als de meesten, die men by de wegen vint.⁹¹⁰

 

Gy d'eerste en leste kunt alleen zyn oogh behaegen.

 

Hy offert u alleen het hart op al zyn dagen.⁹¹²

 

Zet 's jonglings jeught hier by, en aengeboren schoon,

 

En hoe hy zich schakeert in allerhanden toon

915

Van vormen. nimmer zult gy uw begeerte ontbeeren.^914-15

894 Helena; naar haar hand dongen een groot getal minnaars.

895 Niet bij Ov., en in 't hs. tussengevoegd.

896 bruit, nl. Hippodame; vgl. Bk. XII, vs. 276-vlg.; op te merken deze in bepal. aankondigende functie; Lapyten: de L.; vgl. Bk. IV, vs. 42, en Van Helt. II, blz. 77-vlg., waar echter aan deze gevallen geen aandacht is geschonken; vgl. voor het Mnl. Stoett³, bl. 60.

897 1e lez.: wschl. van den vorst Ulisses, blood en stout; Lat. timidis audacis Ulyssei: ‘van U. die slechts tegen vreesachtigen dapper was’, maar Farn. timidi aut audacis; de geschiedenis der vrijers van Penelope is bekend genoeg.

898 1e lez.: en afslaet, en mistrout; dewyl, Lat. nunc quoque cum c. coniunct., ‘maar ook nu nog, ofschoon’; mogelik bedoelt V. dewyl als ‘terwyl’ in verwante betekenis (vgl. vs. 774), maar eerder staat bij hem vryers (proci) tegenover minnaers (petentes).

899 1e lez.: heele goôn en halve.

900 wenscht en wil verzaemen kan als samentrekking beoordeeld worden (wenst te v., en wil v.); of ook wenscht en wil als een groepverbum.

901 Lat. et quaecunque.... numina is eer samenvattend bedoeld; vgl. Lafaye: ‘bref tous ceux’; Albula, vgl. bij vs. 877; Ov.: ‘de Albaanse bergen’, zuidoostelik van Rome.

904 Ov.: ‘die u meer dan al die anderen bemint, en meer dan gij denkt’.

905 slecht: gewoon; van nu af, min juist, daar zij tot dan toe niemand tot zich had toegelaten; het Lat. heeft: vulgares rejice taedas: ‘versmaad een alledaags huwelik’, wat niet op de pasgenoemde godheden kan slaan, maar de voortreffelikheid van Vertumnus wil belichten.

907 1e lez.: hem, gansch volkomen; Ov.: ‘hij is aan zichzelf niet beter bekend dan aan mij.’

908-09 hy.... aenzwerven; Ov.: ‘hij dwaalt niet overal over de hele wereld rond’; is gekomen aenzwerrven, zeldzame constr., door H. afgewezen; vgl. V. Helt. II, bl. 55 (waar deze manier ‘onbekend bij V.’ genoemd wordt), dez. L. Ts. XI, 169-vlg., Kern, Omschrev. Ww.-vormen, blz. 46-vlg.; het is (vgl. bij vs. 840) een lantzaet; het Lat. (loca) magna: ‘uitgebreid (gebied)’ is niet weergegeven.

910 die.... vint (1e lez.: die hy) is objekt bij bemin; Lat. quam (andere lez.: quas) modo vidit: ‘die hij zo pas gezien heeft; de laatst geziene’.

912 offert op: wijdt toe; het hart; 1e lez.: zyn hart; na op oorspr. een komma.

914-15 allerhanden, vgl. vs. 462; toon van vormen, zelf een opmerkelike ‘schakering’ in de betekenis van toon; uw, zie Tekstkrit.; Bk. VII, vs. 706 is de 1e lez. in het hs. wschl. u; vgl. Dl. VII, bl. 866.

[p. 109]

 

Scheptge uw vermaek in ooft, en boomgaert, appels, peeren;

 

Hy daetlyk mede, en neemt uw gaven dankbaer aen;^916-17

 

Doch past op appels, versch geplukt, hoe schoonze ook staen,

 

Noch sappen, zoet van smaek, noch andre boomgaertvruchten⁹¹⁹

920

Dan slechts op u alleen. ontfarm u om zyn zuchten,⁹²⁰

 

En gloênden minnebrant, en hou, vertroume dit,⁹²¹

 

Dat uw beminner u met zynen mont dus bidt.⁹²²

 

Ontzie de wraekgodin, en Venus, wiens vermogen⁹²³

 

Alle onvermorwden dreight met ongenadige oogen.⁹²⁴

925

Ontzie de plaegen van de strenge Nemezis:⁹²⁵

 

En op dat gy vermyt wat u nadeeligh is,⁹²⁶

 

[Want reken ik ben out en vroet, en lang ervaeren]

 

Wil ik wytluchtigh u een voorbeelt gaen verklaeren,⁹²⁸

 

Bekent in Ciprus, en naemhaftigh overal,⁹²⁹

930

Dat licht uw opzet en uw hart verzachten zal.

 

De jongling Ifis, laegh van afkomst, kreegh behaegen⁺

 

In Anaxarate, van hooghgebore maegen⁹³²

 

Uit Teucers ouden stam. hy ziet haer aen, en steent.⁹³³

 

De liefde ontvonkt het mergh en pit in zyn gebeent'.

935

Een lange wyl de min weêrstrevende, ondertusschen

 

Niet konnende met reên het vier van minne blusschen,⁹³⁶

 

Noch toomen, komt aen 't huis, en melt, bykans ontzint

 

En quynende, zyn min gestelt op 't voesterkint.^937-38

 

Hy badt de voester dat zy hem uit rechte liefde⁹³⁹

940

Der dochter, die haer zoogh, en hem in 't harte griefde,⁹⁴⁰

 

Niet hardt wou vallen. hy ging even vierigh voort

 

By elke dienstmaeght, en verzocht een gunstigh woort,

 

En hiel al vleiende aen. hy komtze dikwyl quellen

916-17 Scheptge.... mede; Ov.: ‘Wat meer is (quid quod; vgl. Bk. IX, vs. 274; X, vs. 874-75; XIII, vs. 427), hebt gij beiden niet dezelfde voorliefde? de door u gekweekte vruchten, ontvangt hij ze niet 't eerst?’ boomgaert; m in het hs. bovengeschreven, maar in vs. 919 aanstonds boomgaert.

919 Ov.: ‘noch zachtsappige kruiden, die de hof voortbrengt, noch wat dan ook’.

920 Dan; vgl. voor de constr. van ander(e) dan Bk. VIII, vs. 1174 (en lees ald. voor Bk. VI, vs. 473: Bk. VIII, vs. 473); vs. 1190; XI, vs. 259-60; Dl. VI, 708: 448 andre zielen, d.i.: anderen, die schimmen waren’; Bk. IX, vs. 139.

921 hou: houd het ervoor.

922 met zynen mondt; Ov.: ‘(persoonlik) door mijn mond’.

923 wraekgodin; Ov.: ‘de wraakgoden’.

924 onvermorwden; hier zoals ook vs. 1001 aanstonds met o; o uit u Bk. II, vs. 648; VIII, vs. 146; vs. 1079 (uitg. u); XII, vs. 46; vgl. biezonder XV, vs. 281.

925 Nemezis; Ov. noemt haar Rhamnusis, naar Rhamnus in Attica, waar zij een tempel had; hij spreekt van haar ‘toorn die niets vergeet’ (memorem); strenge, vgl. Bk. XIII, vs. 640; 1e lez.: gestrenge.

926 vermyt: u hoedt voor (caveas).

928 wytluchtigh: uitvoerig; verklaeren: meedelen, uiteenzetten; vgl. Dl. II, 776: 205; III, 136: 264.

929 Ov.: ‘in geheel Cyprus’; V.'s naemhaftigh overal is minder gelukkig, wijl Pomona het in dat geval ook wel weten zou.

+ [Randschrift:] Ifis verlieft op Anaxarate.

932 Anaxarate; de juiste vorm is Anaxarete; dezelfde vergissing in het Kantschr. en de Bladwyzer.

933 Teucer, zoon van Telamon en halfbroeder van Ajax en stichter van Salamis od Cyprus.

936 met reên: met zijn verstand.

937-38 komt: komt hij; vgl. Van Helt. II, blz. 58-vlg.; Overdiep, § 28; en melt; bedoeld is: aan de voedster, - zoals ook in voesterkint ligt opgesloten.

939 uit liefde; Ov.: ‘bij de verwachtingen die zij van haar koesterde’.

940 Der dochter: tot het meisje; hardt vallen: hardvochtig zijn.

[p. 110]

 

Om minnebrieven aen de liefste te bestellen,

945

En menighmael behangt de jongeling de deur⁹⁴⁵

 

Met kranssen, geschakeert van allerhande kleur,

 

Besprengt met traenen, en uitstrekkende de leden

 

Den harden drempel langs, volharde in zyn gebeden,^947b-48a

 

Vermoeit en flaeu, en scholt het grendelslot van wee,

950

Dat hem uitkeerde. zy veel doover dan de zee,⁹⁵⁰

 

Geterght door 't Boxgestarnte, en harder dan de klingen,⁹⁵¹

 

Gesmeet, dat sprenklen vier en vonken uit haer springen,

 

Op 't Baiersch anbeelt; en de steen, noch onverwrikt^951b-53

 

Aen zynen wortel vast, acht stuurs en onverschrikt⁹⁵⁴

955

Op steenen, noch gekerm, beschimpt het deerlyk kermen

 

Heel spytigh, en berooft hem, zonder zich t'ontfarmen,^955-56

 

Van alle hoop en troost. hy kan dien schimp en smaet⁹⁵⁷

 

Niet langer uitstaen met gedult in dezen staet,

 

En spreekt voor haere deur deze allerleste rede:

960

O Anaxarate, ik ben, zyt nu wel te vrede,⁹⁶⁰

 

Ten ende van gedult. gy zult voortaen niet meer

 

Van Ifis walgen. juich nu vry, en triomfeer.⁹⁶²

 

Bekrans uw hooft met loof van lauwer tot een wonder.⁹⁶³

 

Gy hebt helaes den stryt gewonnen. ik legge onder,⁹⁶⁴

965

En sterf gewilligh. o verstokte, zyt nu bly.

 

Uws ondanx zultge noch iet loflyx zien aen my,

 

Dat u behaegen zal, en myne waerde weeten.^966-67

 

Gedenk dat myne min niet eer is afgesleeten⁹⁶⁸

 

Dan 't leven, en ik zon, en maen, en 's levens licht

970

Al teffens derven zal met uw schoon aengezicht.^969-70

945 behangt; 1e lez.: -?; 2e lez.: bestookt.

947b-48a Let op het ritme; den.... langs is wel wat erg plasties; Ov.'s tegenstelling: harde drempel - teder lichaam, niet bij V.

950 uitkeerde: buiten hield; vgl. Bk. II, vs. 1042; doover dan de zee; aldus ook de door N. Heins. tegen saevior freto verdedigde lez. surdior feto, door V. gevolgd; vgl. Dl. IV, 359: 8; 413: 167; Dl. VII, 310: 13 wordt scopulis surdior Icarii: ‘onbeweeghlijcker enz.’; (vgl. het daarop volgende doove ooren); ib. 354: 2 dovere rotsen; en hier Bk. XIII, vs. 1122.

951 Ov.: ‘de zee die (onstuimig) oprijst wanneer de Geitebokjes (Haedi) ondergaan’; de Haedi zijn twee sterren in de Voerman, wier (op-, en) ondergang storm aankondigt, reden waarom zij ook pluviales worden genoemd.

951b-53 Het ‘Noriese’ ijzer was vermaard; Noricum, land tussen Donau, Inn en Drave; anbeelt; zie Tekstkrit.; de vorm met n is de oudere; Dl. II 62: 145; ib. 813: 20 aan-beeld; steen: rots.

954 Vgl. Bk. VII, vs. 303.

955-56 steenen, als in 933; beschimpt enz., Ov.: ‘aan haar onvriendelike houding (lett.: daden) voegt zij trotse woorden toe’; spytigh: nors (ferox).

957 Ov.: ‘ook zelfs van alle hoop’.

960 Te lezen met elisie der -e van Anaxarate; vgl. vs. 993, vs. 1016; Bk. X, vs. 92; opmerkelik is, dat wel in het hs. bovengeschreven is.

962 walgen; Ov.: ‘gij zult niet langer uw weerzin tegen mij hoeven te dragen’; omdat walgen iets is ‘dat de mensch lijdt’ gaf H. de voorkeur aan my walgt boven ik walg; zie nader aldaar; alsook Bi., die zegt, dat wij in het opzicht der impersonalia c.a. ‘een verscheidenheid [bezitten], die geene taal in die mate bezit’; vgl. Bk. VI, vs. 909; XV, vs. 143.

963 tot een wonder: zodat het een w. is om naar te kijken; na lauwer oorspr. 'n komma.

964 1e lez.: Gy hebt den stryt van my gewonnen, ik legh onder.

966-67 dit loflyke nl., dat zijn liefde de aanleiding tot haar blijdschap (vs. 965) geweest is; 1e lez.: en zult myn.

968 Ov.: ‘Gedenk nochtans’.

969-70 en ik aengezicht; Ov. spreekt van ‘dubbel licht’, nl. het leven en de geliefde.

[p. 111]

 

De Faem wil geen bodin van myne doot verstrekken.⁹⁷¹

 

Maer 'k zal lichaemlyk zelf verschynen, en u wekken,⁹⁷²

 

Op datge uw wreet gezicht mooght met myn lyk verzaên.

 

O goôn, aenschoutge om hoogh alle onze elenden aen,⁹⁷⁴

975

Zyt my gedachtigh. al myn uiterste begeeren⁹⁷⁵

 

Is duizent jaeren lang, wanneerwe 't licht ontbeeren,

 

En sterven, na ons doot te leven op elx tong.^976-77

 

Geeft wat aen 't leven ons te kort schoot en ontsprong

 

Toch over aen de faem. zoo sprak hy al bewogen,^978-79

980

Hief d'armen alle beide, en d'uitgekretene oogen⁹⁸⁰

 

Bestorven naer de deur en posten, menighwerf

 

Met loof bekranst, en sprak, toen hy tot zyn bederf

 

Den strop had voor de deur aen 't welfsel vast gebonden:⁹⁸³

 

Gy wreede, vreemt van min, dees kranssen, deze vonden⁹⁸⁴

985

Behaegen u. hy bint den strop om zyne keel,

 

En keert zich naer heur toe, en bleef zoo met dit zeel,^986a

 

Gekneepen om den hals, rampzaligh nederhangen.

 

De voeten slingeren, als bevende en bevangen,⁹⁸⁸

 

Noch tegens post en deur, die opengaende voort⁹⁸⁹

990

Ontdekt aen 't huisgezin dien schrikkelyken moort.

 

De dienaers kermen vast. hy vruchtloos opgeheven,⁹⁹¹

 

Komt zyne moeder t'huis, dus dootsch, en zonder leven:

 

Want zy was weduwe, en zyn vader overleên.⁹⁹³

971 wil: zal (1e lez.: zal; gewijzigd wegens zal vs. 972); geen bodin: niet de bodin.

972 1e lez.: zal met mynen geest verschynende u verwekken.

974 Ov.: ‘Indien gij echter, o goden’; aenschout.... aen is een contaminatie van aenschoutge en schoutge aen; vgl. H., die verwijst naar vs. 281, en Bk. VI, vs. 761; XIII, vs. 305; verder naar Bk. II, vs. 268-69, dat hij ten onrechte (vgl. ook Bi.) ‘zeer verward’ noemt; H, Hinl., Bi. over gevallen als inbrocken in (Samson, vs. 1503) e.d.

975 al myn uiterste b.; let op de geconcentreerde nadrukkelikheid; ‘al wat ik, voor 't laatst, nog vermag te vragen’; Ov.; ‘meer vermag mijn tong u niet te vragen’.

976-77 wanneerwe.... doot is rijkelik pleonasties.

978-79 ontsprong: ontsnapte, ontging; geeft.... faem, versta; vergoedt mijn korte leven door een langdurige faam; 1e lez.: Ay geef den tyt, die.

980 Hief; uit deze vertaling valt betreffende de door V. gevolgde lez. (Geerts 155) niet veel te besluiten.

983 voor.... welfsel; Ov.: ‘boven aan de deur’.

984 1e lez. wreede en liefdelooze; Lat. crudelis et impia; was liefdeloos voor V. te ver van liefde-loos afgeweken? vgl. vs. 1001; Dl. III, 219: 546; vreemt van min, vgl. vs. 1012; boven vonden is ronden (synon. van kransen) geschrapt; kransen, ironies voor de strik.

986a Ov.: ‘maar ook toen nog naar haar toe gekeerd’.

988 als.... bevangen; de Lat. tekst is onzeker; V.'s vertaling berust m.i. op onnauwkeurige lektuur der lez. van N. Heins.: trepidantum ut multa gementem, waarbij gementem als - um gelezen werd, en ut met als weergegeven; bovendien werd het onmogelike ‘zuchten’ der voeten geneutraliseerd tot bevangen; Farn. vermeldt weliswaar in margine een lez. trepidantum et multa gementum, maar dat V. die bewust uitgekozen zou hebben, is weinig wschl., mede wegens als, en de 1e lez.: als met jammernis bevangen; het geluid, dat de deur maakt door het stoten (in stuiptrekking; trepidantum) der voeten, niet bij V.

989 1e lez.: tegens deur en post, gewijzigd wegens de aansluitende bijzin; voort: aanstonds.

991 vruchtloos opgeheven: uit de strik getild, maar zonder dat 't nog kon helpen.

993 reden waarom hij gezegd wordt zijn moeder thuis te komen; Ov. zegt niet met zoveel woorden, dat de moeder weduwe was, - een niet overstoute conclusie uit de overledenheid des vaders nochtans; maar H. houdt een betoog, weinig meer dan vermakelik, dat het weduwschap een storende faktor is in de verhouding van het kind tot zijn vader en moeder, betoog waar hij tegen 't einde zelf een weinig van schrikt, aangezien de laatste woorden van het vers ‘het gebrek der eersten geheel vervullen’; en het is dus niet zijn bedoeling ‘deeze plaats te berispen’; - 1e lez.: en de vader.

[p. 112]

 

Zij neemt hem op den schoot, omhelst met droef geween

995

Het lichaem. als zy hem, gelyk een droeve vrouwe,^995b

 

Beklaeght heeft, en beluit met jammerlyken rouwe,

 

Geleidenze den doôn, zoo lootblaeu als hy ziet,⁹⁹⁷

 

Naer 't lykvier door de stadt, geschokt van groot verdriet.^998b

 

Het huis der dochter, daer de staetsi most passeeren,

1000

Stont juist in deze straet. 't gejammer, niet te keeren,^999-1000

 

Komt d'onvermorwde maeght ter ooren, die nu fel¹⁰⁰¹

 

Geknaeght wort van berou en wroegen, evenwel

 

Bewogen zegtze: laet ons 't lyk zien en d'elende.

 

Zy vloogh naer boven, keek ter venster uit, en kende

1005

En zagh naeu Ifis op de dootbaer bleek en kout,

 

Of d'oogen stonden styf, en om het hart benout,⁺¹⁰⁰⁶

 

Vertrok het bloet naer 't hart. de doot misverft haer wangen.¹⁰⁰⁷

 

Zy wou te rugge treên, de voeten bleven hangen

 

En vast, en poogende om te zien naer 's volx geween,¹⁰⁰⁹

1010

Verstyft de hals terstont, en dees verharde steen,

 

Die 't hart voorheen bezet, betrekt nu al de leden:¹⁰¹¹

 

En op dat gy dit niet verziert en vreemt van reden¹⁰¹²

 

Zoudt achten; Salamis, die van dit stuk gewaeght,¹⁰¹³

 

Behoudt den schyn noch en het beelt van deze maeght¹⁰¹⁴

995b Ov.: ‘nadat zij gesproken en gedaan had zoals ongelukkige moeders doen’; dit doelt op 't uitrukken der haren e.d.

997 Geleidenze, naar de lez. ducuntur (Schrev.); Farn., N. Heins. ducebat (van de moeder gezegd), den doôn; 1e lez.: het lyk (vgl. vs. 996, jammerlyken; vs. 998 lykvier); zoo.... ziet; Ov. lurida membra: ‘zijn vaalbleke lyk’; ten onrechte spreekt dus V. Ln. van een rijmlap; de wending met zoo.... als door V. niet concessief bedoeld (vgl. ons: ‘zo ziek als hij was’), maar nadrukkelik - beschrijvend.

998b bij ze; Ov. spreekt nog van de baar, die (met het lijk) straks zou verbrand worden; vgl. Propert. IV, II, vs. 9-10.

999-1000 dochter; vgl. Bk. IV, vs. 934; passeeren; de kleur van het woord, zoals hij haar altans zag, deed V.Ln. dit rekenen, met vs. 993 en 997b, tot de burlesk-aandoende elementen in dit verhaal, ‘dat aandoenlijk heeten moest’; ten onrechte; zie bij de genoemde plaatsen, en voor passeeren een aantal aanhalingen in Wdb. N.T. Veeleer valt er iets te zeggen op de volgorde van 999b en 1000a die men omgekeerd zou wensen; naar 't schijnt, heeft V. qua met domus verbonden, i.p.v. met via (weg, route, beter dan straet).

1001 1e lez.: maeght, van bittre wraekzucht (2. van liefdeloosheit) fel Bezeten en geplaeght, ter ooren. evenwel; Ov.: ‘die een wrekende godheid reeds vervolgde.’

+ [Randschrift:] Anaxarate in steen

1006 om... benout (vgl. Bk. XIII, vs. 456; XI, vs. 640) is een ietwat spitse toevoeging van V.; vrije partic.-constr.

1007 Vertrok: trok weg; de doot.... wangen: doodskleur dreef de blos van haar gelaat; van hart spreekt Ov. ook hier nog niet; vgl. vs. 1011.

1009 Onjuist; zij wilde integendeel het gelaat afwenden (vertere vultus).

1011 't hart; Ov.: ‘de harde borst’.

1012 verziert: verzonnen; 1e lez. En op dat dit niet schyne een sprookje zonder reden.

1013 Salamis, het eiland; die.... gewaeght, niet bij Ov.; die; zie Tekstkrit.; over deze vorm van aanduiding (i.p.v. dat) de uitvoerige en belangrijke aant. in Hoogstr.-Kluit op min; hetgeen men tans als vervanging en aanduiding onderscheidt (N. Tg. XXVII, blz. 157-vlg.), wordt daar als volgt geformuleerd: ‘Dus zien wij, dat de Betrekl. Naamwoorden, en 't geen met hun gelijk staat, niet gebonden zijn aan het geslacht van het Naamwoord, maar even keurig op de beteekende zaak, kunnen, ja veeltijds moeten thuis gebracht worden’; vgl. ibid. op Abydus; Bk. X, vs. 429; XV, vs. 258, vs. 951; hier t.p. is zeker ook het vr. genus van de Gri.-Lat. naam van invloed.

1014 schyn en beelt; het beelt geeft haar gedaante (schyn; vgl. Bk. VIII, vs. 1177); de woorden staan voor Lat. imago en signum, die Ov. gebruikt in dit verband: ‘Salamis bewaart een beeld (signum) onder de gedaante (imagine) der geliefde’; Farn. a^o 1649 en 1650 heeft ook de lez. dominae (vgl. Geerts 155).

[p. 113]

1015

In Venus kerke, die geen spytigen wil spaeren.¹⁰¹⁵

 

Dit overweegende, o vriendin, zie u te paeren

 

Met eenen vryer, die u zoekt uit minnezucht.

 

Leg alle trotsheit af. zoo moet geen koude lucht,¹⁰¹⁸

 

In 't opgaen van de lent, den bloesem van uwe erven¹⁰¹⁹

1020

Met hagelsteenen slaen, geen storm den knop bederven.¹⁰²⁰

 

Als godt Vertumnus, die zich zelven schoon schakeert¹⁰²¹

 

In alle vormen, dus vergeefs zyn liefste leert,

 

Verlaet hy flux den schyn der oude, waert misprezen,¹⁰²³

 

En schiet den vorm aen van een frisch en jeughdigh wezen:

1025

Gelyk de zon een wolk, die haeren glans betrekt,¹⁰²⁵

 

Verdryft, en zich vertoont. hy pooght, van min gewekt,¹⁰²⁶

 

Haer t'overweldigen, doch nootloos en verloren:¹⁰²⁷

 

De schoonheit van dien godt kan haer gemoedt bekooren,

 

En beide blaekenze van onderlingen brant.¹⁰²⁹

1030

Amulius beheerscht met zyne sterke hant⁺¹⁰³⁰

 

Hierna 't Albaensch gebiet, en Numitor, bedreven¹⁰³¹

 

En out, bezat by gunst en toestaen voor zyn leven

 

Het ryk, vervallen aen den erfnakomeling.^1032-33

 

Men sloot op Pales geest den eersten ommering

1035

Der muuren van de stadt. aengrenzende Sabynen^1034-35

 

En Tatius te velde in 't harrenas verschynen.¹⁰³⁶

 

Men wint Tarpeius burgh, niet zonder zweet en bloet.¹⁰³⁷

1015 Ov.: ‘en (Salamis) bezit ook een tempel genaamd die van de uitziende Venus’; de eigenaardige voorovergebogen-uitkijkende houding van dit Venus-beeld was als die van Anaxarete, en gaf wellicht aanleiding tot het verhaal; vgl. Plutarchus, Amator. c. 20); die, bij Venus; spytigen: afkerigen van de min; V. Ln. maakt tussen preuts en spijtig het onderscheid, dat 't eerste niets zegt voor de innerlike gevoelens; vgl. Dl. III, 142: 447; deze vertaling berust op een aant. van Farn., die van dit beeld zegt, dat het uitkijkt met de hooghartige preutsheid (cum fastu) en geringschatting van Anax., die door de wrekende Venus tot die gestalte herschapen was.

1018 zoo moet: zowaar moge dan; vgl. Bk. VIII, vs. 1161; vs. 1173.

1019 erven: grond, hoven.

1020 Ov. spreekt, juister, van bloesem; maar V.'s regel is mooi.

1021 die... schakeert; de bijzin heeft de waarde van een epitheton ornans.

1023 waert misprezen, niet bij Ov.

1025 betrekt; vgl. vs. 1085; Bk. VI, vs. 322.

1026 zich vertoont is wat zwak voor ‘wederom zijn stralen doet lichten’ (reluxit).

1027 1e lez.: doch ydel en verloren; ydel was kennelik verkeerd: verloren kon in de opvatting ‘overbodig’ gehandhaafd blijven; vgl. Bk. XIII, vs. 1080; Dl. V, 777: 1593; maar poogt t'overweldigen (vim parat) had ook wijziging behoefd.

1029 Ov. zegt eigenlik: ‘Zij gevoelt wederkerig de (minne)wonden.

+ [Randschrift:] Nazaeten in Alba en Rome.

1030 met.... hant; Ov.: ‘de krijgsmacht van de onrechtvaerdige (vgl. bij vs. 1031) Amulius’ = de onr. Am. (beheerste) met wapengeweld.

1031 Hierna, nl. na zijn vader Proca; vgl. vs. 825; Numitor was de broeder van Amulius, en door deze van de troon gestoten; bedreven: ervaren (niet bij Ov.).

1032-33 toestaen: toestemming; vervallen op; 1e lez.: gevallen op; erfnakomeling staat voor nepotes, nl. zijn kleinzoons Romulus en Remus; Ov. zegt dat N. door hun hulp de verloren heerschappij herkreeg; H (en Hinl.) over voor-, van -, in zijn leven; en leeve-dagen (ook Bi.), het laatste ‘klinkt nu wat te plat’.

1034-35 Pales, oud-Italiese herdersgodin; op haar feest (21 April) werd jaarliks de stichting van Rome herdacht; Ov.: ‘op 't feest van P. worden de muren der stad (Rome) gesticht’; uit Pales valt betreffende de door V. gevolgde lez. niets te besluiten (Geerts 155); met eersten doelt V op het begin der sedertdien uitgelegde versterkingswerken. aangrenzende Sabynen (vgl. Bk. IV, vs. 42); Ov.: ‘de Sabijnse vaders’, van de geroofde Sab. maagden nl.

1036 Tatius, koning der Sabijnen, 1e lez.: in 't velt.

1037 Men, de Sabijnen nl.; Tarpeius, bevelhebber van de Romeinse burcht; de vertaling is geheel verkeerd; Ov.: ‘en Tarpeia (d.i. de dochter van de bevelhebber), na de toegang tot de burcht geopend te hebben, verloor door verdiende strafhaar leven (dignâ animam poenâ; lez. van N. Heins.) onder de op haar gestapelde schilden’; zij had nl. als loon bedongen wat de Sabijnen aan hun linkerarm droegen; i.p.v. gouden armringen kreeg zij schilden.

[p. 114]

 

Hierna komt Kurien, erghlistigh en verwoet,

 

En zyne burgery, als wolven, in hun wapen^1038-39

1040

Stilzwygende, terwijl de Roomsche burgers slaepen,

 

Getrokken naer de poort, van Ilias in 't slot¹⁰⁴¹

 

Geslooten en bewaert: maer d'echtgenoot van godt

 

Jupyn sloot d'eene poort zacht open zonder kraeken.

 

Doch Venus wert gewaer, voorzichtigh in het waeken,¹⁰⁴⁴

1045

Het schuiven der hammeie, en wou terstont de poort¹⁰⁴⁵

 

Toesluiten: maer geen maght van d'eene godtheit stoort¹⁰⁴⁶

 

Het werk der andere. d'Auzoonsche veltgodinnen¹⁰⁴⁷

 

Bewaeren kille bron en aders, dieze minnen,

 

Met zorge, ook 't ruime velt by Janus oude kerk,^1048-49

1050

En Venus zoekt haer aen om bystant styf en sterk.

 

De veltgodinnen slaen dien eisch, gegront op reden,

 

Lichtvaerdigh in den wint, en achten geen gebeden.^1051-52

 

Zy laeten d'aders leêgh uitloopen over 't lant:

 

Doch Janus tempel bleef niet onbezocht in stant,¹⁰⁵⁴

1055

En 't water hinderde den toegang geener wyze.

 

Men geeft de bronnen kalk en zwavel tot een spyze,

 

En steekt haere aders aen. de smook doordringt den gront^+1056-57

 

Der bron door deze stof. gy watren hier in 't ront,

 

Die eerst de koude van het sneeugeberght' kost lyden,¹⁰⁵⁹

1060

Wykt geensins nu voor 't vier. de posten van weêrzyden

1038-39 Kurien: Cures, de hoofdstad der Sabijnen; met En zyne burgery te verbinden (hendiadys); erghlistigh, 1e lez.: stilzwygende (vgl. vs. 1040 dat in 't hs. tussengeschreven is); Ov.: ‘op de wijze van stil aansluipende (tacitorum, “zwijgende”) wolven onderdrukken zij hun stemmen in hun mond’.

1041 de poort; Ov.: ‘de poorten’; nl. die van Romulus' stad op de Palatijnse heuvel; vgl. vs. 1043; van Ilias, onjuist voor Lat. Iliades, d.i. Romulus als zoon van Numitor's dochter Ilia, ook Rhea Sylvia geheten; vgl. Dl. VI, 374: 306; hij had de poorten ‘met een stevige sluitboom’ gesloten; vgl. vs. 1093.

1044 voorzichtigh: zorgzaam.

1045 hammeie: hamei, sluitboom; H; Bi. wijst de vorm almey, genoemd bij ‘den nietigen en over alles schrijvenden Goeree’, af; hij brengt 't woord bij hemmen, ‘stuiten’.

1046 stoort: doet te niet (rescindere); vgl. Bk. II, vs. 884-vlg.

1047 Auzoonsche: Italiese; veltgodinnen, ook hier weer voor naiades, ‘bronnimfen’, zoals op tal van andere plaatsen, ofschoon ook vlietgodin, brongodin, watergodtheên voorkomen.

1048-49 1e lez.: De kille bronnen en haere aders... Met zorgh bewaeren, ook 't gewest by Janus kerk; de stroeve constr. is natuurliker gemaakt; vgl. vs. 821; Dl. V, 584: 34-vlg.; VII, bl. 863-vlg.; Overdiep, Zinsvormen; - de bedoeling is dat bron en velt bijeenhoren; Janus, vs. 441; god der doorgangen; zijn, aan Numa toegeschreven, tempel geleek op een doorgang met twee deuren; hier door Ov. genomen als de poort, die van het veroverde Kapitool naar de stad van Romulus voerde.

1051-52 Ov. zegt juist het tegenovergestelde: zij boden geen weerstand (nec sustinuere); de toevoeging styf en sterk in vs. 1050 preludeert al op deze misvatting; V. heeft dus het volgende zó verstaan, dat de overstroming die de najaden teweegbrachten (vs. 1053) niet het gewenste resultaat had (vs. 1054).

1054 bleef.... stant: werd daardoor niet ontoegankelik; vgl. Bk. IV, vs. 191; VI, vs. 910; met (ora Iani) patentis zinspeelt Ov. mogelik op de oorlogstoestand, waarvan immers de openstaande Ianuspoort het zinnebeeld was.

+ [Randschrift:] Koude wateren worden heet.

1056-57 Men; dat zijn bij Ov. dezelfde najaden; V.'s neutrale vertaling hangt wel samen met zijn misvatting in vs. 1051-52; kalk en zwavel... aen; er werd zwavel onder de bron gebracht, en de aderen werden verhit met aardpek (asfalt; bitumen), zegt Ov.; voor bitumen heeft Montanus-Martenez: ‘kleyachtige aerde die brant gelijk solfer; mortel van kalk gemaeckt; Joden-lijm’; smook, minder juist voor vapor, de hitte die tot 't binnenste der bron doordringt.

1059 kost lyden: daarmee op gelijke lijn stondt; Ov.: ‘wedijveren met.’

[p. 115]

 

Aen 't smooken, spreiden vier en vonken in de lucht.

 

De poort, te vruchteloos voor het Sabynsch gerucht¹⁰⁶²

 

Ontslooten, wert gestopt met nieuwe wateraêren,¹⁰⁶³

 

Terwyl de kryghsliên vast in 't harrenas vergaêren.¹⁰⁶⁴

1065

De Romer en Sabyn, in hun geleên gestelt,¹⁰⁶⁵

 

Beslaen den gront van Rome, en 't groote merrektvelt,¹⁰⁶⁶

 

En 't goddelooze zwaert van schoonzoon en den vader¹⁰⁶⁷

 

Mengt nagebuurigh bloet afgrysselyk te gader.¹⁰⁶⁸

 

Ten leste wert de krygh door't echtverdragh beslecht,¹⁰⁶⁹

1070

En Tatius in 't ryk gezet door oorloghsrecht.¹⁰⁷⁰

 

Hierna sterft Tatius, en Romulus verheven,¹⁰⁷¹

 

Heeft Romer en Sabyn een zelve wet gegeven.

 

Godt Mavors spreekt bloots hoofts het hooft der goden aen:¹⁰⁷³

 

O vader, nu de staet van Rome komt te staen

1075

Op eenen vasten voet, beheerscht alleen by eenen,

 

En by een eenigh hooft, is nu de tyt verscheenen,^1075-76

 

Om my en mynen neef, wiens deught het al verdooft,¹⁰⁷⁷

 

Te begenadigen met d'eere lang belooft,

 

En hem van d'aerde om hoogh ten hemel in te laeten.

1080

Gy zelf spraekt in den raet, daer al de goden zaten:¹⁰⁸⁰

1062 te vruchteloos, d.i. (zoals nu bleek) tevergeefs; het Sabynsch gerucht: de Sabijnen met hun krijgsrumoer; Ov. gebruikt het woord rigidis (‘ruw, stoer’), spelende met Alpino rigori, de ijskou der Alpen.

1063 nieuwe; Lat. novo, in de terminologie der Metam. ‘nieuwsoortig’; vgl. Geerts 26.

1064 de kryghsliên, Lat. Martius miles: ‘de Romeinse soldaten; Martius door V. niet herkend in zijn hier bedoelde betekenis: Mars, vader van Romulus (en Remus); dit wreekt zich ook in vs. 1065.

1065 Zie Tekstkrit.: door de wijziging in de druk werd vs. 1066 verduidelikt, maar verdween de (overigens onzuivere) weerslag van Ov.'s ‘nadat Romulus eigener beweging zijn krijgers in 't veld gevoerd had’.

1066 Beslaan: bedekken nl. met hun lijken; en 't groote merrektvelt, niet bij Ov.

1067 goddelooze, Lat. impius, in de speciale toepassing op verhoudingen tussen verwanten; zo ook Bk. X, vs. 483; en vlg. Bk. I, vs. 174; van schoonzoon en den vader; den is bovengeschreven; voor verwantschapsnamen bezigt V. dikwijls geen lidw.; hier echter komt ook de combinatie in aanmerking.

1068 nagebuurigh: nauwverwant.

1069 echtverdragh (niet bij Ov.): de verzoening betreffende het huwelik met de Sabijnen; 1e lez.: voor 't uiterste beslecht; Ov.: ‘men besloot door vrede de strijd te beslechten en niet tot het uiterste te kampen’.

1070 Tatius; vs. 1036; door oorloghsrecht, niet bij Ov.; maar Schrev. nam uit Regius over, dat volgens de vredesvoorwaarden ook Tatius (naast Romulus) zou regeren; accedere regno: (mede) tot de regering toetreden.

1071 sterft; hij was nl. bij een volksoploop gesneuveld (occiderat); verheven, nl. zijnde (tot het eenhoofdig koningschap); niet bij Ov.

1073 Mavors: Mars; bloots hoofts; Ov.: ‘na zijn helm te hebben afgelegd’, tot teken van vredesgezindheid; de krijg was nu immers ten einde; de herhaling van hooft is weinig fraai.

1075-76 1e lez.: en niet beheerscht by eenen Noch enz.; onjuiste weergave der lez. van N. Heins. nec praeside pendet ab uno, ‘en niet meer afhangt van de bescherming van één’; waarbij Heins. verwijst naar de overeenkomstige plaats in Ov.' Fasti, lib. II: Sanguinis offcio non eget illa mei: ‘(de macht van) Rome staat en valt niet meer met mijn leven’; daarna gaf V. de voorkeur aan de lez. et praeside (Farn., Schrev.): Rome staat voortaan onder één vorst (, hetgeen het bestuur ten goede komt). - is nu, met adverbiale herhaling van nu uit vs. 1074; maar de constr. is zo, alsof in vs. 1074 een redengevend voegw. als omdat gestaan had.

1077 neef: kleinzoon; Romulus; deught: uitstekende hoedanigheden.

1080 1e lez.: in 's hemels troon te zetten.

[p. 116]

 

[Want my gedenkt het, en ik print dit in myn' zin]

 

Men wacht de komst' van een', dien gy ten hemel in

 

Zult haelen, en met eere en vrolykheit ontfangen.^1082-83

 

Bezegel nu dit woort, daer veelen naer verlangen.

1085

d'Almaghtige bestemt dit woort, betrekt de lucht¹⁰⁸⁵

 

Met eene donkre wolk, verbaest met een gerucht

 

En fellen donderslagh en blixem stadt en volken.^1086-87

 

De kryghsgodt hoort hoe zyn gebedt, door lucht en wolken

 

Gedrongen, is verhoort, en leunende op zyn speer,^1088-89

1090

Steegh moedigh te karrosse, op dat hy triomfeer',¹⁰⁹⁰

 

En dreef met zyne zweep al klatrende de paerden¹⁰⁹¹

 

Door lucht en nevels heene, en staende op den vermaerden⁺

 

Boschryken Palatyn, voert Romulus, wiens staf¹⁰⁹³

 

Romainen koningklyke en wyze wetten gaf,

1095

Om hoogh. het lichaem zwak en sterfelyk gebleven,^1094-95

 

En door de dunne lucht al snorrende gedreven,¹⁰⁹⁶

 

Versmolt, gelyk het loot van eene kogel smelt,

 

Ter slinger uitgespat. hy trekt in't hemelsch velt,¹⁰⁹⁸

 

Een' heerelyker glans aen zyn vergode leden

1100

Dan's burgermeesters rok en tabbert, hier beneden

 

Gezeten in den raet van Rome. d'echtgenoot^1099-1101

 

Beschreide haer verlies. maer Juno woude en sloot¹¹⁰²

 

Dat Iris daetlyk langs den regenboogh zou daelen,

 

En dit Hersilia beneên ten troost verhaelen:¹¹⁰⁴

1105

O gy uitsteekenste eer van Romer en Sabyn,¹¹⁰⁵

1082-83 Ov. met een aan Ennius ontleend vers: ‘Eén is er, die gij in de azuren hemel zult opnemen’; ook de apotheose van Hersilia is aan Ennius ontleend.

1085 bestemt; nl. met een hoofdwenk (annuit); de herhaling van dit woort (hier dat van Mars) is een onachtzaamheid; betrekt; vgl. voort dit transit. gebruik vs. 1025.

1086-87 verbaest: ontstelt; het gerucht is dat van de donder; stadt en volken is mogelik een harmonisering van de lezingen urbem, en orbem (Farn.; Geerts 155).

1088-89 door.... gedrongen; onjuiste toevoeging, daar Mars zich in de hemel bevond; zie het vervolg.

1090 moedigh: onverschrokken; Lat. impavidus, dat hier beter als epith. ornans ware verstaan: ‘de onverschrokken Mars’; Ov. spreekt nog van de bloedige dissel; op dat enz.; niet bij Ov.

1091 klatrende; vgl. Bk. V, vs. 529; fraaie regels.

+ [Randschrift:] Romulus vergodet.

1093 Romulus; hier is Lat. Iliades juist weergegeven, waaruit valt af te leiden, dat Ilias (vs. 1041) alleen maar een al te grote vormvrijheid is.

1094-95 wiens staf (d.i. die als vorst).... gaf; bij Ov. was hij juist toen aan 't rechtspreken (lez. v. Schrev., of v. N. Heins.).

1096 gedreven zal ondanks Mars als ‘handelende persoon’ intransit. zijn: ‘snel bewegend’.

1098 slinger; vgl. Bk. II, vs. 949-vlg.; over het genus zie Hoogstr.-Kluit; in abstr. zin bezigt V. mann. genus Bk. IV, vs. 761; VI, vs. 196; een onderscheid dat H.-Kl. niet noteert.

1099-1101 Een ontsporing waaraan V.'s eerbied voor de burgemeesterlike waardigheid schuldig mag wezen; Ov.: ‘een schone gedaante komt daarvoor in de plaats, en ene die de hemelse rustbedden (pulvinaribus) waardiger is, zó ene als die van Quirinus-met-de-staatsiemantel (trabeati); met dit laatste wordt gedoeld op een beeld van Quirinus, zoals de godgeworden Romulus heette; V. heeft Quirinus met Quirites (Romeinen) verward (anders en beter vs. 1006), en de pulvinaria voor de kussens van den Raet aangezien; over burgermeesters vgl. Dl. VII, 394: 3.

1102 1e lez.: Jupiter geboot; 2e Jupyns ga geboot; 3e Jovis ga geboot; sloot: besliste.

1104 dit, met klemtoon.

1105 De Sabijnse was door haar huwelik met Romulus een sieraad van het Latijnse volk geworden.

[p. 117]

 

Eerst waert met Romulus, nu waerdigh met Quiryn¹¹⁰⁶

 

Te trouwen, staek uw' rou. hou op van treurigh schreien.

 

Lust u den man te zien; ik zal u derwaert leien¹¹⁰⁸

 

In 't groene woudt, het welk Quirinus heuvel kleet,

1110

En 's Roomschen konings kerk beschaduwt lang en breet.¹¹¹⁰

 

De kamenier, gereet ter bootschap, styght van boven,¹¹¹¹

 

Langs eenen regenboogh gedaelt en neêrgeschoven.

 

Zy melt Hersilia den last, haer toevertrout.⁺

 

Hersilia staet stom, en schaemroot, en verflout,¹¹¹⁴

1115

En naulyx d'oogen eens opslaende, zegt in 't ende:

 

Godin, ik kan gewis, dewyl ik u niet kende,

 

Niet noemen wie gy zyt: het blyktme nietemin¹¹¹⁷

 

Dat gy geen mensch zyt, maer een hemelsche godin.

 

Indien het noodlot dit gehenge en wil gedoogen,

1120

Geley geleime toch genadigh onder d'oogen

 

En 't aenschyn van myn' man, dan schatte ik dit een' dagh

 

Van vreught, zoo groot als of ik zelf den hemel zagh.

 

Zy klimt met Taumas telgh den heuvel op, en staerde¹¹²³

 

En zagh hoe een gestarnt' van boven viel ter aerde,¹¹²⁴

1125

Dat flux Hersiliaes perruik en haer ontstak.¹¹²⁵

 

Zy vloogh met dit gestarnte om hoogh naer't helder dak

 

Den klaeren hemel in. de bouheer van zyn Rome¹¹²⁷

 

Onthaelt zyn gemaelin, en heetze wellekoome,¹¹²⁸

 

Verandert lichaem en met een den ouden naem¹¹²⁹

1130

En noemt haer Ora, die nu kenbaer door de faem,¹¹³⁰

 

Daer een godin strekt, en Quirinus echtgenoote.¹¹³¹

1106 Quiryn; zie bij vs. 1099; H. over waert en waerdigh; en afwijkend de aant. aldaar; opmerkelik H.'s uitlating: ‘Ten minsten achten wy in onrijm deeze woorden altijd behooren onderscheiden te worden’, waar Bi. zout op legt; over waard geprezen e.d. (vgl. Bk. VI, vs. 920)zegt Bi.: ‘Thands schijnt de uitdrukking zeer verouderd’.

1108 derwaert, niet bij Ov.

1110 Aanstonds na Romulus' dood had hem de Senaat een tempel toegewijd; lang en breet: over haar gehele uitgestrektheid.

1111 De kamenier: Iris.

+ [Randschrift:] Hersilia wort Ora, een godin.

1114 verflout; vgl. vs. 1006; Bk. XI, vs. 640; H: ‘by de Ouden is dit gemeen; doch nu verouderd’; V. Ln.: ‘naar de plat Amsterdamsche uitspraak’.

1117 niet noemen wie gy zyt; de constr. is verwant aan de Wdb. N.T. IX, 2034, 4) vermelde.

1123 Thaumas, vader van Iris; vgl. Bk. IV, vs. 651; Thaumas-zelf was de zoon van Pontus (zee) en Gaea (aarde).

1124 1e lez.: op d'aerde.

1125 1e lez.: Zy; 2e Dees; 3e Zy.

1127 zyn Rome; dit zyn is een trekje, dat Ov. niet heeft.

1128 Onthaelt: ontvangt; wellekoome, oude, in het Mnl. gewone, vorm.

1129 Voor de constr. vgl. bij vs. 1067.

1130 Ora, of Hora; nu.... faem, niet bij Ov.

1131 echtgenoote; 1e lez.: gemaelinne; Ov.: ‘die nu als godin verbonden is (nl. in gemeenschappelike cultus) met Quirinus’; want Ora, zegt Regius, werd in de tempel van Romulus vereerd.

TEKSTKRITIEK: vs. 28 oude uitg.: na haelen geen leesteken. - 34 Ho. koortze.

TEKSTKRITIEK: vs. 59 oude uitg.: versmaden. - 60 oude uitg.: dieze.

TEKSTKRITIEK: vs. 86 oude uitg.: vooren. - 99 oude uitg.: kort.

TEKSTKRITIEK: vs. 113 oude uitg.: palais.

TEKSTKRITIEK: vs. 131 oude uitg.: treeken. - 147 oude uitg.: Godt. - 151 oude uitg.: braeve.

TEKSTKRITIEK: vs. 158 Ho. dien. - 163 oude uitg.: na vruchten een puntkomma, die uit een oudere lezing is blijven staan. - 175 oude uitg. wierookgaven.

TEKSTKRITIEK: vs. 184 oude uitg.: maegdom; vgl. Bk. II, vs. 546. - 200 oude uitg. na overleven geen leesteken.

TEKSTKRITIEK: vs. 209 vgl. Dl. VII, blz. 13. - 210 oude uitg.: Terwjl (drukf.). - 212 hs. 't Eubea. - 221 oude uitg.: Godt.

TEKSTKRITIEK: vs. 234 oude uitg.: onvergeetbre.

TEKSTKRITIEK: vs. 285 oude uitg.: mijne ent; Ho. mijn ent.

TEKSTKRITIEK: vs. 306 oude uitg.: na roofzucht een komma. - 315 oude uitg.: menschevlees; vgl. Bk. II, vs. 546.

TEKSTKRITIEK: vs. 333 oude uitg.: na my geen komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 374 oude uitg.: mede dronk. - 386 oude uitg.: Hiermé.

TEKSTKRITIEK: vs. 397 oude uitg.: in het kantschrift de eerste. - 400 het hs. had aanvankelik een komma na armen, die weggemaakt werd; wschl. bedoelde Vondel 't zo ook met die na greepen. Oude uitg.: komma na greepen.

TEKSTKRITIEK: vs. 431 oude uitg.: out. - 441 oude uitg.: Iönischen; vgl. vs. 614 Iäpix; vs. 774 Iülus; Bk. XV, vs. 69 Ioonsche; vs. 72 Iäpix.

TEKSTKRITIEK: vs. 443 oude uitg.: na Palatum geen komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 474 hs. aleen. - 477 hs. oude uitg. dicht.

TEKSTKRITIEK: vs. 497 V. Lenn. Bars. - 515 oude uitg.: na om hoogh een puntkomma. - 517 oude uitg.: het lijf.

TEKSTKRITIEK: vs. 536 oude uitg.: na kruit geen komma. - 537 oude uitg.: baeiert.

TEKSTKRITIEK: vs. 600 oude uitg.: na zwoeren dubbelpunt.

TEKSTKRITIEK: vs. 622 Getroost; hs. misschien Getrooste. - herhael, H. verhael; oude uitg.: na geschiedenis geen komma. - 623 oude uitg.: daken.

TEKSTKRITIEK: vs. 632 hs. leet. - 640 oude uitg.: zwaricheden.

TEKSTKRITIEK: vs. 683 Venul; alle uitgaven: Venus; behalve V. VI.: Venuul; zie onder.

TEKSTKRITIEK: vs. 691 hs. hevattende. - 697 oude uitg. in het kantschrift: Appulus; Schrev. heeft Apulus in zijn index der onderwerpen (vgl. Dl. VII, blz. 13), maar Appulus in zijn tekst. - 714 oude uitg.: na pyp geen komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 718 oude uitg.: na hant een komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 752 oude uitg.: na goden een komma. - 755 oude uitg.: kronen; Ho. kroonen.

TEKSTKRITIEK: vs. 810 oude uitg.: na Silvius een puntkomma. - 811 hs. en fier.

TEKSTKRITIEK: vs. 835 oude uitg.: hs. den stam; zie onder. - 836 oude uitg.: doorvoetzaem.

TEKSTKRITIEK: vs. 848 oude uitg.: na zede een punt; zie beneden bij vs. 847. - 858 hs. een krans. - 860 oude uitg.: na dryfstok een komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 885 oude uitg.: na hy geen komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 915 oude uitg.: u begeerte.

TEKSTKRITIEK: vs. 941 oude uitg.: hard.

TEKSTKRITIEK: vs. 953 oude uitg.: ambeelt.

TEKSTKRITIEK: vs. 986 oude uitg.: na toe een dubbelpunt. - 990 oude uitg.: Ontdekte; de -e is in het hs. weggemaakt.

TEKSTKRITIEK: vs. 1013 Ho. Salamis, dat; zie onder.

TEKSTKRITIEK: vs. 1030 kantschrift, oude uitg.: van Alba.

TEKSTKRITIEK: vs. 1063 oude uitg.: waeteraêren; evenzo de latere, tot Unger; drukfout; de spell. waeter is in strijd met V.'s beginsel; na dit vers in hs. en uitgaven een punt; vs. 1064 ware dan een afzonderlike zin met een van V.'s manier afwijkende constr., en terwyl als bijw.; in -63 is de 1e lez. watervlieten, (met komma), en het Lat. heeft voor -64 een met dum ingeleide bijzin; ik neem aan dat de punt na -63 bij de wijziging bij vergissing geschreven werd. - 1065 oude uitg.: De Romer en Sabijn, verslagen met gewelt; ook Ung., Dif.; zie onder.

TEKSTKRITIEK: vs. 1083 hs. vrolyheit. - 1090 oude uitg.: ter karrosse. - 1097 Ho. Versmelt.

TEKSTKRITIEK: vs 1125 oude uitg.: Dat flux met zijnen glans (à cujus lumine) perruik enz.