De werken van Vondel. Deel 8. 1656-1660

Regelnummers proza verbergen

[p. 118]

P. Ovidius Nazoos Herscheppinge.
Het vyftiende boek.

Inhout.

1 Numa volghde Romulus, en Krotons oorsprong naerspoorende, bevont hoe eertijts^{r. 1} 2 zwarte in witte keursteentjes veranderden. Hy luisterde naer Pitagoras leeringen, rede- 3 kavelende van der dingen geduurige veranderingen. Egeria sedert Numaes doot beschreien-³ 4 de, en geensins hoorende naer Hippolitus rampen, haer ten troost voorgestelt, smilt al⁴ 5 quijnende in eene bron; geen minder wonder dan Romulus speer, in eenen boom ver- 6 keert, of Cippus met hoornen gekroont. Endelyk wort Julius Cezar, na zijn overlijden, 7 in eene starre herschapen, en Augustus een plaets onder de goden beschoren.⁷

r. 1 volghde: volgde op.

3 sedert: nadien.

4 rampen; Lat. conversiones: ‘veranderingen’ vgl. echter vs. 727.

7 en Augustus... beschoren, niet bij Canterus.

[p. 119]

tekstkritische noten

Men zocht vast midlerwyl een' heer, een brave loote,^{vs. 1}

Die tegens 't onweêr en den last van dezen staet²
Was opgegroeit, en waert met wysheit raet en daet
Den koning Romulus te volgen in 't regeeren.^3-4
De Faem, een voorbodin van waerheit, snel van veêren,⁵
Gaf den voorzichtigen heer Numa haere stem.⁺⁶
Hy, niet alleen op 't out Sabynsche recht, dat hem
Kon dienen, afgerecht, begreep in zyn gedachten^7-8
En ruim vernuft wat groots, en onderzocht de krachten⁹
En aert van vrou natuur, den dingen ingeplant.¹⁰
Dees leerzucht noopte hem zyn eigen vaderlant¹¹
En teffens Kurien te ruimen, en te trekken¹²
Naer eene Grieksche stadt, in Italjaensche plekken
Gebout van Herkules, uit goddelyken stam,
Toen hy, een vreemdeling, by d'Italjaenen quam:^14-15
Gelyk een lantzaet, out en geensins onervaeren
In zaeken lang gebeurt, ons klaer wist t' openbaeren.
Men zegt dat Herkules, Jupyns befaemde spruit,
Zeeghaftigh keerende, gelaên met ryken buit¹⁹
Van ossen, uit het Spaensch geweste langs de stranden,
Quam in Lacinium, en weidende op dees landen^20-21
Zyn vee, in 't gastvry huis van Kroton, groot geacht,
Zich neêrsloegh, en vermoeit hier zocht den eersten nacht,
Na lang omsukkelen, te rusten. in 't vertrekken^22-24

TEKSTKRITIEK vs. 9 oude uitg.: En rijk. - 21 oude uitg.: in dees landen; ook Ung., Dif.

vs. 1 brave loote (1e lez.: schoote); versta: een wakker man; de gedachte aan afstamming treedt op de achtergrond.

2 't onweêr: de stormachtige moeilikheden; niet bij Ov.; en den last; 1e lez.: en gevaer; Lat. tantae pondera molis.

3-4 opgegroeit: opgewassen; met.... daet vervangt het Lat. tanto (regi): ‘zulk een grote koning’.

5 voorbodin; H. over bodin naast gemeenslachtig bode (e.d.), aan welk laatste hij de voorkeur geeft; voorbodin van waerheit, in dit geval nl.; vgl. Dl. VI, 558: 234-vlg.; snel van veêren (vleugels), niet bij Ov.

+ [Randschrift:] Numa Romulus nazaet.

6 voorzichtigen: beleidvolle, wijze; Lat. clarum: ‘roemrijke’, nl. door zijn rechtvaardigheid en vroomheid, en een consultissimus vir (Livius, I, 18, 1); V. 1e lez. was den doorluchtigen: hij heeft met zijn wijziging bedoeld de réden der vermaardheid aan te geven; de aant. v. Schrev. noemt hem: bekend door rechtvaardigheid en onkreukbaarheid.’

7-8 recht.... afgerecht (bekwaam in) is wel een onbedoelde annominatio; Sabynsche recht (Lat. ritus, ‘zeden en gebruiken’); hij was nl. van Cures, de hoofdstad der Sabijnen; begreep: vatte op.

9 En ruim; zie Tekstkrit.; sterke aarzeling in het hs.: En ruim was de 1e lez., die niet geschrapt werd, ofschoon V. het daarna probeerde met goet erboven en ryk eronder, beide wèl geschrapt; in de druk werd 't weer rijk; Lat. capaci, ‘veel kunnende bevatten’; ruim heeft V. wschl. ten slotte toch te neutraal gevonden.

10 aert van vrou natuur; de persoonsvoorstelling (vrou) niet bij Ov. (evenmin in vs. 88); Lat. rerum natura, met toespeling op Lucretius' wijsgerig leerdicht van die naam.

11 noopte: dreef.

12 Kurien; zie bij vs. 7-8.

14-15 van Herkules; Lat. Herculei hospitis: ‘(de stad) van Hercules' gastheer’, nl. Croton; zie het vervolg; V. vatte verkeerdelik Herculei (2e nv. van 't bnw. Herculeus) als 2e nv. van Hercules op, en hospes als ‘vreemdeling’.

19 gelaên met is in het verband (ossen) kras gebruikt.

20-21 vs. 21 in het hs. tussengevoegd; Spaensch geweste; het waren de Hiberiese runderen van Geryones, over wie zie Bk. IX, vs. 261-62; langs de stranden.... Lacinium; Lat. ab Oceano.... littora... tenuisse Lacinia, d.w.z. dat hij van de Oceaan (Spanje's westkust) de Laciniese kust had bereikt; Lacinium, voorgebergte bij Croton, een stad aan de oostkust van Bruttium, in Zd. Italië.

22-24 Bij Ov. de tegenstelling: terwijl het vee in het zachte gras rondzwierf, betrad hij zelf Croton's huis; groot geacht, Ov.: de grote Cr.; den eersten nacht niet bij Ov., maar ook V. bedoelt niet, dat het bij die eerste nacht bleef; omsukkelen, vgl. Bk. IV, vs. 775.

[p. 120]

25

Sprak helt Alcides, om d'aenstaende tyt t'ontdekken:²⁵

 

'k Zie den nakoomling hier een nieuwe stadt bestaen

 

Te bouwen met der tyt. de daet wees sedert aen^26-27

 

Dat 's helts voorspellinge gegrontvest was op reden:²⁸

 

Want Miscelus, de zoon van een' uit Grieksche steden,²⁹

30

(Alemon hiet hy,) was bemint in dezen tyt³⁰

 

By al het godendom. Alcides wyt en zyt

 

Befaemt, verscheen hem in den slaep met knods en wapen,^31-32

 

En sprak: ontwaek, rys op: het is geen tyt te slaepen.³³

 

Verlaet het vaderlant, en reis naer Ezars vliet,³⁴

35

Die tusschen rotsen ruischt. gehoorzaemt gy ons niet,^35a

 

Zoo zultge elendigh uw weêrspannigheit beweenen.

 

Hiermede was de slaep en Herkules verdweenen.^36-37

 

Alemons zoon ontwaekt, en overlegt al stil

 

't Gezicht, dat hem verscheen, en voelt in zynen wil

40

Een' stryt: want godt gebiet gestreng hy zal vertrekken,

 

De wet verbiet het. wie uit lust tot andre plekken

 

Het vaderlant verlaet, verbeurt hier lyf en goet.⁴²

 

De moede westzon doopt haer aenschyn in den vloet.⁴³

 

De starrelichte nacht verryst uit duisterheden,⁴⁴

45

Wanneer de zelve godt hem weder hier beneden

 

Verscheen, vermaende zich te geven op de reis,

 

En harder dreighde, ontzegt hy 's hemels wil en eisch.^45-47

 

Hy angstigh rust zich toe te scheiden uit dees hoeken⁴⁸

 

Des lants, en elders heene een nieu verblyf te zoeken.

50

Hierover mort de stadt, die van zyn reis gewaeght.⁵⁰

25 Alcides (aldus de juiste klemtoon): Hercules; kleinzoon van Alceus; 25b niet bij Ov.; d'aenstaende tyt: de toekomst.

26-27 bestaen: ondernemen; Ov. enkel: ‘ten tijde uwer (of algemener: onzer; het Lat. bezigt hier geen pronomen) nakomelingen zal hier een stad worden gesticht’; 1e lez. 'k Zie namaels hier een stadt den blooten gront beslaen Voor den nakomeling.

28 1e lez.: Dat 's godts; Hercules echter was nog geen god; vgl. bij vs. 36-37; en Bk. IX, vs. 355-vlg.

29 Myscelos (-us); uit Grieksche steden; Lat. Argolicus: eigl.: uit Argolis, een landschap in de Peloponnesus; maar in ruimere zin ook ‘Grieks’; hij stamde uit Rhiphae in Achaia, N. Wl. van Argolis.

30 bemint (1e lez. gezien), en zelfs: de meest beminde, zegt Ov.

31-32 wyt.... befaemt, niet bij Ov.; met knods en wapen geeft, aldus gezegd, een onbedoelde nadruk aan 't Lat. epitheton ornans: ‘de knotsdragende Hercules’.

33 ontwaek.... slaepen, voor het enkele age: ‘op!’

34 De Aesar, bij Croton.

35a Lat. lapidosas (undas): kiezelrijk; diversi ‘ver verwijderd’ is alleen aangeduid, nl. in reis.

36-37 Klemtoon op en in 37; 1e lez.: Zoo zullen u veel zwaere en droeve elenden (multa ac metuenda) prangen. Hierop verdween de slaep, de Slaepgodt (vergissing, voor Lat. deus, d.i. Hercules) ging zyn gangen.

42 hier; 1e lez.: zyn; en goet, niet bij Ov., evenmin als hier.

43 De moede; 1e lez.: De klaere; Lat. candidus sol; klaere bij de zon had voor V. niet voldoende het karakter van een epitheton ornans, om in dit verband te kunnen dienen.

44 Ov.: ‘en de zeer duistere nacht had haar sterrehoofd (uit de Oceaan) geheven’; dus een contrasterende parallel naast vs. 43, die bij V. minder spreekt, maar door een fraaie visie vergoed wordt.

45-47 ontzegt hy enz.: indien hij.... weigert te vervullen; 1e lez.: godt hem weder hier beneden (2e lez.: godt hier wederom beneden) Verscheen, vermaende (2e lez.: en maende) flux te scheiden uit dien oort, En schrikkelyker dreighde, indien hy godt niet hoort.

48 angstigh, nl. zijnde.

50 gewaeght: groot gewag maakt; vgl. Wdb. N.T. IV, 2008; Dl. VII, 379: 65, en ib. bl. 887.

[p. 121]

 

Hy wort gestreng, als een wetschender, aengeklaeght,⁺⁵¹

 

En deze zaek bepleit, zoo blykt de schult des droeven⁵²

 

Beklaeghden, zonder eens getuigen te behoeven:⁵³

 

En d'aengeklaeghde heft bedroeft zyn dootsch gezicht⁵⁴

55

Met bey de handen naer den hemel en het licht,

 

En bidt: Alcides, die door twalef heldenstukken⁵⁶

 

Verdiende in 't hof der goôn te zitten, zie 't verdrukken⁵⁷

 

Van uwen dienaer aen, en sta hem by in noot:⁵⁸

 

Want gy zyt oorzaek van dees misdaet, en myn doot.⁵⁹

60

Men was van outs gewoon met witte en zwarte steenen

 

Gedaeghden, in 't gerecht voor rechteren verscheenen,

 

Te doemen, ofte vry te spreeken van hun schult.

 

Nu strykenze op dien gront het vonnis, en men vult⁶³

 

De keurbus wederom met zwarten: maer de heeren⁺⁶⁴

65

Zien al de zwarten, uit de bus gerolt, verkeeren⁶⁵

 

In witte steenen: want Alcides zegen went⁶⁶

 

Het pleit tot heil des mans, in 't halsrecht vry gekent.⁶⁷

 

Hy dankt den zoone van Alkmene, die hem teelde,⁶⁸

 

Zeilt naer d'Ioonsche zee, voorspoedigh en vol weelde,⁶⁹

70

Voorby 't Spartaensch Tarente, en Sibaris, en voort

 

Langs Salentyn, en langs Neëtus met zyn boort,

 

De zeeboght van Turin, Temeze, Iäpix landen,^70-72

 

En naulyx op de zee gezeilt langs deze stranden,⁷³

+ [Randschrift:] Miscelus aengeklaeght.

51 De zaak wordt behandeld als een Romeinse causa publica, waarbij het om het leven gaat; vgl. vs. 67.

52 1e lez.: dit geschil, maar V. begreep terecht, dat het eigl. geen ‘geschil’ was; bepleit, wel te verstaan alleen van de zijde der aanklacht (: caussa prior); deze.... bepleit, absol. constr.

53 Doordat hij, gelijk niet anders mogelik was, bekende; eens: ook maar.

54 bedroeft (en ook dootsch?) staat voor squallidus, ‘met verwaarloosde kleding en haren’, zoals aangeklaagden, om medelijden op te wekken, verschenen. - Met bey de handen is een 2e lez.; oorspr. begon de regel met Heft (dat toen in vs. 54 nog niet stond; het onbedoeld komiese, - bij misvatting, - schijnt aan V. niet opgevallen; wijziging van met tot en was echter uitgesloten door het begin van het voorgaande en het volgende vers; hij zou minstens met.... handen tussen komma's geplaatst hebben.

56 Vgl. Bk. IX, vs. 256-vlg.

57 1e lez.: in 't godendom.

58 eerdere lez.: stame.

59 1e lez.: myn misdaet.

63 1e lez.: sluitenze; op dien gront; Lat. sic. ‘op die wijze’; bedoeld schijnt dus: ‘op basis van dat gebruik’?

+ [Randschrift:] Zwarte keursteentjes in witte.

64 wederom is misplaatst; allen wierpen een zwarte (d.i. veroordelende) stemsteen in de urn; de urn noemt Ov. immitem, ‘die geen meedogen kent’.

65 uit de bus gerolt, nl. voor de stemopname.

66 went: wendt.

67 vry gekent: vrij (erkend; -) gesproken.

68 Lat. .... parenti Amphitryonidae; de laatste aanduiding (Hercules als stiefzoon van Amphitryon; vgl. bij Bk. IX, vs. 195 waar V. haar door Alcides verving; en ib. bij vs. 24) verving V. door de vermelding van Herc.' moeder; die hem teelde, voor Lat. parenti, hier ‘vader’, als algemeene eretitel voor goden; door V. verstaan als: ‘van wie hij zijn afkomst rekende’.

69 naer is onjuist; Lat. aequor navigat Ionium: ‘hij vaart over de I. zee’; 69b Ov.: ‘met gunstige wind’.

70-72 De hier genoemde plaatsen e.d. liggen alle in de, aan de Ioniese zee aansluitende, golf van Tarente, maar zij worden niet in de juiste geografiese orde vermeld, zulks ter aanduiding van Myscelus' her-en-der-varen; Spartaensch Tarente; Tar. was gesticht door de Spartaan Phalantus; Salentyn en Neëtus is foutief voor: de Salentijnse Neaethus (aldus in V.'s tekst, en toegelicht als: een rivier in 't land der Salentijnen; vandaar met zyn boort); Turin, Lat, Thurinos (sinus) van Thurii; Temeze, vgl. bij Bk. VII, vs. 307; hier vs. 940; Iäpix landen: het Japygiese voorgebergte.

73 naulyx doet zonderling na de beschreven zwerftocht, wat V. ook wel aanvoelde, te oordelen naar het vervangen van alle stranden door deze str.; Ov. echter zegt, dat hij op het land langs de kust nog maar weinig had getrokken.

[p. 122]

 

Genaekt in 't ent den stroom van Ezar, door den godt

75

Alcides hem getoont, en toegelegt by lot.⁷⁵

 

Hier zagh men Krotons graf bewaeren 't vroom gebeente.⁷⁶

 

Hier boude hy een stadt, ten dienst van zyn gemeente,⁷⁷

 

Gelyk hem was geboôn, ter plaets hiertoe bequaem,^78b

 

En noemdeze, als het voeght, naer 's overledens naem.⁷⁹

80

De Faem getuight noch van den oorsprong dezer stede,

 

Op d'Italjaensche grens gebout in vollen vrede.⁸¹

 

Hier woonde een staetigh man van Samos, doch beducht⁸²

 

Voor zyne heeren, dies hy tydigh nam de vlugt,⁸³

 

En ging vrywilligh, als 's lants balling, ommedwaelen⁸⁴

85

Uit 's dwingelants gezicht. hoewel de heldre straelen⁸⁵

 

Der goden, boven 't zwerk gezeten hemelhoogh,

 

Niet nederflonkren in der sterfelyken oogh,

 

En vrou natuur 't gezicht zoo veele dingen weigert,

 

Nochtans bespiegelde hy, waekende opgesteigert,

90

Al wat verborgen blinkt in eenen andren dagh,

 

En eerde in 't harte, 't geen hy nimmer hoorde of zagh,^85-91

 

En drukte in 's leerlings ziel stilzwygende op te merken,⁹²

 

Den oorsprong van 't heelal, en d'oorzaek aller werken

 

Te kennen, en al wat natuur ons zegt en leert:⁹⁴

95

Wat godt in wezen is: hoe damp in sneeu verkeert:^95b

 

Wat blixem teelt, en of Jupyn of stormwint dondert

75 by lot: bij lotsbeschikking, tot zijn lotsdeel (fatalia: ‘door het Lot, bij monde van H., toegewezen’).

76 Hier; Ov. ‘niet ver van hier’.

77 stadt, nl. Croton (de vaderstad van de befaamde athleet Milo).

78b niet bij Ov.

79 Met dit vers eindigt het verhaal van de lantzaet (vs. 16).

81 in vollen vrede, niet bij Ov.

82 staetigh (niet bij Ov.): vol levensernst (vgl. Bk. VII, vs. 430); de man is Pythagoras, de wijsgeer, over wie zie Dl. VII, 380: 111; Koning Numa leefde anderhalve eeuw vroeger, maar dit was naar antieke opvatting geen bezwaar om hen, als geestverwanten, tot tijdgenoten te maken; Pythagoras genoot in de oudheid groot, en steeds groeiend, aanzien.

83 heeren, van Samos nl.; dies hy, 1e lez.: want hy.

84 's lants balling (vgl. Dl. VII, 381: 139; Bk. IX, vs. 570, 1e lez.); de hier gebezigde volgorde wijst erop, dat V.'s lants als een genit. subjectivus beschouwde); ‘ommedwaelen’ zegt Ov. niet.

85 's dwingelants, voor Lat. tyrannidis: de (collectieve) aleenheerschappij (dier heren); of V. het zo bedoeld heeft? of dacht hij aan de tiran Polycrates?

85-91 Ov.: ‘en tot de goden, schoon ververwijderd in de hemelruimte, drong hij door met zijn verstand (mente); en wat de natuur aan de blik der mensen ontzegde, zag hij met de ogen des geestes (oculis pectoris); bespiegelde hy; vgl. de aant. bij Schrev. bij mente: ‘mentis contemplatione’; waekende opgesteigert: met de aandacht van zijn geest omhooggestegen; Al wat (vs. 90); eerdere lez. Al wat, daarna Wat hier (wegens de 1e lez.: al 't geen in vs. 91), toen: Al wat, omdat hier niet paste bij de 2e vershelft; en 't geen in vs. 91.

92 stilzwygende op te merken: zwijgend hun opmerkzaamheid te spannen; dit ziet op het langdurig stilzwijgen, de zgn. echemuthia, door P. van zijn leerlingen gevorderd; dictaque mirantum, (dat zij zijn uitspraken bewonderden) niet weergegeven; denk aan het autos epha: ‘hij-zelf heeft 't gezegd’.

94 en .... leert; Ov.: ‘en wat de natuur is’.

95b Ov.: ‘waar de sneeuw vandaan komt’.

[p. 123]

 

En blixemt door een barst der wolke, en elk verwondert:^96-97

 

Wat d'aerde schudt en schokt: den loop van zon en maen,

 

En wat noch schuilt. hy straft die hunnen buik verzaên^93-99a99

100

Met vee, en onbeschroomt den disch met vleesch stoffeeren.

 

Hy was wel d'eerste die het volk aldus quam leeren,

 

Doch niemant hoorde naer 's mans billyk onderwys.¹⁰²

 

Hy riep: o menschen, smet u niet met snoode spys:⁺

 

Maer leert met veltgewas en ooft de maegh verzaden,

105

Waerme de boomgaert en de boom hangt overladen.^104-05

 

Plukt muskadellen. kiest de beste trossen uit.¹⁰⁶

 

Ook vint men liefelyk en geen onheilzaem kruit,¹⁰⁷

 

En meer gewassen om te nutten, gaer gezoden.¹⁰⁸

 

Geen melk noch honigh wort den mont en tong verboden,

110

Die geurigh naer den tym en schoone bloemen ruikt.¹¹⁰

 

Het aertryk schenkt u milt, op dat gy 't vry gebruikt,

 

Zoo veelerhande spys. geen nootdruft kan u schorten,

 

Noch voetsel, zonder moort en eenigh bloet te storten.¹¹³

 

Het wilt gedierte boet den honger slechts met vleisch,¹¹⁴

115

Nochtans niet ieder dier. het vee leeft naer den eisch

 

By gras en weide, paert en kudden, en de tammen:^115-16

 

Maer wilde dieren die op roof en vrybuit vlammen,

 

Verwildert in den aert, de leeu, die gruwzaem brult,¹¹⁸

 

d'Armeensche tyger, die het wout met schrik vervult,¹¹⁹

96-97 Het 2e of: dan wel; stormwint .... wolke; Ov.: ‘de winden door 't bersten der wolken’; vgl. Bk. I, bij vs. 69; blixemt; 1e lez. weêrlicht; vgl. Bk. XI, vs. 693; XIV, vs. 723; en elk verwondert (verbaasd doet staan), toevoeg, v.V.

93-99a Het hier vernoemde heeft in werkelikheid geen uitstaans met Pyth., maar is behandeld door Lucretius, die Ov. wilde eren door hem met Pyth. te verbinden.

99 En... schuilt; Ov.: ‘en alwat verborgen is’; straft: gispt; 1e lez.: leert; Lat. arguit (Farn.; Schrev., N. Heins. arcuit), dat door Schrev. in nota met ‘reprehendit’ wordt toegelicht; voor de zaak vgl. Dl. VII, bij 380: 113-14; Dl. I, blz. 338-39; Vondelkron. III, blz. 122; de stof zijner naar de regels der rhetoriese techniek saamgestelde uiteenzetting van Pyth.'s leer heeft Ov. goeddeels aan Varro ontleend: een neopythagoreïese doctrien, door Stoïcisme en Platonisme beïnvloed; vgl. Wagenvoort, Varia Vita.

102 hoorde naer: gaf gevolg aan.

+ [Randschrift:] Pitagoras leeringen.

104-05 1e lez.: u zelfs verzaden. - De constr. is opmerkelik, daar veltgewas en ooft door de afwezigheid v.h. lidw. als groep gekenmerkt wordt, en nochtans Waerme alleen op ooft slaat; wie in boomgaert en boom een overtolligheid zou willen zien, bedenke dat dit vers van H.'s zijde geen kritiek heeft uitgelokt.

106 Vgl. hiermee Ov.': ‘(sunt)... tumidaeque in vitibus uvae.

107 en geen; 1e lez.: en niet, dat is dus juist, wat H. betoogt dat 't zou moeten zijn (nadrukkelik bijgevallen door B.); vgl. Dl. VII, blz. 16; tegen geen heeft H. het bezwaar van dubbelzinnigheid(!): wel kruid dat l. is, maar geen kruid dat o. is; niet moet onscheidbaar met onheilzaem verenigd blijven, en met geen (d.i. ‘eigelijk niet een, of een niet’) kan dat niet, ‘zoras'er eenige verschikking in de woorden gemaakt wordt’; V. dacht over de dubbelzinnigheid met reden anders, en niet-onheilzaem behaagde hem blijkbaar niet; vgl. voor zijn gebruik van geen in de antwoorden aan Moonen: ‘Als hyze geen ketters noemt. Geen moet men zeggen’; Dl. III, 280: 418-vlg.; Bk. V, vs. 126; VI, vs. 671; VIII, vs. 499 met de aant. daarbij van V.Ln.; X, Inh. r. 1; vs. 911(!); XI, vs. 55-56; vs. 631; 690; 832; XIII, vs. 99; XIV, 349; 702; 1052; en hier vs. 109, vs. 112.

108 meer: nog weer andere.

110 Lat. mella thymi redolentia florem; vgl. de aan Virgilius (hier Dl. VI, 320: 171) ontleende spreuk van Coster's Akademie; thym en schoone bloemen dus wel als hendiadys te verstaan.

113 zonder....storten: zonder dat.... nodig is.

114 slechts bij gedierte; vleisch (in rijm), vgl. vs. 100 vleesch; Van Helt. I, blz. 14.

115-16 1e lez.: Doch niet een ieder; vgl. Dl. IV, 783: 389; vee correspondeert met Lat. pecudes (‘schapen’; vgl. Dl. I, 178: 1; hier vs. 146); kudden met armenta, ‘groot vee’ (vgl. vs. 161, 166); en de tammen (niet bij Ov.): en in 't algemeen de tamme dieren; vgl. pecudes et bestiae: ‘tamme en wilde dieren’; en Bk. X, vs. 759.

118 Verwildert in den aert bevat een contradictio in adjecto; ook zijn zij wild, maar niet verwilderd; die.... brult, voor iracundi, ‘grimmig’.

119 tyger, zie Tekstkrit.; die.... vervult, niet bij Ov.

[p. 124]

120

De beer, en wolven zich by vleesch en bloet geneeren.¹²⁰

 

Hoe schendigh luit het op raeu ingewant te teeren,¹²¹

 

Zoo vraetigh lichaemen met lichaemen verzaên,

 

En dat een levend lyf moet leven en bestaen

 

By 't sterven en de doot des andren, wien het leven,

125

Een levendige ziel, is van natuur gegeven!^123-25

 

'k Zegge onder duizenden van middelen om 't lyf¹²⁶

 

Te voeden, ons van d'aerde, een moeder van geryf,¹²⁷

 

Genadigh opgedischt, lust geene ons aen te randen

 

Dan droeve wonden, en het vleesch met wreede tanden¹²⁹

130

Te kaeuwen smaekelyk: voorwaer een brassery^128-30a130

 

Die Polifeemen past. o helsche razerny!¹³¹

 

Den honger van den buik, zoo gulzigh en onmaetigh,

 

Met 's anderen bederf, afgrysselyk en vraetigh

 

Te paeien! d'oude tyt, een gulde tyt, is zoet,¹³⁴

135

En leeft alleen by kruit, en ooft, en stort geen bloet.

 

De vogels vloogen door den hemel, vry van schrikken.¹³⁶

 

De hazen renden langs den akker, voor geen strikken

 

Noch hazewint beducht. de domme visch, noit moe

 

Van zwemmen, raekte in fuik noch net, en angelroe.^137-39

140

Men legt geen laegen, noch men vreest bedrogh noch listen.¹⁴⁰

 

De vre staet alsins vol, en schuwt krakkeel en twisten:¹⁴¹

 

Maer als een heiloos mensch, wie 't was, van akkervrucht

 

De walgh stak, sloegh hy 't vleesch uit eene lekkre zucht^142-43

120 by: met.

121 Lat. inviscera viscera condi: ‘dat ingewand (in ruimere zin: vlees) in ingewanden begraven wordt’; V. had dit eerst in vs. 122 benaderd: En ingewanden in den hollen darm te slaen.

123-25 Ov.: ‘en dat een levend wezen leeft bij de dood van een ander levend wezen’; H. andermaal (ook bij Bk. II, vs. 310; VI, vs. 142)over levendig, levend; de onderscheiding noemt Hinl. ‘eene fraaie versieringe, welke alle nette Schryvers gaarne volgen, en meer niet’.

126 'k Zegge eerst in 3e lez., Lat. scilicet.

127 een.... geryf; Ov.: ‘de beste der moeders’; gewoner bij V. is gerief; zie Wdb. N.T. IV, 1667.

129 droeve wonden, letterl. naar tristia vulnera, betrekking hebbend op het jammerlik stukgesneden vlees.

128-30a is als een onderstellende uitroep te verstaan; het Lat. heeft een vraag, en niet ‘ons’ maar ‘u’.

130 1e lez.: met een smaek... lekkerny.

131 Polifeemen; vgl. Bk. XIV, vs. 226-vlg.; 1e lez.: Die slechts den strantreus voeght; 2e lez.: Die Polifeem sl (sic); - razery; vgl. vs. 933; Bk. I, vs. 310, vs. 886; II, vs. 110; IV, vs. 640. vs. 658; VI, vs. 906; IX, vs. 572; XI, vs. 17; kennelik gaf V. de voorkeur aan -ny, dat hier t.p. ook een nuancering aan het rijm gaf; Bk. II, vs. 310 is om soortgelijke reden (:Emony e) -ery gekozen.

134 een gulde tyt; Ov. zegt uitdrukkelik: ‘die wij de gulden genoemd hebben’; vgl. Bk. I, vs. 111-vlg.; is zoet, praes. hist.

136 H. citeert uit Sewel, ‘dat men gemeenelijk zegt(!) de vogelen vliegen in de lucht’; vgl. daarbij Bi. en V. Ln.

137-39 de strikken en de hazewint zijn een trekje, door V. toegevoegd; evenzo de specificatie in vs. 139b (1e lez.: fuik noch aen geene), en noit.... zwemmen.

140 vreest: heeft te vrezen.

141 Fraaie weergave van cuncta.... plena pacis erant; vgl. Bk. XII, vs. 279; 141b niet bij Ov.

142-43 heiloos: snood; 1e lez.: schaedlyk (non utilis); de walg stak; H spreekt bij Bk. XIV, vs. 961 over onpers. en pers. gebruik van walgen, 't eerste door hem beter geoordeeld; en over de w. steken; in de hier gebruikte constr. beschouwt hij mensch als onderwerp, walg als voorw., en hij verwerpt haar geheel; maar de aantekening doet opmerken, dat mensch onzijdig is, en walg het onderwerp, en dat men in H.'s opvatting den walg zou moeten verwachten, daar deze het woord voor mannel. hield; heden ten dage schijnt het genus onvast (De Bo: m. en vr.; maar Teirlinck uitdrukkelik: m. niet vr.’, en hiermee stemt het Nd. Brab. overeen), en zo zal het ook vroeger wel geweest zijn; Mnl. walge, vr.; de constr. met de persoon als onderwerp is volgens De Bo in W. Vlaanderen algemeen in zwang; van mensch in bewijsbaar onz. gebruik ken ik bij V. geen voorbeeld; wel in composita: mansmensch (Bk. IX, Inh.), paerdemensch (Herk. in Tr., vs. 835); maar mensch neemt V. zelfs voor Pygmalions' beeldvrouw mann. (Bk. X, vs. 404); zie ook kantschr. bij vs. 289. - De lez. v.h. Lat. vers staat niet vast; V. volgde die van N. Heins en Schrev.: quisquis fuit ille virorum, en verstond victibus van 't tot dan toe gebezigde voedsel i.p.v. het van nu af begeerde, daarbij wschl. gesteund door een andersbedoelde aant. v. Schrev.

[p. 125]

 

In zynen graegen balgh. zoo quam allengs de boosheit¹⁴⁴

145

Door vraetzucht op de baen. ik hou dat door godtloosheit

 

Van veeslaght menschenbloet het zwaert eerst hebb' besmet.¹⁴⁶

 

Beruste 't hier, men had veel zwaerigheên belet.¹⁴⁷

 

Wy willen evenwel heel gaerne dit bekennen

 

Dat zonder eenighzins godtvruchtigheit te schennen¹⁴⁹

150

Men dieren, die den mensch verslinden, dooden magh,

 

Doch geensins eeten. maer dit bleef niet als het plagh,^150-51

 

En d'ongebondenheit liep hooger: want elk achte

 

Het billyk dat men gode een vette zeuge slaghte,¹⁵³

 

Gelyk een offerhant, dewylze snoot en vuil¹⁵⁴

155

Het zaet omwroete met den hongerigen muil,

 

En 's lantmans akkerhoop en vrucht ter leure zette.¹⁵⁶

 

Toen sleepte men den bok, die zyne tanden wette¹⁵⁷

 

Op rank en wynstok, naer godt Bacchus outer heen,

 

En slaghte hem. hun schuit vereischte twee met reên

160

En recht te slaghten. o gy schaepen, waert geschoren,^159-60

 

Onnoosle kudden, slechts tot 's menschen heil geboren,^161b

 

Wier uier overlaên hem melk en room beschaft,

 

Wat hebtge toch verdient, dat noodigh dient gestraft?¹⁶³

 

Gy die ons kleet met wolle, en nutter met uw leven

165

Dan door uw sterven zyt: en wat heeft d'os misdreven,^164-65

 

Een kudde zonder ergh en list, vol simpelheit,^165-66

 

Geschapen, ons ten dienst, ten zwaeren arrebeit?¹⁶⁷

 

Hy is ondankbaer, en geen oogst noch koren waerdigh,¹⁶⁸

144 graegen; 1e lez.: hollen (avidam).

146 1e lez.: En slaghten van het vee het bloet den degen smet; veeslaght, vgl. broederslaght Bk. XI, vs. 370; vs. 515; vee beantwoordt hier (vgl. vs. 115) aan Lat. ferae: ‘wilde dieren’; vgl. Bk. II, vs. 559; menschenbloet: het menselik geslacht; (in juist dit verband geen gelukkige wijziging).

147 Beruste 't hier: was 't daarbij gebleven; vgl. bij Bk. VI, vs. 212-vlg.

149 godtvruchtigheit, wederom voor piëtas, hier ongeveer: ‘zedelike plicht’.

150-51 Vóór de overgang op Doch zware pauze.

153 gode; 1e lez.: godt; ‘de godheid’ vgl. vs. 195; maar het woord berust op misvatting van Lat. hostia (‘offerhant’; vandaar ook vette), dat hier niet meer is dan: ‘slachtoffer’ in algemene zin.

154 1e lez.: offerhande, als een die doorgaens (geregeld) vuil; gewijzigd wegens gelyk...als; hongerigen, 1e lez.: opgesperden; Lat. pando: ‘krom’, door V. in zijn 1e lez. met pandere geassociëerd.

156 akkerhoop en vrucht: hoop op akkervrucht; merkwaardige vorm van hendiadys.

157 sleepte men; naar de lez. ducitur (Schrev., N. Heins.), niet dicitur (‘men zegt dat’; Farn.).

159-60 Lat. nocuit sua culpa duobus: ‘hun eigen schuld bracht deze twee (zwijn en bok) in 't verderf’; 1e lez.: Zyn schult beschadigde (vgl. Bk. VII, vs. 764, vs. 777) niet een Maer twee al teffens; - o gy schaepen; versta: maar gij; de overgang is ook in 't Lat. niet uitgedrukt; waert geschoren, toevoeg. v.V., weinig gelukkig zowel naar de zin als omdat de zaak in vs. 164 terugkeert.

161b naar de lez. tuendos (Farn., N. Heins.; Schrev.: tegendos).

163 Vgl. bij Bk. XIV, vs. 393; dient gestraft, zonder te worden, geen ellips, maar de oorspr. constr.

164-65 met (uw leven); 1e lez.: met; 2e lez.: in; 3e lez.: met; (Dan) door; 1e lez.: met; 2e lez.: in; 3e lez.: door.

165-66 Ploegossen slachten was bij Grieken en Romeinen verboden.

167 Geschapen bij ten zw. arrebeit.

168 Lat. immemor est demum: ‘en ondankbaar is al in 't biezonder hij’ (die het ákkerrund slacht); noch koren; 1e lez.: noch aertbes (vgl. Bk. XIII, vs. 1138); 2e lez.: noch aertvrucht; Lat. voor oogst noch koren alleen: frugum, ‘veldvruchten’.

[p. 126]

 

Die zynen bouwer uit den ploegh spant, onrechtvaerdigh¹⁶⁹

170

Het leven neemt, en wreet den afgesleeten nek,¹⁷⁰

 

Die d'akkers ploegende, en zyn' meester, nimmer vrek¹⁷¹

 

Maer milt, den oogst schenkt, met de byl ter neêr durf vellen.

 

Noch is het niet genoegh aldus het vee te quellen,

 

En zich te buiten gaen. men zegt: 't is d'eisch der goôn.¹⁷⁴

175

Men dryft, het godendom in 's hemels hoogen troon¹⁷⁵

 

Wort door het slaghten van lastdraegend vee en dieren

 

Gedient. een offer, vry van vlek, en vet van spieren,¹⁷⁷

 

En overschoon van leest [want schoon te zyn in 't oogh

 

Is dieren schadelyk] met eenen hooftbant, hoogh¹⁷⁹

180

En net bewonden, en vergult om zynen horen,¹⁸⁰

 

Geleit men ten altaere, en d'os hoort met zyne ooren¹⁸¹

 

Den priester prevlen, ziet onweetende zyn vrucht,¹⁸²

 

Gewonnen nat bezweet, op 't voorhooft, onbeducht

 

Voor 't sterven, zetten, en misschien voor 't slaghten mede

185

De wreede slaghtbyl in het water, scherp van snede.¹⁸⁵

 

Maer d'offervinder let alree met zyn verstant¹⁸⁶

 

Op vezels, en op aêr in 't lillende ingewant,¹⁸⁷

 

Om wys den rechten wil der goden aen te wyzen.

 

Waerher spruit in ons trek naer die verbode spyzen?¹⁸⁹

190

O stervenden, durft gij dit eeten, godt ten smaet?¹⁹⁰

 

Ik bidde u houdt eens op, en neemt toch onzen raet

169 spant; versta: en hem aanstonds daarop enz.

170 afgesleeten (trita labore).

171 1e lez.: Op d'akkers ploegend; wschl. heeft V. verzuimd en te schrappen; nimmer.... milt weerspiegelt Lat. toties, ‘zo vaak’; maer: maar integendeel.

174 en zich te buiten gaen; voor niet-herhaling van te (die hier de gelegenheid geeft te buiten gaen te bezigen) vgl. Dl. VII, 379: 76; 388: 56; Bk. III, vs. 955; IV, vs. 9-10, vs. 489; VII, vs. 158; IX, vs. 1078 (hier is het beginsel: groepering van zinverwante begrippen, ietwat geforceerd), XII, vs. 329-vlg.; vgl. nog Bk. VIII, vs. 1111 ter mage in en de darmen; en ib. vs. 885.

175 dryft: beweert.

177 vry van vlek (1e lez.: smet Lat. labe); het offerdier moest zonder gebreken zijn; en... spieren niet bij Ov., maar bij V. een variatie naast hetgeen volgt.

179 1e lez.: Is 't offer; Lat. nam placuisse nocet; hooftbant, vgl. Bk. VII, vs. 590; hoogh.... bewonden hoort bij met.... hooftbant; de komma dient ter aanduiding der engere verbinding van hoogh en net; vgl. Bk. I, vs. 678; VIII, vs. 73.

180 vergult; vgl. Bk. VII, vs. 238.

181 met zyne ooren, niet bij Ov.

182 De priester wordt eigl. bij Ov. niet genoemd (precantem: ‘iemand die bidt’); ignara is bij het volgende weergegeven (onweetende, en nogmaals: onbeducht enz.); vrucht; speltkorrels nl., met zout vermengd (de zgn. mola salsa; vgl. Dl. II, 150: 1001; 152: 1036).

185 in het water, nl. van het offerbekken, dat voor hem stond.

186 offervinder: de priester als orakelduider; ‘reeds doorzoekt de priester het ingewand’; vgl. bij vs. 766

187 op aêr; 1e lez.: op d'aêr; vgl. Bk. VIII, vs. 885; V. Helt. II, blz. 109; hier doet zich de biezondere combinatie voor van een meerv. met een enkv.; voor vezels en aêr heeft 't Lat. fibras, hier ‘ingewanden’; vgl. vs. 765.

189 Waerher: van waar; zeldzaam woord (in 't Mnl. oostelik); de 1e aanzet was H(iervan?); Lat. unde; het vers is te denken als inleiding tot het volgende; lez. en leeswijze van 't Lat. staan niet vast, maar Farn., Schrev., N. Heins. noteren het ook als een dóórlopende vraaguiting; die niet bij Ov.

190 Voor stervenden, ‘stervelingen’ vgl. Bespi. I, vs. 25; godt ten smaet (niet bij Ov.) loopt vooruit op vs. 195.

[p. 127]

 

Ter harte, en als gy 't vleesch van dees geslaghte stieren

 

Met uwe tanden kaeut, gedenkt dat gy de dieren,^192-93

 

Uwe akkerbouwers knaeght en knabbelt met den tant:

195

En aengezien godt zelf myn tong en ryp verstant¹⁹⁵

 

Bestiert, zoo wil ik godt, die mynen mont leert spreeken,

 

Ook volgen naer den eisch, en Delfis licht opsteeken,^197b

 

En spraek, en hemelval ontvouwen, en godts mont¹⁹⁸

 

Verklaeren. 'k wil u der geheimenissen gront,

200

Zoo lang verborgen, noit van wyze en gryze haeren²⁰⁰

 

Voorheene nagespoort, ter stichtinge openbaeren.²⁰¹

 

Het lustme d'aerde, dom en vol onweetentheên,²⁰²

 

Om laegh te laeten, op een dunne wolk te treên,²⁰³

 

Op Atlas sterke schoft te staen, en hoogh van boven²⁰⁴

205

Te zien beneden hoe de menschen, hier verschoven²⁰⁵

 

Alsins omdwaelende, en vervreemt van recht en reên,²⁰⁶

 

Voor sterven sidderen en schrikken. 'k wil met een²⁰⁷

 

Hun nootlot op een ry aenwyzen en ontvouwen.

 

O arm vertwyfelt volk, wat schroomtge uit los mistrouwen^209-vlg.209

210

Voor grynzen en grimmas der koude en kille doot,²¹⁰

 

Voor duistren jammerpoel, een gallem zonder noot,²¹¹

192-93 De herhaling van tant niet bij Ov., die variëert door middel van ‘verhemelte’ en ‘kauwen’.

195 godt; zie Tekstkrit. op vs. 153, 190; de godheid (Lafaye: un dieu); vgl. Kalff, L. Ts, XIII, 102; Bk. I, vs. 28; - en ryp verstant, niet bij Ov.; 1e lez.: en myn verstant; myn verwijderd wschl. omdat vs. 196 alweer mynen had; maar ryp is in de mond van Pyth.-zelf weinig geschikt.

197b 1e lez.: en Delfis looze streeken; Ov.: ‘ik zal mijn Delphi (d.i. de mij geopenbaarde geheimen) ontsluiten’; opsteeken: ontsteken.

198 En spraek (openbaring), bij 't voorgaande, mede blijkens de 1e lez. van 197b en Delfis looze streeken, 't welk in spraek zijn zeer nodige aanvulling kreeg; licht en spraek als hendiadys op te vatten, waarbij opsteeken zeugmaties; hemelval: mededelingen van hemelse herkomst; Lat. recludam aethera: ‘ik zal de hemel(-zelf) ontsluiten’; godts mont voor oracula, evenals Bk. II, vs. 13; XIII, vs. 961.

200 haeren; 1e lez.: zinnen.

201 1e lez.: ontsluiten en ontginnen; 2e lez. op(?) heden openbaeren; 3e lez.: gestichtigh openbaeren; ter stichtinge niet bij Ov.; Lat. magna: ‘grote, diepe (zaken)’ kan zijn weerslag hebben in gront.

202 dom enz.; Lat. inerti (sede), ‘onbewegelike (woonplaats)’, in tegenstelling nl. met de wolken; ‘onbewegelik’ ook in een aant. van Regius bij Schrev.; niet vertaald is ire per alta astra: ‘tot boven in 't ghestert (Dl. I, 198: 498) doordringen’.

203 dunne is een door V. toegevoegd bnw., gelukkiger als idee (wegens de suggestie van lichte beweging), dan als plastiek.

204 Vgl. Bk. IV, vs. 888-vlg.

205 verschoven; vgl. Bk. XIII, vs. 79.

206 Alsins: in alle richtingen; vervreemt van kan eenvoudig zijn: ‘zonder’; Lat. egentes.

207 Bij Ov. is trepidosque obitumque timentes object van exhortari, ‘bemoedigend toespreken’, dat door V., zonder het element van bemoediging, in het volgende is opgelost.

209-vlg. Hier ontwikkelt Pyth. zijn leer v.d. zielsverhuizing en de universele verandering, die zo wèl past in het slotgedeelte der Herscheppinge; reeds hier wordt ook gedoeld op de straks volgende voorspelling van Rome's grootheid (vs. 553-vlg.).

209 vertwyfelt: verbijsterd; Lat. attonitum, maar met een bepaling (‘door’ enz.); schroomt: zyt bevreesd; los: ongegrond.

210 grynzen en grimmas is van V;., de mm van grimmas in aansluiting bij grim(men).

211 in 't hs., tussengeschreven; jammerpoel: de onderwereld; gallem zonder noot (ongevaarlik; het ongevaarlike spreekt ook al uit de keuze v.h. woord gallem; vgl. Dl. V, 676: 1597) naar de lez. nomina vana (Farn., N. Heins.; Schrev. numina): ‘namen zonder realiteit’ (nl. ‘de Styx en zijn duisternissen’); een gallem; voor appositie in de 1e naamv. vgl. Bk. XII, vs. 291(?); David Herst., Opdr.: Het luste Plutarchus, de doorzichtige zedekenner; Bespi., I, vs. 1242: Godt, de kenner...., Belieft het; voor beide laatste vbb. vgl. H. op XIII, vs. 1159; anders Bk. XIII, vs. 11; Van Helt. II, blz. 111; vgl. ook Bk. I, vs. 9 genoemt de (1e lez.: den) Baiert, met Bk. V, vs. 344; zie Tekstkrit.

[p. 128]

 

's Waerzeggers stof, gedicht zoenoffer voor misdaeden,

 

Om uwen hals van een verzierde straf t'ontladen?^212-13

 

Denk geenerwyze dat u pyn te lyden sta;^214(-16)

215

Het zy uw lichaem op het lykhout hier verga

 

In vier, of door een ziekte, en 't slyten van de jaeren.

 

De zielen sterven niet, en uit haer hut vervaeren,

 

Zoo leven ze in een nieuw verblyf na dezen tyt.²¹⁸

 

Ik zelf, het heughtme, was, geduurende den stryt⁺²¹⁹

220

Voor Troie, Euforbus, zoon van Panton, en gevaerlyk²²⁰

 

Voorheene in myne borst getroffen zoo bezwaerlyk²²¹

 

Van Menelaüs speere. ook zagh ik sedert zelf²²²

 

Noch t'Argos, Abas stadt, in Junoos kerkgewelf²²³

 

Myn' eigen beukelaer. de dingen gaen en keeren,

225

Doch niets vergaet. de geest gaet heene en weêr spansseeren.

 

Hy vaert uit dieren in den mensch, en weder uit

 

Den mensch in eenigh dier, en volgens myn besluit^226-27

 

Weet nimmer van vergaen. gelyk men alle stukken

 

En vormen, hoe men wil, in buighzaem wasch kan drukken^228-29

230

Het welk niet blyft als 't was, noch eenen vorm behout,²³⁰

 

Doch 't zelve wasch blyft in zyn wezen even stout;²³¹

212-13 's Waerzeggers; Lat. vatum, hier beter: ‘dichters’; gedicht: verdicht; naar de lez. falsique piacula mundi: ‘en de boetstraffen van (d.i. in) een verdichte wereld’; naar vs. 213 te oordelen, waar verder bij Ov. niets aan beantwoordt, schijnt V. mundi voor het bnw. mundus, ‘rein’ te hebben aangezien.

214(-16) nadat nl. uw lichaam hetzij door verbranding, hetzij door ziekte of ouderdom vergaan is; i.p.v. ziekte of ouderdom bedoelt Ov. geleidelike ontbinding van het gestorven, niet-verbrande lichaam’ (vgl. Lafaye); u is ook min juist, daar speciaal van het lichaam sprake is.

218 Zoo; vgl. Bk. VI, vs. 538; IX, vs. 340, waar dit zoo na absol. partic. de nazin inleidt; zij betrekken altijd weer een nieuwe woning, zegt Ov.; de zielsverhuizing was een louteringsproces.

+ [Randschrift:] Pitagoras in Euforbus.

219 geduurende den stryt; welke casus in absol. constructie's bedoeld werd, is formeel vaak niet te onderscheiden; waar dat wel het geval is, bezigt V., en zoals H. getuigt, ‘al onze voornaamste Schryvers’, de nominativus, d.i. dus prakties geen gekwalificeerde naamval; blijkbaar voelde hij geduurende als voorzetsel; noch dit laatste noch bedoelde mogelikheid van de nominatief onderkende H., die daarom dit voorbeeld v.d. Ablativus Absolutus ‘aanmerkenswaardig’ vond, en overigens V.'s praktijk in abs. constructie's heftig bestreed, in een betoog, dat leerzaam is voor de 18e eeuwse debatten over deze zaak en de bevangenheid waarmee het Nederlands aan Lat. casusverhoudingen gemeten werd. Wat hij abl. noemde, is niet onze zgn. 4e, maar 3e nv.; vgl. nader, en in afwijking van H., de in H² aangehaalde litt.; zie voorts enige opmerkelike gevallen van abs. constr. bij V.: Bk. IV, vs. 776-8; V, vs. 335, 496; VII, vs. 253; VIII, vs. 118 (een'); IX, vs. 178, 340; XIV, vs. 748; Bespi. III, vs. 437-38; Van Helt. II, blz. 149-vlg.; zie voorts de verstandige opmerkingen van Bi., die geduurende hier ook voorzetsel noemt.

220 Euphorbus, zoon van (let wel) Panthus (of: Panthoüs; Gri. Panthous of Panthoös); vgl. Ilias, Bk. XVII, vs. 43-vlg.

221 in 't hs. tussengeschreven; in myne borst; dus niet, als een vluchteling, in de rug; bezwaerlyk bedoelt Lat. gravis: ‘zware (speer)’ enig recht te doen; vgl. Bk. IX, vs. 67.

222 sedert; Ov.: ‘onlangs’.

223 Abas; Bk. IV, vs. 831.

226-27 volgens myn besluit (slotsom van een gedachtegang) niet bij Ov.; 1e lez.: Hy komt en gaet, bezit de leden, en vaert uit De dieren in den mensch, en.

228-29 alle stukken En (vgl. Tekstkrit.) vormen: voorwerpen van allerlei vorm; wasch; de spelling, hoewel zoals V. zeer wel wist onhistories, dient ter onderscheiding (vgl. losch: ‘lynx’); in de antwoorden aan Moonen bij dit geval Balzac aangehaald: ‘Pour parler clairement, il faut parler barbarement’; vgl. echter 'n compositum als wasteelende vs. 499.

230 eenen, met nadruk.

231 't zeve wasch, predikaatsnomen; even stout, niet veel meer dan ‘even zeer’

[p. 129]

 

Zoo sluite ik dat de ziel behoudt een zelve wezen,²³²

 

Maer in verscheiden vorm verandert, en verrezen,⁺

 

Verhuist van wooningen. op dat dan ons gena^233-34a

235

En 't mededoogen door 's buix vraetzucht niet verga,^234b-35

 

Verhoet, ik waerschuw 't u, de hut van 's maegschaps zielen

 

Met vuilen neêrslagh om te worpen en vernielen,^236-37

 

En voet geen bloet met bloet: en aengezien ik ree

 

Met volle zeilen spoede in eene groote zee,^238-39

240

Zoo luistert scherp. geen ding ter werrelt blyft bestendigh.⁺²⁴⁰

 

Al wat'er is vervloeit, uitwendigh en inwendigh,²⁴¹

 

En alle beelden wuft heenzwevende vergaen.

 

Zy neemen eene wyl den schyn van buiten aen.^242-43

 

De tyden gaen hunn' gank, gelyk de waterstroomen.

245

De stroom noch d'uuren staen. de baren gaen en komen,²⁴⁵

 

En d'een dryft d'andre voort, en d'allereerste wort

 

Van eene tweede voortgedreven en geport,

 

Die dryft weêr d'eerste voort. zoo gaen de tyden stryken,^245b-48

 

En volgen te gelyk. zoo dra als d'oude wyken^249a

250

Verschynen nieuwe: want al wat te voren was

 

Wort nagelaeten, en 't geen niet is arbeit ras²⁵¹

 

Om iet te worden. zoo vernieuwen d'oogenblikken.²⁵²

 

Gy ziet de nachten 't licht, dat d'oogen kan verquikken,

 

Verjaegen, en den glans van 't licht den duistren nacht

255

Op zyne hielen treên. de hemel trekt te wacht,^253-55a255b

 

En houdt geene eenerley gedaente, als alle dingen

232 Zoo, met nadruk (sic).

+ [Randschrift:] Pitagoras ziel-verhuizingen.

233-34a sed in varias migrare figuras; Maer, 1e lez.: Doch (vgl. vs. 231).

234b-35 gena En 't mededoogen; Lat. piëtas, hetzij het natuurlik menselik gevoel (W.) of eerder: de verwantschapsplicht (Lafaye; vgl. vs. 236); ook elders (Bk. IX, vs. 960; X, vs. 462, 1e lez.) is piëtas met me(de)doogen vertaald.

236-37 Verhoet: hoed u; neêrslagh: doodslag; 1e lez.: Zoo wacht .... de bloetverwantsche zielen .... uit te jaegen (exturbare animas) en vernielen (2e lez.: te bederven door 't v.).

238-39 overdrachtelik; ‘meegevoerd word door de stroom van mijn gedachten’.’

+ [Randschrift:] Veranderinge aller dingen.

240 bestendigh, bijw.

241 Het panta rhei van Heraclitus; 241b niet bij Ov.

242-43 wuft: onbestendig, vlietend: eene wyl: slechts voor een poos; schyn van buiten: uitwendige gedaante; Lat, omnisque vagans (‘wuft heenzw.’; ‘eene wyl’) formatur (‘neemen den schyn.... aen’) imago (‘beelden’; uitwendig waarneembare dingen); vagans is het psych. predikaat.

245 Versta: de stroom immers enz.; staen met nadruk.

245b-48 Ov. (lez. v. N. Heins.): ‘en de eerste wordt voortgedreven door een (daarachter komende), en drijft zelf weer een (nog) eerdere voort; urgeturque prior venienti, urgetque priorem; de vertaling van V. dus onjuist; voor allereerste vgl. Bk. I, vs. 900.

249a ‘En andere tijden volgen hun op’.

251 wort nagelaeten (relictum est): telt niet meer; niet: niets (in de zin van: niet-bestaande); missch. bezigt V. arbeit om de associatie van dit woord met het baringsbegrip; Ov.: ‘wat nog niet geweest was, wordt’.

252 d'oogenblikken; ‘alle ogenblikken’ zegt Ov.

253-55a Ov. uit één gedachte tweeledig: ‘gij ziet de.... nachten heenstreven naar 't licht, en het.... zonnelicht volgen op de nacht’; V.'s fraaie verzen betekenen schijnbaar ook een verrijking van de inhoud, maar zie het vervolg; zyne (255), 1e lez.: haere.

255b de hemel: de sterren aan het firmament; trekt te wacht: als hij te wacht trekt; vgl. Bk. II, vs. 149-50.

[p. 130]

 

Vermoeit te ruste gaen, in naere schemeringen.

 

De klaere morgenstar, als zy op 't witte paert

 

Genaekt, ziet anders, en wanneerze nedervaert

260

Ook anders, als zy droef de werrelt komt misverven.^256-60

 

Vroeghmorgens uit de kimme, op datwe 't licht niet derven,

 

Aensteigrende, is zy root, en root wanneerze daelt.^261-62

 

In top des hemels ziet zy wit, en ryk bestraelt,

 

En vlugt de nevels, schuw van mist en aertsche dampen.^263-64

265

Ook houdt de maen by nacht, beneden 's hemels lampen,²⁶⁵

 

Geen eenerley gelaet. z'is nu en morgen kleen,²⁶⁶

 

En grooter als zy vol de horens buight aen een.

 

Gy ziet hoe 't ronde jaer zich deelt in vier getyden,⁺

 

Als een nabootser van ons leven, snel in 't glyden.

270

De kintsheit, teêr van aert en zuigende, is de lent.⁺

 

Dan zyn de kruiden, groen en zwak, doorgaens gewent²⁷¹

 

Te zwillen, 's lantmans hart met vaste hoop te sterken.²⁷²

 

Dan bloeit al wat'er is. elk lantschap, kloek in 't werken,

 

Verquikt en koestert, lacht ons bly met bloemen aen,

275

En levendige verf: doch alle kruiden staen^273-75

 

Ontlooken zonder pit. dan volght de vruchtbre zomer²⁷⁶

 

Den lentetyt. 't gewas wort maghtiger en vroomer.²⁷⁷

 

Dan kryght de jongeling ook maght in zyne leên.

 

Geen oude is sterker, geen zoo vruchtbaer: ook is geen²⁷⁹

280

Getyde heeter. maer de herrefsttyt, veel grover,²⁸⁰

 

Is na den brant der jeught heel ryp en morw, en over

 

De kintsheit, tusschen jeught en hoogen ouderdom,^281-82

256-60 naere schemeringen: sombere duisternis; Lucifer op een schimmel voorgesteld, vgl. Tristia III, 5, 55-vlg. V. Ln. merkt op dat de persoonsvoorstelling (Lucifer te paard) niet tot haar recht komt: en dat tegen opvatting van morgenstar als persoonsnaam bezwaar is wegens zy: men kan zich afvragen of een scherpe personifikatie hier de zaak mooier maakt; vgl. Bk. XI, vs. 375; vs. 467; en het bij Bk. XIV, vs. 1013 opgemerkte; in Lucifer vermijdt V. de moeilikheid; zie nog Dl. III, 168: 335; anders.... ook anders: anders dan (Latijnse manier); 1e lez. komt aengereên Op 't witte paert, voor 't licht, in oosten aengebeên, Ziet anders, wederom heel anders; bij Ov. is geen tegenstelling tussen op-, en ondergang van Lucifer (als avondster Hesperus; in beide gevallen Venus; 't behoud van morgenstar voor beide functies niet gelukkig); hij bedoelt hier te spreken van de opvolging van de nacht door dageraad en dag, en plaatst tegenover de kleur des hemels-bij-nacht die bij 't verschijnen van Lucifer en van de Dageraad, welke laatste straks de aarde overgeeft aan de Zon(negod): uit oorzaak van dit misverstand is ook in vs. 256 (houdt.... gedaente) de vertaling onjuist.

261-62 Wonderlik ware het als V. niet gezien had, dat hier bij Ov. geen sprake meer is van de morgenster, maar van de zon: ipse Dei clypeus: ‘het schild, de schijfzelf van die (zonne)god’; wschl. zag hij over 't hoofd, dat hij zo juist over de morgenster had gesproken; op dat... derven, niet bij Ov.

263-64 schuw, bij zy; Ov.: ‘maar wit is zij (de zonneschijf) op zijn hoogtepunt, wijl daar de natuur der bovenlucht beter is, en zij, op grote afstand, de aanraking der aarde mijdt’; 1e lez. En vlught (met geschrapte h) van verre snel, en schuwt alle aertsche dampen.

265 de maen, met nadruk; beneden... lampen (de sterren) niet bij Ov.

266 gelaet: vorm; 266b onjuist; Ov.: ‘en altijd is zij, wanneer zij wast, heden kleiner dan op de volgende dag’.

+ [Randschrift:] Vier jaergetyden.

+ [Randschrift:] Vierderhande oude der menschen.

271 doorgaens: als vaste regel, vast.

272 1e lez. hart; 2e lez. hert; 3e lez. hart; aanvankelike wijziging wel wegens de omringende a-klanken; de vorm met e bij V. minder gewoon, vgl. V. Helt. I, bl. 3; Dl. VII, blz. 865

273-75 kloek in 't werken; Lat. almus: ‘voedend’; lacht.... aen; vgl. H., in aansluiting aan zijn nota bij Bk. XIV, vs. 341; elk.... verf is een uitbreiding van Lat.: florumque coloribus almus ridet ager.

276 zonder pit: zonder kracht.

277 vroomer: krachtiger.

279 oude: leeftijd.

280 veel grover; niet bij Ov.

281-82 1e lez. murruw; 2e lez. murw, waarin ten slotte u gewijzigd tot o; vgl. Bk. XIV, vs. 924; Lat. mitis: ‘zacht’; over de kintsheit, weinig gelukkige inlas, wijl immers de kintsheit aan de lente parallel staat; jeught: jongelingsleef- tijd (vgl. b.v. Dl. II, 111: 186; hier Bk. VII, vs. 5; X, vs. 439).

[p. 131]

 

Gemaetighder van bloet, met gryze lokken om

 

Het hoofd bezwaeit. dan komt langs nedergaende trappen²⁸⁴

285

De winter, out en kout, al sidderende aenstappen,

 

Berooft van haer, of grys, indien'er haer bleef staen.^268-286286

 

Het lyf verkeert. het geen wy waren zal vergaen,

 

En morgen zynwe niet de zelve mensch als heden.²⁸⁸

 

Wy 't zaet en slechts de hoop der menschen hier beneden,⁺²⁸⁹

290

Toen d'ouders leefden, trou verbonden, hant aen hant,²⁹⁰

 

Besloegen heimelyk vrou moeders ingewant.

 

De geestige natuur schiep lust de ledemaeten²⁹²

 

In moeders zwanger lyf niet meer benaeut te laeten,²⁹³

 

En holp het vruchtjen uit zyn hol in ope lucht.²⁹⁴

295

Daer lagh het maghteloos en kroop uit eene zucht

 

Om aêm te scheppen, als een dier, op twee paer voeten,^295-96

 

En quam al waggelende allengs, na byster wroeten,

 

Met zwakke beenen op te staen door oefening

 

Van zenuwen. 't wert sterk en vlug. de jongkheit ging^298-99

300

Voorby. de jaeren in het midden omgekoomen,³⁰⁰

 

Gevoelt de mensch hoe hy in kracht heeft afgenomen³⁰¹

 

Door 't nederglyden van den zwakken ouderdom.

 

Hy struikelt, en gaet af, en neêrgebukt, en krom,

 

Gedrukt van 't zwaere pak des tyts voorbygegleden:³⁰⁴

305

Want ouderdom verdryft en velt de kracht der leden.

 

Stokoude Milon zagh zyn sterke spieren vast,

 

Eerst Herkules gelyk, bezwyken voor den last,

 

En d'armen heel verslapt by 't lichaem nederhangen.^306-08

 

Hy schreide, en ook Heleen, nu dor en schor van wangen³⁰⁹

310

Most weenen, toenze zwak in haeren ouden dagh³¹⁰

284 langs.... trappen, niet bij Ov.

268-286 Vgl. betreffende de parallelisering van jaar-, en leeftijden Oudheidk. Jaarb., Mei 1934, blz. 127-vlg.

286 grys; vgl. vs. 283; Ov. maakt de tegenstelling: wit (winter), grijs (herfst); 1e lez.: van zyne of met een anders lok gedekt (2 haerlok aen); 2e lez.: van haer, of grys, zoo noch wat haers bleef staen.

288 1e lez.: recht als heden.

+ [Randschrift:] Het zaet des menschen in eenen mensch.

289 der menschen; Lat. hominum, ‘van mensen’, dus nog slechts de kiem van wordende mensen.

290 Een uitbreiding van V.

292 geestige: kunstvolle.

293 1e lez.: 's moeders.

294 1e lez.: in d'ope lucht.

295-96 en kroop, nl. vervolgens, want dit is het tweede stadium; uit... scheppen, niet bij Ov.

298-99 door.... zenuwen; Ov. spreekt van ‘enig steunsel tot hulp van de spieren’; conamen door V. als abstractum opgevat; voor zenuwen voor nervi zie Bk. IX, vs. 243.

300 jaeren in het midden: middenjaren; vgl. bij vs. 916.

301 1e lez.: Bevint; heeft afgenomen, vgl. Dl. II, 323: 5 heeft toegenomen; bij Kern, Omschrev. Praet. § 153-vlg. niet vermeld (wel § 157 heeft doorgebroocken); vgl. § 186 over groeien; de aandacht valt minder op het voltrokken-zijn der verandering (is afgenomen) dan op het durend proces.

304 voorbygegleden, laat voorbeeld (vgl. Bk. XII, vs. 572; IX, vs. 626; XIV, vs. 787) van achterplaatsing, te opmerkeliker bij voorgaande 2e nv.; met aevi prioris bedoelt Ov. de voorafgegane leeftijd.

306-08 Milo(n) van Croton(e), de vermaarde athleet; vgl. Dl. I, 396; vgl. vs. 76-vlg., vs. 82; vast, bijwoord: gaandeweg; of: in die tijd (nl. van zijn ouderdom).

309 1e lez.: van Paris eer gevangen (niet bij Ov.).

310 1e lez.: Most schreien (vgl. vs. 309 schreide); ook Bk. X, vs. 541, vs. 718 (steent en weent), XIV, vs. 404 schreien door weenen vervangen; vgl. echter Bk. II, vs. 815; XI, vs. 711 (non tenet lacrymas); XIV, vs. 1107 (fletus); er is bij V. wel een tendenz tot scherper scheiding van schreien en weenen, wschl. ook hier bespeurbaar in de toedeling van het eerste aan Milo, het tweede aan Helena (Lat. beide flet); vgl. ook geschrey, ‘geschreeuw e.d.’.

[p. 132]

 

De rimpels op de kaek in beek en spiegel zagh.³¹¹

 

Zy mompelde: waerom liet ik my tweewerf schaeken?³¹²

 

De tyt verslint het al, en gy misverfde kaeken,³¹³

 

En nydige ouderdom, vernielt al wat men vint,

315

En knaegend met den tant der vlugtige eeu, verslint

 

Door eene traege doot der dingen kracht en leven.^287-316

 

Ook al wat wy met recht den naem van hooftstof geven

 

Kan niet bestaen. 'k wil u leeraeren, luistert vry,⁺³¹⁸

 

Hoe elke hooftstof houdt haer beurten en gety.

320

De zichtbre werrelt heeft vier lichaemen, die teelen.³²⁰

 

Twee zyn zwaerwichtigh, aerde en water. dees verscheelen,³²¹

 

En zakken naer beneên: en d'andre twee, die licht

 

En ongedrukt zyn, vliên, belast van geen gewight,³²³

 

Naer boven, lucht en vier, 't welk zuiverder van wezen³²⁴

325

Dan lucht is. deze twee, tot teelen uitgelezen,³²⁵

 

Elk op een eige plaats, zyn vruchtbaer, teelen 't al,³²⁶

 

Dat weder in hun smilt, een wonderlyk geval,³²⁷

 

Dan d'aerde in water: dan is vocht in lucht vervloogen.³²⁸

 

Wanneer de zwaerte van de lucht is afgetogen³²⁹

330

Verkeertze in hemelsch vier. dan keerenze weêrom³³⁰

 

In haeren eersten staet, en eerste wezendom.³³¹

 

Als vier in lucht verdikt, de lucht in watersprongen,

 

Wort aerde in water kort en dicht in een gedrongen,^317-33332-33

 

En niets behout'er zyn natuur, gedaente, en aert.³³⁴

335

Der dingen teelster 't een uit 's anders wezen baert.³³⁵

 

In zulk een groot gevaert der werrelt, staêgh ontfangbaer,³³⁶

311 in beek en spiegel; beek niet bij Ov.; 1e lez.: glas en spiegel; ook voor kaek eerst iets anders, wschl. wang; ook Bk. XIII, vs. 1048 wangen door kaeken vervangen.

312 Ov.: ‘waarom zij (tot) tweemaal (toe) geschaakt was’! (nl. eerst door Theseus, later door Paris; vgl. Dl. IV, 400: 18-vlg.).

313 misverfde kaeken, niet bij Ov. 315 eeu: tijd; Lat. aevi.

287-316 Dit gedeelte handelt over de veranderingen van het menselik lichaam; Het lyf, versta: ook het lichaam.

+ [Randschrift:] Alle dingen uit vier hooftstoffen.

318 bestaen: zijn oorspronkelike gedaant behouden; leeraeren, ook Bk. IX, vs. 695 met een persoonl. voorw. verbonden; vry, aansporend, niet met de nuance: ‘ondanks mogelike bezwaren’; vgl. vs. 778.

320 1e lez.: D'eeuwige (aeternus); wegens het accent gewijzigd; volgens de school van Aristoteles bestond de wereld van eeuwig; vgl. over de elementen het begin van Bk. I.

321 zwaerwichtigh; vgl. Bk. I, vs. 36; IX, vs. 62; dees verscheelen (niet bij Ov.) en zakken naer beneên; versta: hoewel onderling verschillend, enz.

323 ongedrukt: zonder zwaarte; belast van geen gewight: daar niets hen drukt, naar onder houdt.

324 lucht èn vier.

325 deze twee; Ov. bedoelt: deze vier.

326 Elk.... plaets; versta: ofschoon enz.; 1e aanzet: Schoon elk zyn eigen plaets.

327 hun; zie Dl. VII, blz. 866; 327b niet bij Ov.

328 Dan d'aerde in water; versta: is vervlogen, d.i. ongeveer: vervliegt, verdunt zich tot.

329 afgetogen: eraan onttrokken; beter wordt het Lat. causaal verstaan: ‘daar alle gewicht eraan ontnomen is’.

330 hemelsch vier, nl. v.d. aether; keerenze, en wel in de omgekeerde orde, zegt Ov.

331 1e lez.: 't eerste.

317-33 handelen over de elementen.

332-33 De veranderingen zijn niet gelijktijdig, maar successief te denken; watersprongen is wel concreter, maar hier minder op zijn plaats; wort... gedrongen, Lat. tellus glomerata cogitur unda: uit het verdichte water wordt de aarde gevormd; lett. de aarde trekt zich samen, uit water verdicht; V.'s vertaling zou doen denken dat de aarde tot water overgaat; ook hij nochtans bedoelt wel: in 't water vormt zich door verdichting de aarde.

334 Ofschoon V. geen insnede maakt, begint hier een nieuw gedeelte, dat loopt tot vs. 538; er, niet bij Ov.

335 der dingen teelster, nl. de natuur.

336 staegh ontfangbaer (niet bij Ov.): geschikt om steeds weer te ontvangen, d.i. om (schijnbaar) nieuwe dingen voort te brengen.

[p. 133]

 

Gelooftme, is nergens iet, dat wezen heeft, vergangbaer.

 

Natuur herschept verkeert den schyn, elk ingestort³³⁸

 

En ingeboezemt, en al wat geboren wort

340

Begint wat anders in natuure en aert te worden

 

Dan 't van te voren was. het sterven, volgens d'orden^339b-341a

 

Der dingen, is alleen het zelve niet te zyn.³⁴²

 

Wanneer die dingen hier niet langer in hunn' schyn

 

Gevonden worden, dan zynze elders heen te vinden.

345

Elk houdt zyn wezen. ik geloof geen dingen binden^343-45

 

Zich aen een' zelven schyn geduurigh doorgaens heen.³⁴⁶

 

Zoo quaemtge, o werrelt, toen de goude tyt verdween,

 

Aen d'ysre werrelt. zoo zytge, o Fortuin, ook mede^347-48

 

Niet eens maer menighmael verhuist van uwe stede.^348b-49

350

'k Zagh dikwyl 't vaste lant verkeert in bare zee,

 

De zee in 't vaste lant, en verre van de ree

 

En 't water schulpen, en men vont, zoo veelen zeggen,

 

Oude ankers op de kruin van hooge bergen leggen.

 

De waterval verneêrt de velden tot een dal.

355

De bergh, van 't water en den sterken waterval

 

Gespoelt, wert vlak. de poel verdrooghde in zant en gronden.³⁵⁶

 

De gront verkeerde in moer, van eenen poel verslonden.

 

Hier teelt natuur een bron, en ginder stoptze d'aêr.

 

Van outs her sprooten zoo veel stroomen door gevaer

360

Van een aertbevinge, of hun loop, van groot vermogen,^359-60

 

Verging allengs, zoo dra de kil begon te droogen.³⁶¹

 

Aldus wert Likus van een lantklove opgeslorpt.⁺³⁶²

 

Dees stroom verloopt heel verre en elders heene, en worpt

 

Zich weder op. zoo wort nu Erazyn gezoopen,^+363-64

365

Dan heimlyk door een kolk van d'aerde heengekroopen,³⁶⁵

 

Komt t'Argos wederom opborlen uit den gront.³⁶⁶

338 verkeert: veranderd (bij schyn en herschept); schyn: gedaante.

339b-341a Ov.: ‘wat men geboren worden noemt, is: begonnen iets anders te zijn dan 't geen een ding te voren was.’

342 het zelve: hetzelfde; niet, versta: niet langer; denk achter alleen een dubbelpunt.

343-45 Ov.: ‘Ofschoon (cum) wellicht het ene herwaarts (huc illa), het andere derwaarts (haec illuc) wordt verplaatst, in de totaliteit blijft nochtans alles onveranderd.’

346 geduurigh; Ov. ‘lang’; - vgl. Bk. IV, vs. 294 doorgaens heen.

347-48 quaemtge aen (venistis ad): zijt gij toegekomen aan; werrelt, 1e lez.: eeuwen (saecula); bij de wijziging is werrelt, vs. 348, over 't hoofd gezien.

348b-49 Ov.: ‘zo heeft zo vaak de fortuin der verschillende streken zich gewijzigd’.

356 wert kan bij V. zowel tegenw. als verl. tijd zijn; hier wel 't tweede; vgl. vs. 362, 364; en voor wisseling van tempora Bk. IV, vs. 761; V, vs. 398-vlg.; vs. 487-vlg.; vs. 727; VII, vs. 282; XIII, vs. 1223; XIV, vs. 469; vs. 618-20; X, vs. 899; X, vs. 902; zant en gronden: zandige grond.

359-60 sprooten: ontsproten, sprongen te voorschijn; gevaer van een aertbevinge: gevaarvolle aardbeving; vgl. Dl. II, 710: 1479; 744: 2182; Dl. III, 115: 6; Bk. XIII, vs. 965.

361 Verging; Lat. residunt: ‘zij zinken in de aarde terug’.

+ [Randschrift:] Likus natuur.

362 Lycus, rivier in Phrygië.

+ [Randschrift:] Erazinus.

363-64 worpt.... op; Ov. bezigt de term renascitur: ‘wordt herboren’; de Erasinus, rivier in Argolis; gezoopen: verzwolgen.

365 heimlyk: in 't verborgen; vgl. Bk. VIII, vs. 723.

366 t' Argos; Ov.: ‘in de Argoliese velden’.

[p. 134]

 

Men zegt dat Mizus, toen hy geen genoegen vont

 

In 's oevers oorsprong, van zyn eerste kil verdoolde,

 

En nu Kaïkus heet. nu komt door d'uitgehoolde^+367-69a

370

Verzande kil van 't vet Siciljen Amenaen,

 

Wiens bron zomwyl verdrooght. men kon den dorst verslaen,^369b-71

 

Zoo lang Anigrus zoet en drinkbaer viel: nu smaeken⁺

 

Zyn watren bitter, met geen lippen aen te raeken,^372-73

 

Na dat Centauren [zoo men dichtren niet mistrou]³⁷⁴

375

Van Herkles knods en boogh getroffen, en vol rou,³⁷⁵

 

Hun wonden in dien stroom afspoelden na het stryden.

 

Wat zegge ik? Hipanis, die stroomende komt glyden⁺

 

Van 't Russische geberghte, eerst zoet, is dees niet zout^377-78

 

En bitter op de tong? Antissa, Farus, out⁺³⁷⁹

380

Fenicisch Tirus, daer de zee op plagh te breeken,³⁸⁰

 

Zyn nu geene eilanden in zee, maer vaste streeken.

 

Van outs lagh Leukade aan het vaste lant gebout

 

Door zyne inwooners, en nu bruischt de zeegolf stout^382-83

 

Hier om en weder om: en Zankle, ryk van zegen,

385

Lagh aen Italje vast, en wist van geen beweegen.^384-85

 

De zee borst tusschen beide, en scheurde het van 't lant.

 

Zoek Buris, Helice in Achaie: niets houd stant:³⁸⁷

 

Gy vintze in zee vergaen. maetroos heeft lang voor dezen

 

Die steên en muuren diep in zee van ver gewezen.^388-89

+ [Randschrift:] Kaikus.

367-69a foutief; V. heeft Mysum.... Caycum voor twee namen (van dezelfde rivier) gehouden; Ov. spreekt van de Mysiese Caïcus, die van richting veranderd is: 's oevers oorsprong; Lat.: ‘zijn bron en eerste oevers (ripae prioris, 't geen weerkeert in eerste kil).

369b-71 nu.... zomwyl, misverstaan voor Lat. nunc.... interdum: ‘nu eens.... dan weer soms’; Ov.: ‘de Amenanus stroomt nu eens voort, het Siciliaanse zand voortwentelend, dan weer, met verdroogde bronnen, ligt hij droog’.; uitgehoolde, vgl. Bk. I, vs. 695; de Amenanus ontspringt op de Etna; de droogte schijnt jaren te kunnen duren.

+ [Randschrift:] Anigrus.

372-73 Anigrus, rivier in Elis, met kwalikriekend water; bitter, niet bij Ov.; 1e lez.: drinkbaer viel in 't smaeken. Nu geeft hy (2e schenkt hy) water.

374 Het was volgens de sage maar één centaur, maar ook Ov. heeft het meerv.

375 Herkles.... boogh; Ov.: ‘de boog van de knotsdragende Hercules’; vol rou (smart), niet bij Ov.

+ [Randschrift:] Hipanis.

377-78 Hypanis, tans de Boeg, die in de Zwarte Zee uitmondt; de zoutsmaak v.h. water vindt zijn oorzaak in het opgestuwde zeewater; Herodotus 4, 52, vertelt, dat de H. zoet is tot aan de vermenging met het water van een kleine bron, de Exampaeus; Russische, vgl. Bk. I, vs. 79.

+ [Randschrift:] Steden vergaen.

379 Antissa, stad op Lesbos, vroeger op een eilandje, dat echter door een aardbeving met Lesbos verenigd werd; Pharus, eiland en stad voor de haven van Alexandrië (vgl. Bk. IX, vs. 1100, en lees aldaar Alexandrye i.p.v. Aleyandrye), en door een dam daarmee verbonden.

380 Tyrus werd eerst tijdens de belegering door Alexander de Grote door middel van een dam met het vasteland verbonden, dus aanmerkelik later dan Numa's tijd (vgl. de Inhout); vgl.vs. 387.

382-83 Leukade: Leucas, bij de kust van het Griekse landschap Acarnanië, de vorm berust op de Gri.-Lat. accusatief Leucada; 1e lez.: Leukada aen 't; - gebout door zyne inwooners; Ov. zegt dat het in de tyd der oude bewoners aan 't vasteland verbonden was; stout, bijw. (vgl. vs. 304; 430; 487).

384-85 Zankle, en daarmee Sicilië; vgl. Bk. XIV, vs. 5; ryk van zegen, niet bij Ov.; beweegen: losraken.

387 Buris en Helice verzonken eerst (vgl. bij vs. 380) in 373 voor Chr., door een aardbeving; 1e lez.: Zoekt gy Helice, Achaie en Buris, noch in stant.

388-89 maetroos; vgl. vs. 957 (maetroozen) Bk. XIV vs. 304; 1e lez,: .de zeeman heeft voor dezen (let op het voorafgaande volgende de zee) Hun steên en muuren in de zee; Ov. zegt enkel: ‘de zeeman pleegt nog steeds te wijzen’; ook van ver niet bij Ov.

[p. 135]

390

By 't lang bekent Trezeensch Pittean legt in 't lant³⁹⁰

 

Een hooge heuvel, met geboomt' noch bosch beplant,⁺

 

Voorheene een effen velt: nu is het opgezwollen.³⁹²

 

De storremwinden eens gevaerlyk aen het hollen,³⁹³

 

't Luit yslyk, in den buik der aerde, dicht gestopt,³⁹⁴

395

Vergeefs om ope lucht fel worstlende, en verkropt,³⁹⁵

 

En nergens eene spleet verneemende onder 't reppen,

 

Om vryen adem en een opening te scheppen,

 

Den gront opspanden tot een' hoogen krommen bult:³⁹⁸

 

Gelyk men met den mont een blaes met wint vervult,

400

Of eenigh boxvel. dus bleef door het groot vermogen

 

Der bulderaeren, die het aertsch gevaert bewogen,^400-01

 

Een bochel hier en daer. dees schynt voor ons gezicht⁴⁰²

 

Een heuvel, met der tyt allengs verhardt en dicht.⁴⁰³

 

Meer dingen speelen my voor d'oogen in 't leeraeren.

405

Ik wil u zommigen uit veelen openbaeren,^404-05

 

Behalve 't geen gy hoorde, en u wel is bekent.⁴⁰⁶

 

Wat zegge ik? levert ons het vochtigh element⁺⁴⁰⁷

 

Niet veel gedaenten, en neemtze aen, gelyk herboren.

 

O stroomgodt Ammon, trots op uwen sterken horen,

410

Gy zyt te middagh kout, vroegh morgens en heel spa

 

By avont wortge warm. slaenwe Atamanis ga;^409-11a411b

 

Men zegt by nieuwe maen ontsteekt hy hout en boomen.

 

Wie der Cikonen vliet durf drinken zonder schroomen,⁴¹³

 

Gevoelt zyn ingewant in harden steen vergaen.

415

Al wat dit water raekt neemt strax het wezen aen⁴¹⁵

390 Trezeensch Pittean; Lat. Pittheam Troezena, d.i. het Pittheïese (nl. weleer door Pittheus beheerste; aldus ook Schrev.) Troezen, 'n stad in Argolis; vgl. Bk. VI, vs. 559.

+ [Randschrift:] Dalen in bergen.

392 opgezwollen; Lat. tumulus hangt samen met tumere, ‘zwellen’; Schrev., in nota: ‘in collem intumuit’.

393 De storremwinden; Ov.: ‘de woeste kracht der winden’; aen 't hollen (niet bij Ov.) is voor de opgesloten winden minder gelukkig.

394 't Luit yslyk, tussenzin.

395 1e lez.: lucht vast.

398 Door de ongewone orde, en het door tegenbeweging zeer zware accent van op- heeft dit vers een sterke expressiviteit.

400-01 boxvel; vgl. de zak van ossenleêr Bk. XIV, vs. 299; door.... bewogen, niet bij Ov.; vgl. vs. 336 gevaert der werrelt.

402 bochel; Lat. tumor, ‘zwelling’; 1e lez.: Een lantbult, wel gewijzigd wegens te grote synonymiteit met heuvel (vs. 403; vgl. vs. 398); hier en daer niet bij Ov.

403 dicht: vast van uitzien.

404-05 1e lez.: d'oogen en(?) de zinnen.... u eenigen ontvouwen en ontginnen.

406 Behalve: daargelaten; Ov.: ‘ofschoon (cum) mij heel veel dingen in de gedachte komen, die gij (naar V.'s lez.: vobis) vernomen hebt of u bekend zijn, zal ik er toch buitendien (d.i. behalve het reeds vertelde) nog 'n paar verhalen’; beter is de lez. nobis: ‘die mij van horen of anderszins bekend zijn’, waarbij 't zinsverband met een ‘dan ook’ in de nazin kan uitgedrukt worden.

+ [Randschrift:] Wonderbaere krachten van het water.

407 Wat zegge ik; Lat. quid? ‘hoe!’ ter onderlijnende inleiding van de volgende vraag.

409-11a Ammon, de aan Jupiter (H)ammon gewijde bron in de Libyse woestijn, bij de tempel; van dit verschijnsel gelijk van andere door Ov. genoemde, gewagen oude schrijvers; ook volgens reizigers van de nieuwe tijd is de temperatuur 's avonds 60, te middernacht 100, 's morgens 80, 's middags 40^o C.

411b Atamanis; bedoeld is door Ov. niet een rivier, maar de Epirotiese volkstam de Athamanen (hier voor: de Epiroten), van wie hij zegt, dat zij hout zouden doen ontbranden door het in 't water (der heilige bron bij Dodona) te dompelen.

413 Cikonen, volk in Thracië.

415 strax: terstond; wezen: voorkomen (wordt overtrokken met een marmerkorst).

[p. 136]

 

Van marmer. Kratis en ook Sibaris, twee vlieten,⁴¹⁶

 

Die, als gebuuren, langs ons grenzen heeneschieten,⁴¹⁷

 

Verleenen 't haer een' glans van gout en barrensteen.

 

Noch vreemder luit dit, dat het water niet alleen

420

Het lichaem, maer den aert des menschen kan verkeeren.

 

Elk weet hoe Salmacis de schaemte kan verleeren,⁴²¹

 

En 't Moorenlantsche meer gedronken en gelekt⁴²²

 

Den mensch aen 't razen helpt, of dommen slaep verwekt.⁴²³

 

Wie uit Klitorius eens drinkt is Bacchus tegen,⁴²⁴

425

Onthout zich van den wyn, en is alleen genegen

 

Tot water: 't zy de kracht in 't water schuil', die sterk

 

De warmte van den wyn verdaeght in 't oorloghsperk:^426-27

 

Of als de lantzaet zich noch heden laet verluiden⁴²⁸

 

Dat Amitaons zoon [toen hy door toverkruiden⁴²⁹

430

En toverzangen loos de Pretiden met kracht⁴³⁰

 

Van haere dolheit tot gezonde reden bragt]⁴³¹

 

Dit water met een' aert beschonk, om 't brein te vaegen,

 

Te zuiveren, en van dien tyt tot onze dagen^432-33

 

Bleef eene tegenheit van wynen in dit nat:^433-34

435

Maer stroom Lincestius heeft een natuur gevat⁴³⁵

 

Dien stroom gansch ongelyk: want wie dit water drinken

 

Gaen, als verzoopen in den wyn, by straet rinkinken⁴³⁷

 

En waggelen. in hoogh Arkadie is een wyk⁴³⁸

 

By d'ouden Feneon genoemt, en iegelyk⁴³⁹

440

Verdacht om 't water, staende alleen by nacht te vlugten:^440b

416 De Crathis met zijn zijrivier de Sybaris valt in de zeeboezem van Tarente.

417 langs.... schieten; Lat. nostris conterminus arvis: ‘langs onze velden stromend’.

421 1e aanzet: Wie kent Salm (dit gaf een onjuist accent); vgl. Bk. IV, vs. 385-vlg., waar V. (behalve in het kantschrift) de vorm Salmaes bezigt; Ov. noemt de bron obscoena: ‘afschuwelik’, of ook: ‘ontuchtig’.

422 Moorenlantsche: Ethiopiese, (vgl. Bk. II, vs. 950); Ov. spreekt van Ethiop. meren; nadere lokalisering onzeker.

423 Voor helpen als causaal hulpww. zie Bk. VII, vs. 302, en vgl. Bk. VII, vs. 315-17; IV, vs. 79; dommen slaep, Lat. mirum gravitate soporem.

424 Clitorius (fons) bij Ov. een bnw. (vgl. vs. 435); een bron bij Clitor(ium) in Arcadië; is Bacchus tegen: heeft van dat ogenblik aan een afkeer van wijn.

426-27 Het beeld is van V.

428 als.... verluiden tussen komma's te denken; zich laet verluiden: zich laat horen, vertelt (memorant).

429 nl. Melampus, een waarzegger, die de dochters van Proetus, kon. v. Argos, genas van de waanzin, waarmee zij wegens onvroomheid (volgens Hesiodus jegens Bacchus, wat hier 't beste past) gestraft waren.

430 loos; dat hier het bijw. bedoeld zou zijn (vgl. vs. 304, 383, 487), is onaannemelik wegens de nog volgende bepaling met kracht; let ook op de caesuur; ook het voorafgaan van twéé znw. maakt wel een verschil; niet bij Ov.

431 H. over gezond, naar 't lichaam, naar de geest, Mnl. ghesontmaker; N. Hinl. over Mnl. ghesonden, vaarwel zeggen.

432-33 Ov.: ‘de zuiveringsmiddelen van haar geest (purgamina mentis) in 't water wierp’, gelijk men met gebruikte reinigingsmiddelen placht te handelen; vgl. ook Bk. XIV, vs. 797-vlg.

433-34 en van.... nat hangt nog af van of dat (vs. 428-29); vgl. de 1e lez.: Een tegenheit van wyn te proeven hierin blyft.

435 Lat. Lyncestius (amnis) is een bnw., vgl. vs. 424; rivier in het land der Lyncestae in Z.W. Macedonië; heeft gevat: heeft; 1e aanzet: Lincestius is ook een; daarna: Lincestus is ook....(?) een werkinge ingelyft.

437 rinkinken: rumoeren.

438 1e lez.: En struikelbeenen; Arkadie; viersilbig, maar met overloop; het epitheton hoogh door V. toegevoegd; wyk: streek.

439 Feneon, naar de accus. van de stadsnaam Pheneüs; daarbij de Styx, een beek wier water oudtijds en nog tans voor dodelik gold; let op het rijm: iegelyk met volle ij.

440b Versta: ‘dat men alleen 's nachts niet moet drinken.’

[p. 137]

 

Want 's nachts is 't ongezont, by daegh geensins te duchten.

 

Aldus houdt ieder stroom, elk meer zyn' eigen aert.⁴⁴²

 

Ortigie, om wiens zoom de zeeman heenevaert,⁺⁴⁴³

 

Plagh eer te hobbelen, nu is het vast gezeten.

445

Voorheen schrikte Argo voor het heene en weêrgesmeeten⁴⁴⁵

 

Geberghte en steenrots der Simplegaden, nu vast⁺⁴⁴⁶

 

Geberghte en zeeklip, van geen' storremwint verbast.⁴⁴⁷

 

De barnende Etna braekt nu vier, en vlam, en zwavel,⁺⁴⁴⁸

 

Uit zyne schoorsteen, en zal diep uit 's aertryx navel⁴⁴⁹

450

Niet eeuwigh branden: want hy brande niet altyt.

 

't Zy d'aerde een levendigh gedierte is, en heel wyt⁴⁵¹

 

Haer kloven opent, die op veele plaetsen vonken⁴⁵²

 

Uitwaessemen, noch kan zy weder haer spelonken⁴⁵³

 

En openingen licht verandren, en ontrust⁴⁵⁴

455

Hier sluiten, ginder weêr ontsluiten, zoo 't haer lust:

 

Het zy de lichte wint, ten boezem ingedrongen,⁴⁵⁶

 

In zyn beslooten hol geboeit zitte, en bedwongen:

 

't Zy steenen tegens steen, of stof, daer zaet van vier⁴⁵⁸

 

In vast zit, tegens een aenklinken met getier,

460

Dat vlam en vonken hier uitspringen, zooze zeggen:

 

De holen worden kout, wanneer de wint gaet leggen:⁴⁶¹

 

Het zy harsachtige aert heel schichtigh brant ontvonk',⁴⁶²

 

Of blaeuwe zwavel meer verdrooge in zyn spelonk;⁴⁶³

442 1e lez.: elke stroom (vgl. elk meer); aert, Ov.: ‘krachten’; houdt.... aert is minder gelukkig, waar 't gaat over verandering en verandering barende uitwerking; vgl. vs. 407-08; houdt, vgl. de spelling in vs. 387.

+ [Randschrift:] Ortigie eerst een driftigh eilant, nu vast.

443 om.... heenevaert, dus: het eiland; Ortigie (vgl. Bk. X, vs. 92): Delos; vgl. Bk. I, vs. 852; VI, vs. 262-63.

445 Argo, het schip der Argonauten; vgl. Bk. VII, vs. 106-vlg.; voor 't ontbreken v.h. lidw. vgl. Bk. I, vs. 451; V, vs. 85; XII, vs. 28.

+ [Randschrift:] Simplegaden voorheene driftigh, nu vast.

446 Ov.: ‘de Symplegaden (bij V. met Lat. accent bij Nedl. uitgang), besproeid door het samenbotsen der (nl. bij het opeenstoten der rotsen) opgedreven golven’.

447 verbast; Bk. XIII, vs. 816.

+ [Randschrift:] Etna de brandende bergh.

448 1e lez.: De bergh van; 2e De brandende; Lat. ardet; vgl. vs. 450 branden (ignea erit); de Etna was voor de Ouden de vulkaan bij uitstek.

449 schoorsteen, Ov.: ‘ovens’; het vr. genus in Wdb. N.T. niet vermeld, door Hoogstr.-Kluit voor Hooft aangewezen, terwijl voor V. aldaar uit Leeuwend., Voorrede vs. 54 het mann. wordt aangewezen (zijn posten); vgl. echter hier Dl. V, 271: 54 (haer); - diep.... navel niet bij Ov.; H. over 's aertryx navel e.d.; Bi.'s opmerking dat H. inzake menselike lichaamsmaten ‘zekerlyk’ anderen napraat is niet ter zake, daar H. zijn bron uitdrukkelik noemt.

451 't Zy; daarbij sluit aan Het zy, vs. 456, en vs. 462; Lat. driemaal sive ter inleiding van een onderstellende voorzin, telkens door een nazin gevolgd; vgl. Bk. IV, vs. 430-31; XI, vs. 186; XIV, vs. 29-31; 't Zy in vs. 458, zie aldaar; in de voorzinnen worden mogelike oorzaken genoemd der werkingen van de Etna; - levendigh gedierte, Lat. animal, ‘levend wezen’; de voorstelling van de aarde als een levend wezen beantwoordt aan de opvatting der Stoa; voor gedierte als voorwerpsnaam vlg. Bk. VII, vs. 1061; voor 't Mnl. Stoett³, blz. 203.

452 kloven; Lat. spiramenta: ‘ademopeningen’.

453 uitwaessemen; Lat. exhalantia: ‘uitademen’; vgl. Bk. VII, vs. 1195.

454 ontrust; Ov.: ‘zo vaak zij geschokt wordt (door aardbeving)’.

456 lichte: bewegelike, snelle; vgl. Dl. III, 274: 245; ten.... ingedrongen, niet bij Ov.

458 Bij Ov. zijn het de opgesloten winden (geboeit in deze zin te verstaan) die steenklompen en brandbare stoffen tegen elkaar slingeren, waardoor die stoffen ontbranden.

461 worden kout: koelen af.

462 harsachtige aert: aardpek, asfalt; schichtich, vgl. Bk. V, vs. 540: XIV, vs. 218.

463 blaeuwe; Lat. lutea: geel; zwavel brandt blauw; meer verdrooge: eer de neiging heeft te verdrogen; Ov.: ‘brandt (ardescunt; maar in V.'s tekst arescunt) onder geringe rookontwikkeling’.

[p. 138]

 

Als 't aertryk weigert aen de vlammen aes te geven,

465

De krachten met der tyt, die by vet voeder leven,⁴⁶⁵

 

Verzwakken: dan verdraeght 's viers vraetzucht afgepynt

 

Geen' honger, en haer aes ontbeerende verdwynt,^466-67

 

En al de brant vergaet. men vint in 't Noortsch Pallene,⁺⁴⁶⁸

 

Ten minste zoo men zegt, en om die lantstreek heene,^469b

470

Noch mannen, die gedoopt in Pallas staende meer,⁴⁷⁰

 

Met vlugge vederen betogen, heene en weêr

 

[Het welk ik niet geloof] omzweven. in de wyken^+471-72

 

Van Ruslant, zeggenze, zyn wyven, die zich stryken⁴⁷³

 

Met wonderbaer venyn, en vliegen naer de maen.

475

Indien men magh op proef en ondervinding staen,^474-75

 

't Verrotte lichaem zietge in eenen worm verkeeren.⁺⁴⁷⁶

 

Begraef een' vetten stier; ervaerentheit zal 't leeren,⁺⁴⁷⁷

 

Uit rottende ingewant verryst een byenzwarm,⁴⁷⁸

 

Die wasch en honigh zuight uit bloemen, nimmer arm,⁴⁷⁹

480

Het velt bemint, en kloek op hoop van winst wil werken,⁴⁸⁰

 

Gelyk haere ouders. delf een oorloghspaert, tot sterken⁺

 

En slaefschen arrebeit gewoon, in eenen put,

 

Zoo teelt het horsels aen. zoo gy den kreeft, beschut^+481-83a

 

Met bek en scheeren, van de scheeren wilt besnoeien,

485

Zal 't scorpioen uit dien gedolven romp aengroeien,^483b-85

 

Dat met den krommen staert fel van zich steekt en quaet.⁴⁸⁶

465 vet; ook Lat. pinguia, hier eer overdrachtelik; bij Ov. geldt het niet de krachten van het vuur, maar hetzij van de aarde, of van het voeder.

466-67 1e lez.: want dan lyt de vraetige natuur (naturae edaci) Des viers geen' honger; verdraeght geen' honger: is niet bestand tegen de (daaruit ontstaande) honger (vgl. vs. 107); uit de 1e lez.: blijkt dat De krachten.... verzwakken, minstens aanvankelik, als nazin bedoeld is; want is een uitvloeisel v.d. misvatting bij vs. 465 aangewezen; natuur paste niet meer bij de afloop van vs. 467; V. Ln. wijst op het groot aantal v-woorden in de vss. 458-71, ‘alsof Vondel gewed had hoe vele reizen hij de aanvangsetter v gebruiken zou.’

+ [Randschrift:] Menschen in vogels.

468 Pallene, landtong van het schiereiland Chalcidice; of Ov. dit Pallene bedoelde, is niet geheel zeker, omdat de ligging van het meer Triton (in Thracië) er niet bij past.

469b niet bij Ov.

470 Pallas... meer; Lat. Tritoniacam paludem (het meer Triton); de naam door V. ten onrechte beschouwd als betrekking hebbende op Tritonia, d.i. Pallas, de godin, wschl. mede ten oorzake van de naam Pallene.
gedoopt: zich gedompeld hebbende; negenmaal, zegt Ov.

+ [Randschrift:] Ruslantsche vrouwen in vogels.

471-72 Het verhaal vindt misschien zijn grond in de door Plinius (N.h. 4, 88) vermelde naam Pterophoros (‘gevleugeld’) voor een bergstreek, die door de aanhoudende sneeuwval gevederd lijkt; Het welk enz. heeft op het hele zegsel betrekking.

473 Ruslant; zie vs. 378; wyven: vrouwen.

474-75 1e lez. door de lucht.... staen magh op de proef van hunne vlught; Ov. zegt, dat zij dezelfde kunsten (als in vs. 471-72) vertonen; de wijziging is ontstaan toen V. zag, dat vs. 475 bij het volgende behoort; het betekent de overgang naar controleerbare zaken; Ov.: ‘wanneer echter aan bewezen dingen nog enige bevestiging moet worden toegevoegd (fides rebus addenda probatis); vgl. echter met V.'s vertaling Lafaye: ‘s'il faut ajouter foi aux faits bien établis’; proef en ondervinding, vgl. ons proefondervindelik.

+ [Randschrift:] De worm uit een verrot lichaem.

476 Verrotte; Ov. noemt ook de oorzaak: ‘door verloop van tijd of door de oplossende kracht der warmte’; worm, voor 't meerv.; vgl. Bk. VI, vs. 966; VII, vs. 6, 187, 346; VIII, vs. 737, 800; IX, vs. 417, 997; XIV, vs. 435.

+ [Randschrift:] Byen uit eenen jongen stier.

477 ervaerentheit; voor de verbale toepassing (het ervaren) vgl. Wdb. N.T. III, 4214, 3).

478 Vgl. Dl. VI, 350: 528-vlg.

479 nimmer arm, bij bloemen; niet bij Ov.

480 kloek: wakker.

+ [Randschrift:] Horsels uit een paert.

+ [Randschrift:] Het scorpioen uit eenen kreeft.

481-83a haer ouders, nl. de stieren; tot.... gewoon, niet. bij Ov.; horsels; vgl. voor de zaak Wdb. N.T. VI, 1126, 1), en voor deze en andere hier vermelde dingen de door Ehwald opgegeven bronnen.

483b-85 1e lez.: aen. de kreeft, die zich beschut Met holle scheeren (concava brachia), lyt geen snoeimes noch besnoeien. Begraef den romp, hier zal een scorpioen uit groeien; in deze lez. kwam het begraven meer tot zijn recht.

486 1e lez.: staert van zich steekt fel en quaet.

[p. 139]

 

De veltmot pestigh hangt aen eenen zomerdraet⁺

 

In bladren [huisliên is 't bekent door ondervinden]

 

Verandert licht in een' vyfwouter, op een' linden^487-89

490

Of andren boom. het zaet van slym in slymigh kroos⁺⁴⁹⁰

 

Baert groene vorschen, in het eerste voeteloos,

 

Dan groeien beenen om te zwemmen, en de leste⁴⁹²

 

Zyn langer dan de voorste, en dienen hun ten beste⁴⁹³

 

Om hoogh te huppelen. de woutbeerin, heel plomp,⁺⁴⁹⁴

495

Worpt geen rechtschapen jong in 't eerste, maer een lomp

 

En ongevormt stuk vleesch. de moêr bootseert de leden,

 

En helptze al likkende aen een' vorrem, die besneden⁴⁹⁷

 

Haer endelyk gelykt: en hebtge noit bevroet⁺⁴⁹⁸

 

Hoe 't honighdraegende en wasteelende gebroet

500

In zyn zeskante cel geen leden wort gegeven^499-500

 

In 't eerste, en endelyk op vleugels aen komt zweven,

 

Op voeten aentreên: en de paeu, zoo trots van aert,⁺

 

Vrou Junoos vogel, ryk van oogen in den staert,⁵⁰³

 

De schiltknaep van Jupyn, een arent, Venus dieren⁵⁰⁴

505

En al 't gevogelte, eer 't zich reppen kan en zwieren,

 

Deze allen spruiten uit den doier van het ey,

 

En wist men 't niet, wie zou 't gelooven, zoo men zey

 

Dat dit waerachtigh is. men vint'er die 't niet spotten,⁺⁵⁰⁸

 

Dat 's menschen ruggebeen en merregh na het rotten

510

In eene slang verkeert. zy scheppen nietemin⁵¹⁰

 

Uit andre dingen eerst hunn' oorsprong en begin.

+ [Randschrift:] Motten in vyfwouters.

487-89 veltmot, voor Lat. tinea, hier ‘rups’; pestigh: pest verspreidend; het woord staat voor ferali (‘lijk-, dooden-’), dat echter door Ov. van de papilio (vyfwouter; vgl. H.; Bi. noemt het een ‘domme verbastering’ van wiewauwer) gezegd wordt: ‘een vlinder zoals ze op graftekens werd afgebeeld’ (als zinnebeeld van de overlevende ziel); het woord ontbrak in de 1e lez.: veltmot hangende aen een' witten zomerdraet; van de rups zegt Ov., dat zij met witte draden de bladeren omspint; huisliên: landlieden; op.... boom is een vrij zonderlinge toevoeg. v.V.

+ [Randschrift:] Kikvorschen uit slym.

490 zaet van slym; Ov.: ‘slijk bevat zaad enz.’; slym: slijk; vgl. Bk. I, vs. 510.

492 leste: achterste.

493 1e lez.: dan de hooghste (vgl. hoogh, vs. 494).

+ [Randschrift:] Een lomp stuk vleesch in eenen beer.

494 woutbeerin; vgl. Bk. VII, vs. 597.

497 helptze; vgl. bij Bk. XIV, vs. 484; besnyden is: in vorm brengen; hier van de vorm zelf gezegd.

+ [Randschrift:] Byen eerst zonder voeten.

498 bevroet: opgemerkt; vgl. Bk. III, vs. 611; XI, vs. 956.

499-500 Ov.: ‘de jongen der honigaandragende bijen in de zeshoekige was(cellen)’; 1e lez.: en zeshoekige gebroet; - wasteelende; in de samenstelling geldt het bij vs. 229 vermelde spellingmotief niet; wort gegeven; deze constr. (enkelv. ww. bij meerv. nomen) wijst H. bij V. nog aan in vs. 1639: Dat iemant al zijn zinnen wort benomen (en een tegenovergestelde anomalie in Bk. IX, vs. 938-39); zie ook Hinl.; Bi. wil geen leden ‘collective’ verstaan hebben; H. bekent (en Van Helt. II, blz. 124, met hem,) de constr. niet te begrijpen; V.Ln. verklaart haar door bijgedachte aan een ‘impersonale’: ‘ER wordt gegeven... wat? - geen leden’; vgl. Stoett, Mnl. Spr.³, blz. 142-43, en de daar opgegeven litt., en zie nog Dl. I, 207: 740; - wort gegeven, 1e lez.: is gegeven.

+ [Randschrift:] Vogels uit den doier van een ey.

503 1e lez.: En Junoos vogel; - oogen; Ov. noemt ze sterren; vgl. Bk. I, vs. 883-84.

504 schiltknaep; Ov.: ‘wapendrager’, nl. drager van de bliksem; vgl. Bk. XII, vs. 714-15; een arent, 1e lez.: en arent; vgl. de wijziging in het vorige vers; Venus dieren, nl. duiven; elders pleegt V. dier en vogel te onderscheiden, vgl. b.v. Bk. X. vs. 201.

+ [Randschrift:] Een slang uit het mergh van 's menschen ruggebeen.

508 die 't niet spotten; Ov.: ‘die geloven’; niet vermeld bij V. Helt. II, blz. 13-vlg.; voor 't Mnl. zie Mnl. Wdb. VII, 1790. 509 ruggebeen (ruggegraat) en mergh: ruggemerg.

510 zy (met nadruk): alle bovengenoemde dieren; 1e lez.: dees; dingen, naar de lez. rebus; men leest tans ducunt, waardoor de zin wordt: ‘uit andere dieren’.

[p. 140]

 

Een eenigh vogel wort ter werrelt noch gevonden,⁺⁵¹²

 

Die zich herbaert en teelt, de Fenix op de gronden⁵¹³

 

Des Assiriers genoemt. dees leeft by kruit noch vrucht,⁵¹⁴

515

Maer slechts by wierrook en kanneel in zuivre lucht.⁵¹⁵

 

Vyfhondert jaeren out, sticht dees met bek en pooten,⁵¹⁶

 

In eik of dadelboom zyn nest, met geur begooten,⁵¹⁷

 

En nardus, en kanneel, en mirre, en riekend hout.⁵¹⁸

 

Hier zet hy zich, en endt zyn leven, eeuwen out,⁵¹⁹

520

In 't midden van dien geur. men zegt uit's vaders assen⁵²⁰

 

Verryst een jonge zoon, wiens jaeren weder wassen,⁵²¹

 

En haelen vaders tyt. wanneer dees magtigh wort⁵²²

 

Om last te draegen, dan verlicht hy, aengeport⁵²³

 

Van zyne drift, dien boom, voert heiligh en godtvruchtigh⁵²⁴

525

Zyn wiegh en vaders graf in Zonnestadt wydtluchtigh⁵²⁵

 

En verre, en zetze neêr voor godts gewyde kerk.⁵²⁶

 

Acht iemant dat hier schuilt een heiligh wonderwerk

 

Van kunne en beurten te verandren en verkeeren;

 

Laet een Hiëne ons dit dan met verwondren leeren⁺

530

Hoe 't met zyn wederga niet onervaeren is

 

In tweederhande kunne. ook weetenze gewis^527-31

 

Dat een kameleon by wint en lucht kan leven,⁺

 

En alle verwen en gedaenten hier op kleven.⁵³³

 

Verwonnen Indien teelt panters voor den godt⁺

+ [Randschrift:] De fenix uit zyne assche.

512 Een, met nadruk.

513 en teelt, versta: herteelt; te vergelijken met b.v. bloem en geuren (Bk. XIV, vs. 351); de Fenix, predikatief; vgl. met deze passage de rei na het vierde bedrijf van Jos. i. Doth; Dl. I, blz. 762-63.

514 Assirier, hier voor 't Oosten, of Arabië; evenzo Ov.; kruit: graskruiden (herbis); vrucht: veld-, graan (fruge).

515 Ov.: ‘van wierooktranen (hars v.d. wierookboom) en het sap van amomum (een welriekende heester en de vrucht daarvan); vgl. Bk. II, vs. 487-vlg.; X, vs. 706-vlg.; aldaar vs. 425 staat kanneel voor amomum èn cinnama, hier vs. 515 voor cinnama; - in.... lucht, niet bij Ov.

516 met bek; Lat. pando (kromme) ore.

517 1e lez.: In eenen eiken top; 2e In eenen eik of palm; voor met 1e lez.: van; de palm heet in 't Gri. phoinix.

518 nardus, plant waaruit geurige balsem bereid wordt.

519 eeuwen out, niet bij Ov., maar zie vs. 516; het Lat. heeft aevum, dat V.'s weergave wel beïnvloed heeft.

520 assen; vgl. Bk. I, vs. 454; II, vs. 285; VIII, vs. 288; XIII, vs. 606, vs. 741.

521 jonge zoon; vgl. Dl. III, 294:165.

522 tyt: levensduur; 1e lez.: En winnen 's vaders tyt. - maghtigh, vgl. Bk. VII, vs. 41, vs. 266; X, vs. 806.

523 verlicht hy: bevrijdt hij de boom van de zwaarte van het nest (ponderibus nidi levat).

524 1e lez.: en voert geheel godtvruchtigh; Lat. enkel pius, ‘met kinderlike liefde’; vgl. Bk. I, vs. 174.

525 Zonnestadt: Heliopolis, in Beneden-Egypte.

526 Ov.: ‘in de tempel van Hyperion (de zonnegod, genoemd met de naam van zijn vader) voor de heilige deuren’ (van de cella, het binnenste tempelgedeelte, waar het beeld der godheid stond).

+ [Randschrift:] De hiëne dan een man dan een vrou.

527-31 Ov.: ‘Maar, als er in deze dingen iets ongewoons en wonders is, als iets wonderbaarliks moeten wij 't ook beschouwen, dat de hyena (bij Farn. en Schrev. met een hoofdletter, zoals ook de panters, het koraal, maar niet bij N. Heins.) om-en-om van geslacht verwisselt, enz.’; V. heeft alternare vices verkeerdelik met het vóórgaande verbonden; overigens ook zich kieser uitgedrukt dan Ov. (echter is met zyn wederga niet gelukkig; maar vgl. de Blad-wyzer, ook op Tirezias en op Sciton); vgl. Bk. III, vs. 418, en de opmerking van Kalff, L. Ts. XIII, blz. 102; alsook Bk. XIV, vs. 850; kunne en beurten, hendiadys; 1e aanzet vs. 529 Zoo laet ons van; 2e Zoo laet het die[r]; de waarde van een Hiëne is eigl.: een zeker dier, de hyena nl.; in vs. 530 wijst 't op onz. genus, tenzij het uit de eerdere lez. is overgebleven.

+ [Randschrift:] De natuur van het kameleon.

533 gedaenten vormt een gedachte-eenheid met verwen; bovendien had gedaente een vagere betekenis.

+ [Randschrift:] Panterspis in een gesteente

[p. 141]

535

Des wyns, en stort dit dier zyn water buiten 't slot

 

Der blaze in ope lucht, de druppels worden steenen.^534-36

 

Aldus verhardt korael, als het door 't water heenen⁺⁵³⁷

 

In wint en lucht groeit. maer de dagh zal onder gaen,

 

De zonnewagen in den diepen oceaen

540

Zich domplen, eer ik elx verandring zou verhaelen.

 

Zoo zienwe tyden van hun streeken staegh verdwaelen,⁵⁴¹

 

De volken klimmen en opkoomen, wederom⁺

 

Neêrdaelen. zoo was Troie een magtigh koningsdom,^+542-43

 

En storte zoo veel bloets, den tyt van vyf paer jaeren.

545

Nu legt het plat, en in een' puinhoop heengevaeren,

 

Vertoont in ste van schat alleen der oudren graf.⁵⁴⁶

 

Micene en Sparte, groot van faeme, naemen af,

 

Voorheene groote steên, ook Cekrops stadt, Atheenen,

 

Amfions Tebe. Sparta is heel en al verdweenen,

550

En nu een effen velt. Micene legt ter neêr.

 

Wat 's Edips Tebe? een klucht, een fabel, en niets meer.

 

Pandions stadt, Athene, och wat's hier nagebleven

 

Dan slechts de bloote naem? nu schept out Troie leven^547-53a

 

In Rome, zoo men zegt, nu leght nieu Rome vast^+553b-54a

555

Een diepe grontvest by den Tyber tegens last,⁵⁵⁵

 

Omtrent den Appenyn. dees stadt, zoo hoogh aen 't wassen,⁵⁵⁶

 

Verandert haer gestalte, en zal aen 's hemels assen

 

Gesteigert, als het hooft van 's werrelts heerschappy,^557-58

 

In top staen aengebeên. 's waerzeggers wichlery

534-36 Verwonnen, nl. door Bacchus; panters; Lat. lyncas; vgl. de vertaling losch. Bk. III, vs. 883; V, vs. 890; zie vooral Bk. VI, vs. 806, en Bladwyzer: Losschepis of panterspis in steen; mogelik koos V. hier t.p. panter om de reeks der o-klanken te breken; over los en panter vgl. Wdb. N.T. VIII, 2990; aldaar ook over de ‘lossteen’ (vs. 536), de zgn. lyncurius, -ium, waarover ook Vossius, Etym.

+ [Randschrift:] Korael, eerst week wort hardt.

537 korael, vgl. Bk. IV, vs. 1026-vlg.; aldaar ook het, door Ov. hier t.p. evenzeer genoemde zachtblijven ònder water; vgl. de Bladwyzer; 1e lez.: korael, wanneer 't.

541 Zoo, met nadruk; ‘de gebeurtenissen een andere richting nemen’; de streeken zijn eigl. die van het kompas; Ov.: ‘zo zien wij alles veranderen’.

+ [Randschrift:] Beurten van d'opkomste der volken.

+ [Randschrift:] Ondergang der steden.

542-43 Ov.: ‘die (opkomen), deze (vervallen)’; de hier volgende passage is verwant aan het in de M.E. en later zo verspreide ubi sunt-motief, waarover zie Gilson, Les Idées et les Lettres (1932), blz. 9-vlg.; TTL. XXI, blz. 165-vlg.; - maghtigh, nl. ‘door rijkdom en mannen’ zegt Ov.

546 schat; vgl. voor dit gebruik, als 'n soort stofnaam, Dl. III, 284: 558; 301: 45; ook uit het Mnl. welbekend.

547-53a De hieraan beantwoordende Lat. verzen werden door N. Heinsius (en Schrev.) als onecht beschouwd, o.a. wegens de dubbele vermelding van Sparta (trouwens ook van de andere), en wegens het anachronisme in de mededeling omtrent het verval van Athene (nil nisi nomen; trouwens ook van de andere; zie V.Ln.); zij worden met dat al door recente uitgevers erkend; noch de (in-scherpende) herhaling noch het anachronisme is een genoegzame verwerpingsgrond. Voor de spelling van Atheenen vgl. vs. 552, en Bk. VII. vs. 234, vs. 702; de Dl. III, 249: 1426 gegeven verklaring acht ik onjuist; - Oedipus was koning van het door Amphion gestichte Thebe, Pandion van Athene; een klucht... meer, Ov.: ‘niets dan een naam’; maar N. Heins. heeft de lez. fabula; Voorheene (548), 1e lez.: Voor dezen.

+ [Randschrift:] Oirsprong van Rome.

553b-54a nu; Ov.: ‘nu ook (zien wij nl. een verandering, maar in omgekeerde richting; vgl. verandert, vs. 557); Dardaniam (V.'s Troje) is bij Ov. een bnw.: het Dardaniese Rome (als gesticht door een afstammeling van Dardanus, de stamvader der Trojanen) rijst naar boven.’

555 diepe, niet bij Ov.; tegens last; Ov.: ‘onder een ontzaglik gevaarte’ (moles) n.l. der Romeinse grootheid.

556 Omtrent den Apennyn; Ov. noemt de Tiber:,‘op de Ap. ontspringend’.

557-58 aen... gesteigert, en in... aengebeên niet bij Ov.; daarentegen bleef immensi (orbis) onvertaald.

[p. 142]

560

En nootlotspellers ons die wonderheên ontvouwen.

 

Ook plagh dit Helenus voorheen, naer myn onthouwen,⁵⁶¹

 

Een zoon van Priam, ons van helt Eneas wis

 

Te spellen; toen dees aen zyn stadts behoudenis

 

Vertwyfelende, weende, en Troies hof en wallen⁵⁶⁴

565

Vast wankelden, gereet ter aerde in d'asch te vallen.

 

Hy sprak: o Venus zoon, kuntge onze spraek verstaen,^566b

 

De stadt van Troie zal geensins tot niet vergaen,⁵⁶⁷

 

Blyft gy behouden; vier en zwaert u onder 't vlugten⁵⁶⁸

 

Verschoonen. gy zult vry vertrekken: staek dit zuchten.

570

Gy zult het uit den brant verdelghde Pergamom

 

Met u vervoeren, tot dat Troies volk weêrom^569-71

 

En u een uitheemsch erf getoont werde aengeprezen,⁵⁷²

 

Het welk u liever dan het vaderlant zal wezen.⁵⁷³

 

Ik zie den Frigischen nakomeling verplicht⁵⁷⁴

575

U trou te leveren een ryxstadt vast gesticht,⁵⁷⁵

 

Hoedaenige geen was, noch is, noch oit zal koomen.

 

Het staet den oversten, en dapperen, en vroomen

 

Dees stadt veele eeuwen eerst te zetten in haer kracht.^577-78

 

Maer eene telgh uit helt Iülus voortgebragt,⁵⁷⁹

580

Wil haer verheffen tot een koningin der aerde,⁵⁸⁰

 

En 't aertryk onder zyn gebiet, dat helden baerde,⁵⁸¹

 

Opluikende, zal hy, met blyschap ingehaelt

 

Ten hemel, zitten van al 't godendom bestraelt.^582-83

 

Dit spelde Helenus Eneas, voor 't verstroien,⁵⁸⁴

585

Die vroom zyn huisgoôn met zich ommevoerde uit Troien.

 

'k Verhaele 't geen my heught, en het verheughtme dat

 

Myn maeghschaps vesten en de lang verwachte stadt

561 Helenus, zie Bk. XIII, vs. 152; naer myn onthouwen, nl. als Euphorbus, vgl. vs. 219-vlg.

564 Vertwyfelende: in onzekerheid zijnde; vgl. Bk. IX, vs. 661; vs. 896; X, vs. 402; XIII, vs. 1303; weende; 1e lez.: schreide; vgl. vs. 310; Bk. I, vs. 656; II, vs. 815; X, vs. 541, vs. 718; XI, vs. 205, vs. 711; XIV, vs. 404; voorts Bk. X, vs. 304, vs. 945; XI, vs. 19; XII, vs. 66.

566b Ov.: ‘indien gij vertrouwen hebt in mijn voorzeggingen’ (aldus Lafaye).

567 tot niet, met nadruk(?): zij zal niet gehéél vergaan; 1e lez.: niet gansch tot; gewijzigd wegens 't dubbele niet.

568 Blyft gy behouden; Lat. te sospite, causaal: ‘daar gij enz.’

569-71 staek dit zuchten, niet bij Ov., die hier bovendien biezonder geserreerd is:.... dabunt iter, ibis, et una Pergama rapta feres; Gy.... vervoeren; Ov.: ‘gij zult tegelijk het (uit de brand) gegrepen Pergamum (nl. wat het wezen daarvan uitmaakt: de Trojaanse beschermgoden; vgl. Dl. VI, 358: 103-04) met u voeren; bij V. is kennelik deze gedachte (geredde, geschaekte) gestoord door die aan Troje's verdelging; vgl. H.; voor de uitgang - om zie Dl. I, 263: 48, en hier vs. 1074.

572 getoont.... aengeprezen, eigenaardige constr.; 1e lez.: en gewezen, wel gewijzigd wegens het rime riche; vgl. H. op Bk. II, vs. 110, waar een dergelijk motief voor de vorm Razerye gegist wordt, echter ook verwezen naar het (minder storende) rijm Bk. XV, vs. 932-33; vgl. hier vs. 131.

573 liever; Lat. amicius: ‘beter gezind’.

574 verplicht; Lat. debere, hier: ‘dat zij geroepen zijn enz.’

575 trou, bijw.

577-78 Het staet... te zetten: zij zullen (naar de beschikking van het Lot); den.... vroomen, Ov.: ‘andere aanzienlike mannen’.

579 Iülus, Aeneas' zoon, en stamvader van het Juliese geslacht, dat zijn stamboom op Julus terugvoerde; vgl. Dl. VI, 374: 301-vlg.; bedoeld is Augustus, als aangenomen zoon van C. Julius Caesar.

580 Wil: zal.

581 gebiet: heerschappij.

582-83 Ook andere dichters, als Vergilius en Horatius voorzegden de ‘apotheose’ van Augustus.

584 verstroien; vgl. voor het intrans. gebruik Dl. II, 752: 2352; Bk. I, vs. 597.

[p. 143]

 

Alreede ryzen, en de Grieken de Troiaenen

 

Tot heil zoo zegenryk verwonnen met hun vaenen.⁵⁸⁹

590

Doch om ons zelven niet vergeetende, te ver

 

Te rennen buiten het bestek met paert en kar:^590-91

 

De hemel, en al wat de hemel kan bedekken,⁵⁹²

 

En d'aerde, en wat men vint op d'aerde, en haere plekken,

 

Verandert van gestalt, wy me door veel geval,⁵⁹⁴

595

Gelyk een medelit van 't overgroot heelal.

 

Naerdienwe dan niet slechts bestaen uit lyf en leden,⁺

 

Maer ook uit eene ziel, en stadigh hier beneden⁵⁹⁷

 

Verwandelen in vee, en dieren, of een lyf,

 

Dat broedren, oudren, en bloetvrienden een verblyf⁵⁹⁹

600

Verstrekt voor hunne ziel, gewoon hierin te waeren;^598-600600

 

Zoo laet ons boven al des menschen lichaem spaeren,⁶⁰¹

 

En niet mishandelen, en als Tiëst gevoet,

 

Niet brassen aen den disch ons eigen vleesch en bloet.

 

Hoe snoot is 't uit gewoonte een' anders tyt te korten!

605

Hoe vuil hoe godtloos luit het menschenbloet te storten,

 

En met een bloedigh mes te keelen kalf of koey,^604-06

 

En doof en onbeweeght te hooren dit geloey!

589 zegenryk: zegerijk; vgl. Dl. II, 519: 228; Bk. IV, vs. 961 e.e.; Lat. utiliter is weergegeven met Tot heil, dat nadruk moet hebben.

590-91 Doch, 1e lez.: Maer; gewijzigd wegens ae (vgl. het voorgaande vaenen), of om ver, kar, paert? vgl. vs. 233. - Het beeld is aan de wagenrennen ontleend; bij Ov. zijn 't de paarden, die 't doel, de eindpaal, vergeten; Pythagoras keert hiermee terug tot zijn eigenlik onderwerp (vs. 99-vlg.); ons zelven moest, meent H., als meerv., ons zelfs zijn, en zou alleen om de maat staan, gelijk vs. 850 zelf om het rijm; vgl. Van Helt. I, blz. 128-vlg., waar zelven niet vermeld is; V. Lelyv. keert zich tegen zelfs in 't meerv.; Hinl.steunt uit de overlevering het gevoelen van Ten Kate (Aenleid. I, 499-vlg.); ‘ons zelfs by de (aangehaalde) Ouden buiten den Teeler (d.i. genitivus) niet’ enz.; hij wijst zich zelfs uit Rotgans aan, en meent, dat H. door de spreektale misleid was; Bi. sluit zich bij Hinl. aan.

592 kan bedekken; dit kunnen met infin. nadert dikwijls dicht tot een omschrijving van het hoofdwerkw.; vgl. Bk. X, vs. 441.

594 door veel geval (niet bij Ov.): door allerlei lots-, of zijnswisseling.

+ [Randschrift:] De mensch bestaet uit lichaem en ziele.

597 ziel; niet vertaald is (animae) volucres; volgens Plato is de ziel oorspr. gevleugeld.

599 bloetvrienden, Ov.: ‘verwanten’.

598-600 Verwandelen: veranderen; V.Ln. noemt dit woord ‘zeer te pas gebezigd, daar hier werkelijk bij gedacht wordt aan de wandeling eener ziel van 't eene lichaam in 't andere’, maar wekt ten onrechte de schijn, dat dit H.'s opvatting was, die zegt ‘in de Vertaalinge kan men 't eenvoudig neemen voor Veranderen’, en elders (III, 356) b.v. waarschuwt, dat bode nog niet ‘knecht’ betekent, ‘zij het dat knechts dikwils Boden genoemd worden’; m.a.w. de toepassing van enig woord op een objektief gebeuren of dgl. (zoals hier ‘veranderen’ op de verhuizing der ziel) laat nog geen conclusie voor de woordbetekenis toe (vgl. TTL. XI, 133-35); H. heeft hier een uiterst merkwaardig vertoog over wandelen, wenden, wentelen, wand, want (znw.; voegw., ook de onderschikkende functie aangewezen, ‘omdat dit noch noit aangemerkt is’, vgl. vs. 774, alles tezamen tot een grondbetekenis ‘om’ teruggevoerd, en vergeleken met Lat. ambulare e.a., Kelt.-Lat. ambactus; voorts over -elen naast Lat. -ulare; Bi. wijst de verwantschap van trouwant (met want) af, dat ‘door zijne accentuatie-zelve het bastaartwoord toont (vgl. Bk. III, vs. 913); voor Kiliaen heeft H. verzuimd, naast want, ook trouwant na te zien (III, 348). - in vee, en dieren: huisvee en wilde dieren; vgl. vs. 115, vs. 146; of een leef.... waeren hoort in 't Lat. bij 't volgende: ‘laat ons veilig en in ere laten de lichamen, die enz.’

600 waeren; vgl. vs. 913; Bk. II, vs. 1045.

601 Onjuist; menschen hoort bij Ov. nog tot het voorafgaande: ‘of (in ieder geval) zielen van mensen’; de bedoeling is juist, voor het eten van dieren te waarschuwen; V. kan misleid zijn door Tiëst (Thyestes) die bedrogen door zijn broeder Atreus, zijn eigen kinderen opat); wie dieren eet, bedoelt Pyth., eet wellicht eveneens zijn eigen verwanten; 1e lez.: als Tiëstes voet.

604-06 Ov.: ‘Wat slechte gewoonte maakt hij zich eigen, en hoezeer bereidt hij zich tot het storten ook van mensenbloed, de snode die met een mes de keel van een kalf afsnijdt’; voor vs. 605 vgl. de misvatting in vs. 601.

[p. 144]

 

Wie keelt met lust een' bok, en hoort hem deerlyk blaeten,

 

Gelyk een krytend kint? wat vraet zou nu verwaten⁶⁰⁹

610

Een' vogel eeten, dien hy aesde in zyne kou?⁶¹⁰

 

En wat ontbreekt'er om een schelmstuk zonder rou

 

Volkomen aen te gaen? helaes, waer loopt dit heene!^611-12

 

Gedooght dat d'os den ploegh vry trekke, en zwoege, en steene,⁶¹³

 

Doch sterf van ouderdom. gedooght dat schaep en lam⁶¹⁴

615

U kleeden tegens koude, en laet de geitemam

 

Zich in het mellekvat van haere melk ontladen.

 

Wech wech met netten, strik, en angel, die slechts schaden.⁶¹⁷

 

Wech wech met lymstang, slechts der vogelen verdriet.

 

Bedrieght, belaeght, verschalkt het pluimgedierte niet

620

Met looze treken, noch misleit geen bloode harten⁶²⁰

 

Met bonte vederen. bedekt noch voedt geen smerten

 

Met aes en worrem, die den scherpen angel blint.^621-22

 

Doot schadelyk gediert, dat mensch en vee verslint.⁶²³

 

Gy mooght het dooden, doch niet eetende misbruiken.

625

Past tot uw nootdruft kruit en veltgewas te pluiken.⁶²⁵

 

Na deze en andre reên vertrekt Pitagoras

 

In 't oude vaderlant, daer hy geboren was,^626-27

 

En Numa, lang verzocht, heeft endelyk de toomen⁺⁶²⁸

 

Van 't ryk en Latium gewilligh aengenomen.⁶²⁹

630

Hy paerde heilzaem zich met zyne Egeria,

 

En by den zangbergh milt begunstight, voert hier na^630-31

 

Veele offerwyzen in, en leeraert strytbre zinnen

 

En kryghsmans uit den aert den nutten vre beminnen.^632-33

609 wie vraetigh kan verwaeten.

610 kou: kooi.

611-12 volkomen, bijw., ofschoon Ov. plenum facinus (‘volledig schelmstuk’) heeft; zonder rou bij aen te gaen; 612b: ‘waartoe kan men van daar uit al niet geraken’.

613 Gedooght; 1e lez.: met t, 2e zonder; zo ook vs. 614; bedoeld is het meerv. (vgl. Bk. III, vs. 840; XIII, vs. 1183; XIV, vs. 978); bij Ov. blijkt 't meerv. in deze passage eerst verderop; vandaar de aarzeling; en.... steene niet bij Ov.

614 sterf: sterve; en lam niet bij Ov.

617 angel, voor pedica, voetangel, voetstrik; vgl. vs. 622.

620 misleit; 1e lez.: verleit; harten: herten.

621-22 bonte vederen; aan de touwen, waar men het jachtterrein mee omspande, werden veren bevestigd, wier wuiven en blinken het wild terugschrikte om door te breken; - bedekt enz.; Ov.: ‘verbergt niet de gekromde vishaak in het bedriegelik lokaas’; blint: blind, onzichtbaar maakt (vgl. blinde klip e.d.).

623 Ov. zegt het met voorbehoud: ‘als er schadelik zijn, doodt díe’.

625 1e lez.: Laet het behoorelyk op 't velt zyn voeder pluiken; Past: draagt zorg; kruit en veltgewas, Lat. alimenta mitia, d.i. eerder: voedsel, dat zonder gewelddadigheid verkregen is’ (Lafaye); ook boven, vs. 111-12 heeft V. mitia niet weergegeven (Lafaye aldaar: ‘délicieux’).

626-27 Pitagoras, onjuist; Ov. spreekt van Numa, die ‘luisterde naer Pitagoras leeringen’ (Inhout; vs. 11-13); oude dan ook niet bij Ov., overigens leefde Pythagoras veel later dan Numa.

+ [Randschrift:] Het ryk van Numa.

628 verzocht: (door het volk) aangezocht; lang en endelyk niet bij Ov.

629 't ryk en Latium: het rijk van Latium; gewilligh: uit vrije verkiezing (vgl. Wdb. N.T. IV, 2098, 2), Lat. ultro, dat echter bij petitum (verzocht) behoort; zie ook Bk. I, vs. 134 (Lat. per se).

630-31 heilzaem: zegenrijk; vgl. vs. 840; Bk. II, vs. 812 (heelzaem); XV, vs. 708 (ook Tekstkrit.); Egeria, een bronnimf, gezellin der Camenae (V.'s zangbergh), Italiese, te Rome bij de bron der porta Capena vereerde godinnen, eerst laat verdrongen door de (Griekse) Muzen; vgl. Bk. XIV, vs. 572-73; by: door; begunstight, Ov.: ‘geleid door’.

632-33 offerwyzen: manieren van offeren, offerriten; leeraert, vgl. vs. 318; strytbre zinnen en kryghsmans, hendiadys; uit den aert, bij kryghsmans; vre, Ov.: ‘de kunsten des vredes’.

[p. 145]

 

De koning, out en grys en afgeleeft, het ryk

635

Bevestight ziende, komt te sterven, en het lyk^634-35

 

Wort van het Roomsche volk en alle wyze raeden⁶³⁶

 

Beweent. de weduwe, van droefheit overladen,⁶³⁷

 

Begeeft de stadt, en slaet zich neder in een dal,

 

En 't Aricynsche bosch, om daer heur ongeval

640

En leet te klaegen. och hoe dikwyl zou haer kermen

 

Het offer van Diaen in Tauren uit ontfermen^639-41

 

Verhinderen! hoe dik vermaent de boschgodin⁶⁴²

 

En meermaeght datze toch den rou uit haeren zin

 

Zou zetten, en 't gewoone en droevigh schreien staeken,⁶⁴⁴

645

En zochtenze met troost te stillen en vermaeken!⁶⁴⁵

 

Hoe dikwyl trooste haer Hippolitus, en zey,⁶⁴⁶

 

Wanneerze weende: staek dit treurigh lykgeschrey.⁶⁴⁷

 

Gy zyt alleen niet, wien haer wensch niet magh gebeuren.⁶⁴⁸

 

Zie hoe ook andren in gelyke droefheit treuren,

650

Dan zal de droefheit min u raeken aen het hart.

 

Och of het voorbeelt van veele anderen uw smart,

 

En niet myn eigen leet, kon stillen en genezen!⁶⁵²

 

Myn ongeval kan u een nutte troostzalf wezen.

 

'k Geloof gy hoorde van Hippolitus voorheen,⁺

655

Die door het licht geloof van vader en 't gesteen

 

En loos bedrogh van zyn stiefmoeder raekte om 't leven.

 

Gy zout verwondert staen om 't lasterstuk, en geven

 

Myn woorden naeuwelyx geloof, en evenwel^657-58

 

Ben ik de zelve zoon van Tezeus, t'onrecht fel

660

Op my gestoort. zyn vrou, een ritsige aert, geboren^659-60

 

Uit dees Pasifaë, wiens faem zich wyt laet hooren,⁶⁶¹

 

Betighte my voorheen dat ik heer vaders bedt

 

Schoffeeren wou met kracht, een gruwelyke smet,

634-35 het.... ziende; Ov.: ‘toen hij zijn regeringstijd beëindigd had’.

636 1e lez.: van de Roomsche (Romeinse) maeght, het volk en oude raeden; bij de wijziging werd maeght (nurus eigl. ‘schoondochters’, hier algemener; vgl. Bk. IX, vs. 915) uitgelaten, als zijnde naast volk misbaar; wyze raeden: de senaat; vgl. Dl. VII, blz. 376, opschrift.

637 de weduwe; Ov.: ‘want de w.’, zodat zij zich dus niet meer bij de juistgenoemden bevond.

639-41 Aricynsche; vgl. bij Bk. XIV, vs. 435-vlg; in Tauren, onjuist; Ov.: ‘van de Oresteïese Diana’, waarbij Farn. aantekent, dat Orestes met zijn zuster Iphigenia het beeld en de dienst der Scythiese Diana uit Tauris naar Italië zou gebracht hebben; uit ontfermen, niet bij Ov.; verhinderen, vgl. Bk. VII, vs. 23; X, vs. 957.

642 boschgodin en meermaeght: nimfen van het woud en het meer.

644 't gewoone: haar gewone.

645 vermaeken: opbeuren.

646 Hippolytus, zoon van Theseus; zie Vondel's gelijknamige spel, Dl. III, blz. 197-vlg.

647 treurigh ziet op de droefenis van Egeria; vgl. Bk. X, vs. 16; lykgeschrey; vgl. vs. 310.

648 alleen niet: niet de enige, vgl. Bk. XIII vs. 128; wien voor 't vrouw. ekv., vgl. Bk. III, vs. 376.

652 myn.... leet, 1e nv., dus tegengesteld aan het.... anderen.

+ [Randschrift:] Hippolitus ongeval.

657-58 Gy.... geloof; Ov.: ‘gy zult verwonderd staan, en ik zal 't u nauweliks kunnen bewijzen’ (nl. dat ik die Hippolytus ben).

659-60 t'onrecht.... gestoort, niet bij Ov.; zyn vrou: Phaedra; aert, vgl. Bk. IV, vs. 30; VII, vs. 47; XIV, vs. 169; H. over een ritsige aert (‘fraai en aanmerkelijk is deeze uitdrukking’), en in dat verband over namen op -aard, en hun toepasbaarheid op mannen en vrouwen; vgl. Bi. en V.Ln., ook N. Hinl.

661 Pasiphaë, vgl. Bk. VIII, vs. 189-vlg.; wiens (vgl. Bk. II, vs. 833)... hooren, niet bij Ov.

[p. 146]

 

Waermé d'onkuische my bezoedelde en onteerde,

665

En zy was zelve die dit snoot van my begeerde.⁶⁶⁵

 

Nu tydigh in de weer en voorbaet, schuiftze valsch⁶⁶⁶

 

De schult, by haer begaen, van zich op mynen hals,⁶⁶⁷

 

Uit angst of't uitquaem, om my in de schult te leggen,⁶⁶⁸

 

Of uit een spyt dat ik haer bede durf ontzeggen.⁶⁶⁹

670

Heer vader Tezeus, van de waerheit onbewust,⁶⁷⁰

 

Dreef op haer klaght den zoon ter stede uit langs de kust,⁶⁷¹

 

Vervolghde in 't vlugten hem met vloeken en gebaeren.⁶⁷²

 

Ik snel te wagen flux naer Trezen heengevaeren,⁶⁷³

 

Was aen 't Korintisch strant gekoomen, toen de zee

675

Gelyk een waterbergh opsteigerende, alree⁶⁷⁵

 

Voor bey myne oogen scheen te loeien en te bersten.⁶⁷⁶

 

De baren opgescheurt van krachten, die haer persten,

 

Zoo quam een zeestier, spits van hoornen, voor den dagh,^677-78

 

En stak met hals en hooft ter borst toe, zoo men zagh,

680

Te water uit, en braekte, en snoof door balgh en snuiten⁶⁸⁰

 

Een maght van water in d'ontsloote lucht naer buiten.⁶⁸¹

 

Myn makkers schrikten. ik stont even moedigh schrap,

 

En wonderlyk gerust in myne ballingschap:⁶⁸³

 

Wanneer myn trots gespan schuimbekkende, zyne ooren⁶⁸⁴

685

Opsteekende, naer zee zich keert, en voor den toren

 

Van 't zeegedroght verschrikt, gezwint aen 't hollen raekt,

 

En met de radren in de rotsen, dat het kraekt,

665 van my; 1e lez.: op my.

666 in (de) voorbaet: zorgend niet te laat te zijn; vgl. Dl. III, 230: 873 door voorbaet; 16e eeuws in die vorebate sijn, ‘maken dat men erbij komt’; Mnl. Wdb. IX, 948.

667 schult begaen, vgl. Bk. XI, vs. 567.

668 Uit angst; 1e lez.: Uit glimp; om.... leggen, niet bij Ov.

669 Of, met klemtoon; spyt: spijtigheid, verbittering; voor het genus (hier vr.) vgl. Bk. II, vs. 627; XIV, vs. 38, Hoogstr.-Kluit; durf, 1e lez.: dorste, vgl. Bk. XIII, vs. 11.

670 van de waerheit onbewust: onbekend met; niet bij Ov., die immeritum (‘onschuldig’, van Hippolytus gezegd) heeft.

671 De stad is Athene; langs de kust, niet bij Ov.

672 vloeken en gebaeren; of V. znw. (verwensingen, onder heftige gebaren uitgeschreeuwd) of onbep. wijs bedoelt, blijkt niet; wegens gebaeren lijkt de laatste opvatting waarschijnliker (‘te keer gaan’, vgl. Wdb. N.T. IV, 382, en het materiaal ibid. 375-76; zie nog H. op Bk. VI, vs. 784); het Lat. heeft hostili prece (znw. in 't enkelv.).

673 snel, bijw.; Troezen, vgl. vs. 390; ook hier heeft Ov.: het Pittheïese Troezen; aldaar was Hippolytus door zijn grootmoeder Aethra grootgebracht.

675 H. maakt aanmerking op waterbergh; de zee ‘kan zeer wel vergeleken worden bij een' Berg, maar geenszins by een' Waterberg’, die nl. niet bestaat; iets anders is het, als men de zee of de golven, bij wijze van metaphora, aldus benoemt; vgl. bij Bk. I, vs. 394; ook het afwijkend gevoelen van Bi.; Ov. spreekt inderdaad van ‘als een berg’; V.'s waterbergh is te verstaan als: ‘een berg, nl. van water’.

676 scheen te loeien en te bersten; dit zeugma (vgl. Bk. I, vs. 561) ook bij Ov., bij wie de ‘(water)berg’ boven op de top berst.

677-78 absol. constr.; zoo, vgl. Bk. VI, vs. 538; IX, vs. 340; na toen, vgl. Bk. VII, vs. 359, vs. 425; na schoon Dl. III, 216: 442; Overdiep § 22, § 172. - zeestier spits van hoornen; Ov.: ‘een gehoornde stier’.

680 balgh en snuiten; Lat. naribus et ore: ‘door neusgaten en bek’; vgl. Bk. I, vs, 441; IV, vs. 993.

681 een maght van water; Ov.: ‘een stuk zee’; in d'ontsloote lucht, Lat. molles in auras: ‘in de lichtbewogen lucht’, dat bij Ov. eigl. behoort bij het zich buiten 't water opheffen van de stier; ontsloote; vgl. Coornhert: ‘Wy quamen so na als een roepende stemme de lucht ontsluyt’ (Odyss. I, 806; zie Wdb. N.T. X, 1975).

683 Lat. exsiliis contenta suis; andere lez. intenta, ‘(mijn gemoed) in spanning gehouden door (de gedachte aan) mijn ballingschap’; ook contenta, door V. ondanks Schrev. als ‘tevreden’ opgevat, heeft hier die betekenis.

684 schuimbekkende; 1e lez.: al hollende.

[p. 147]

 

Komt aengeronnen. ik houde even onverschooten^687-88

 

Den teugel in de hant, maer van de zee begooten,^689b

690

En leggende op den rug, poogh zonder schrik en schroom^690a

 

De paerden kort te rug te houden met den toom:⁶⁹¹

 

Noch zou de dolheit van de paerden, in 't verheffen⁶⁹²

 

Van hunne kracht, myn' moedt en kracht niet overtreffen,

 

Ten waere 't radt, het welk om d'as geduurigh rent,⁶⁹⁴

695

Door 't los bejegenen van eenen pael in 't ent⁶⁹⁵

 

Aen stukken vloogh en spatte. ik worde flux ten wagen

 

Hardt uitgeschokt, en hang gekneust, gescheurt, geslagen,⁶⁹⁷

 

Met leên en ingewant aen teugel, en aen zeel.

 

De zenuw van den pael geschut, bleef 't lyf ten deel

700

Al voortgerukt, ten deel gehaekt. de beenders kraeken.^699-700

 

Gy zout my afgemat de ziel in bloet zien braeken,⁷⁰¹

 

En niet een eenigh lidt meer kennen aen myn lyf.

 

Al 't lichaem was een wonde. o boschvrou, al te styf

 

En onverzetbaer, kuntge ons leedt by 't uw gelyken?^703-04

705

'k Bezocht het zonneloos geweste in Plutoos wyken,⁷⁰⁵

 

En koesterde myn lyf gerabraekt in godts poel,⁷⁰⁶

 

En quam alleen weêrom uit onderaertsch gewoel

 

Te leven door de kracht der heelzaeme artsenyen^707-08

 

Van Eskulapius, Apols zoon, vry van lyen.⁷⁰⁹

710

Toen dekte Cintia my met een dikke wolk,⁷¹⁰

687-88 Ov.: ‘zij jakkeren de wagen tegen hoge rotsen’; even onverschooten, niet bij Ov., evenmin als zonder.... schroom (vs. 690); onverschooten: onbevreesd; eigl. zonder van kleur te verschieten; 1e lez.: onverschrokken gewijzigd wegens verschrikt (vs. 686)? niet weergegeven vana, ongeveer: ‘vergeefs’.

689b behoort bij teugel (fraena.... oblita); zee, Ov.: wit schuim.

690a Ov.: ‘achterovergebogen’.

691 kort: strak; vgl. Bk. I, vs. 311.

692 verheffen, wel intransit.; niet bij V. Helt. II, bl. 18-vlg., wèl een aantal andere ww. met ver-; over de irrealis-constr. (Lat. plqmperf) zie Bk. VI, vs. 212-vlg., maar ook Bk. VIII, vs. 517-vlg.

694 het welk.... rent, als ‘ornans’ te beoordelen; andere lez. (qua, niet quae): ‘op 't punt waar het onophoudelik om de as draait’.

695 los: in 't wild, toevallig; vgl. Tekstkrit.; niet bij Ov.; bejegenen van: botsen tegen; pael. Lat. stipes, hier ‘boomstomp’; 1e lez.: stam, wat V. wschl. onduidelik vond; met pael zal hij hetzelfde bedoelen, ofschoon die betekenis ongewoon is; ook Valent. heeft paal.

697 1e lez.: gesmakt(?), geslagen.

699-700 De.... geschut, absol. constr.: ‘terwijl mijn spieren (vgl. vs. 299) aan de boomstomp bleven vastzitten; lett. door de b. werden tegengehouden’; bleef.... gehaekt met de oude betekenis van blijven: ‘in een beweging gestuit worden’; opvatting als zeugma (vgl. vs. 676) dus onnodig.

701 Gy zout enz., Lat. videres: ‘gij zoudt hebben kunnen zien’, wat echter bij Ov. de hele passus (vs. 697 en hang enz. tot vs. 702 aen myn lyf) beheerst; in bloet, niet bij Ov.

703-04 boschvrou: bosnimf (Egeria); al te.... onverzetbaer, niet bij Ov., die echter naast kunt ook nog durft heeft.

705 't zonneloos geweste: de onderwereld.

706 koesterde: verkwikte (door een bad); Lat. fovi; echter doelde Ov. veeleer op een zuiverende werking (Lafaye); gerabraekt, achtergeplaatst bnw., vgl. bij vs. 487, of beter: geradbraakt als 't was; godts poel: het water van Pluto. van de onderwereld; Ov.: ‘van de Phlegethon’.

707-08 alleen te verbinden met door de kracht; onderaertsch gewoel, vgl. Bk. X, vs. 20.

709 Aesculapius, god der geneeskunde; vry van lyen, niet bij Ov.; hersteld, na twee andere probeersels, waarvan één: na dat ly[en]; bij te leven; niet weergegeven is: ‘nadat ik door krachtige kruiden en de hulp van Apollo, tot verontwaardiging van Dis (Pluto) het leven teruggekregen had’.

710 Cintia: Diana, Cynthia geheten naar de berg Cynthus op haar geboorteëiland Delos.

[p. 148]

 

Op dat ik onbenyt moght komen onder 't volk,⁷¹¹

 

En om onaengerant myn dagen door te brengen,⁷¹²

 

Zoo kanze door haer kracht myn levens tyt verlengen,⁷¹³

 

Verkeert myn aenzicht, om te blyven onbekent.⁷¹⁴

715

Zy twyfelt langen tyt, voor haer besluit in 't ent,⁷¹⁵

 

Of Hippolyt in Krete of Delos zoude blyven:

 

Doch hy liet Kretenlant en Delos heenedryven,

 

En zette zich hier neêr. Diane, my getrou,^717-18

 

Belaste streng dat ik myn' naem verandren zou,⁷¹⁹

720

Op dat men 't ongeval, veroorzaekt door myn rossen,

 

Moght zetten uit den zin. zy sprak: o eer der bossen,^720-21a721b

 

Gy hiet eerst Hippolyt, nu Virbius: en ik⁺⁷²²

 

Bewoonde na dien tyt dit lustbosch zonder schrik,⁷²³

 

En onder het getal der mindre goôn gerekent,⁷²⁴

725

Schuile onder gunste van dees kuische, zoo uitsteekend

 

Tot my genegen, en blyf by haer in gena.⁷²⁶

 

Noch kan een anders rou en ramp Egeria⁷²⁷

 

Geensins vertroosten in haer droefheit. zy legt neder⁺.

 

Beneden aen den bergh, en smilt, helaes te teder

730

Van aert, in traenen wech, tot dat Diane, diep^729-30

 

In 't hart geraekt, haer leên tot eene springaêr schiep,

 

En 't lichaem in een bron, die eeuwigh springt, herbaerde.⁷³²

 

Maer een nieu wonderwerk verbaesde de vergaerde

 

Godinnen van het velt, en d'Amazoonsche spruit

735

Hippolitus stak mede in dit verwondren uit:

 

Gelyk toen d'akkerman, gezeten in Tirrene,^+733-36

711 Ov.: ‘opdat ik niet door mijn (waargenomen) tegenwoordigheid de afgunst over dit gunstbewijs zou vermeerderen’.

712 1e lez.: Om onbehindert hier; vgl. Bk. VI, vs. 565 e.e.; vrije constr.: het onderwerp van de beknopte zin is een ander dan dat v.d. hoofdzin; vgl. vs. 714.

713 Versta: ‘verlengt (d.i. verhoogt) zij mijn leeftijd’; 1e lez.: wistze; 2e weetze; met kanze ontliep V. het gebruik van te.

714 aenzicht: gelaat; om.... onbekent: opdat ik niet herkend zou worden; vgl. bij vs. 712.

715 1e lez.: eer zy besluit.

717-18 hy.... neêr; foutief voor: zij (Diana) verplaatste mij, met voorbijgaan van Delos en Creta (eilanden waar zij vereerd werd) hierheen’; En.... neêr; 1e lez.: En sloegh in 't lest hier neêr; my getrou, niet bij Ov

719 streng, niet bij Ov.

720-21a Ov.: ‘(mijn naam), die zou kunnen herinneren aan mijn paarden’; Hippolytus betekent: ‘die de paarden uitspant’, en de naam deed dus aan paarden denken; Moght zetten, 1e lez.: Zou zetten.

721b bossen; vgl. Bk. XIII, vs. 90; o eer der bossen, niet bij Ov.

+ [Randschrift:] Hippolitus Virbius.

722 nu Virbius: nu wil ik dat gij V. heet; de naam Virbius werd verklaard als ‘tweemaal man’ betekenend; hij was een bos-, en jachtgod, in 't biezonder vereerd te Aricia in Latium; vgl. Dl. VI, 810: 792.

723 Na Bewoonde, tyt, lustbosch stonden oorspr. komma's; vgl. vs. 750, vs. 835.

724 1e lez.: minste goôn.

726 1e lez.: Op my verslingert; en.... gena, Lat. accenseor illi: ‘word tot haar gevolg gerekend’.

727 Noch: toch.

+ [Randschrift:] Egeria in eene bron

729-30 helaes... aert, niet bij Ov.; Van aert, 1e lez.: Van herte.

732 1e lez.: En 't quynend lichaem in een koele bron herbaerde; Lat. tenuavit: ‘verdunde’.

+ [Randschrift:] De klay in eenen knaep.

733-36 Naar de lez. At Nymphas tetigit nova res, etc., 't geen echter betekent: ‘de nimfen echter waren onder de indruk van deze wonderbaarlike gebeurtenis’ (vgl. Geerts, blz. 26; Bk. XIV, vs. 1063), en ook Hipp. stond even verbaasd als de Tyrrheense landman, toen enz.; een betere lez., met Et i.p.v. At betekent: ‘niet enkel waren de nimfen onder de indruk van...., maar ook Hipp. enz.’; vgl. bij vs. 744, vs. 750; Amazoonsche spruit: zoon der Amazone (nl. Hippolyte); vgl. voor dit gebruik van het bnw. Dl. II, 744: 2196 de moederlijcke schim e.a.; Tirrene: Etruscië.

[p. 149]

 

De klay, beschoren ter verandering, met eene

 

Gevulde waterkruik besprengde, en zaghze op 't velt,^737-38

 

Ook zonder iemants hulp, verandert en herstelt,⁷³⁹

740

En van een' aerden klomp in eenen mensch herboren,

 

Die zynen mont ontsloot, om voor een ieders ooren

 

Wat nieus te spellen: en men gaf hem, kloek en tuk,^741-42a

 

Den naem van Tages, die Hetrusschen elx geluk^742-43

 

Leert spellen. Romulus zagh dus in 's Tibers streeken⁺⁷⁴⁴

745

De kryghsspeer, in den bergh van Palatyn gesteeken,⁷⁴⁵

 

Op zynen wortel, niet op 't punt van yzer, staen,

 

Die nu geen speer, maer eer een boom met groene blaên

 

En taeie takken schynt, en dekt den gront beneden

 

Met koele schaduwe, als een wonder boven reden:^748-49

750

Of als helt Cippus, toen hy keerende uit den slagh⁺⁷⁵⁰

 

Zyn kromme horens in het klaere water zagh,⁷⁵¹

 

Den weêrschyn valsch hiel, met de beide handen woelde,⁷⁵²

 

En 't hooft betaste reis op reis, tot dat hy voelde

 

't Geen d'oogen zagen, en verbaest bleef staen en stom,

755

En heilryk uit den stryt, 't gezicht naer 't hemelschdom⁷⁵⁵

 

Met zyne hoornen hief, en sprak: ontvout onslieden,⁷⁵⁶

737-38 klay; Lat. glebam, ‘aardkluit’, vgl. vs. 740 klomp; beschoren ter verandering, Lat. fatalem: ‘door het Lot bestemd (tot de hierna vermelde verandering); met.... besprengde, niet bij Ov.; 't laat zich noch uit de lez. motis in arvis (‘op de beploegde akker’ D. Heins., Farn., Schrev.), noch uit de lez. mediis in arvis (‘midden op de akker; N. Heins.) verklaren, en ternauwernood uit een verkeerdbegrepen emersit in de bijbehorende aant. v. Farn.; vgl. overigens Bk. I, vs. 503-vlg.

739 herstelt, synoniem met verandert; vgl. Wdb. N.T. VI, 656 F., en dezelfde functie van her- in herscheppen (waarnaast bij V. ook verscheppen), hervormen, herbaeren (vs. 732) herboren; verandert en herstelt staat voor Lat. moveri: ‘zich bewegen’.

741-42a Ov.: ‘(de landman zag hem) zijn pas ontstane mond openen om de toekomst te verkondigen.’

742-43 kloek en tuk: wakker en scherp van zin (bij hem); niet bij Ov.; voor tuk vgl. Luc. vs. 652 tuck om Geesten in te luien, en Stoett, Sprkw.⁴, no. 2297; tuk in absol. gebruik is ongewoon, en hier ook eerst door wijziging ontstaan; Tages; het geval zou zich in het gebied der stad Tarquinii hebben voorgedaan (Cicero, De divin. 2, 23, 50); Festus noemt hem zoon van een genius, kleinzoon van Jupiter; anderen houden hem voor een onbekend iemand, die opeens vermaard werd, toen hij de kunst van waarzeggen verkondigde; hij geldt voor degene die aan de Etrusken die kunst leerde; vgl. vs. 766; Hetrusschen: de Etrusken; die.... spellen; hij leerde hun de toekomst te voorspellen; geluk: (toekomstig) lot.

+ [Randschrift:] Romulus speer in eenen boom.

744 Romulus enz.; een tweede geval waarmee de verbazing der nimfen en van Hippolytus (vs. 734-35) vergeleken wordt; het wonderteken beduidde, dat Rome door de wapenen zou bloeien; Tiber; vgl. de ij-vorm vs. 555, en vgl. Bk. XIV, vs. 565.

745 zynen, vgl. de verbetering eenen (Tekstkrit.), immers de ijzeren punt veranderde in een wortel; voor het genus van punt vgl. Bk. XII, vs. 475-76.

748-49 1e lez.: den gront byzonder.... schaduwen, gelyk een schichtigh (plotseling ontstaan) wonder; boven reden: het verstand te boven gaand; de wijziging deed byzonder verdwijnen, maar ook het fraaie schichtigh, dat Lat. non exspectatas weergaf; vgl. Bk. XII, vs. 81.

+ [Randschrift:] Cippus kryght horens.

750 Of als leidt een derde geval in (vgl. bij vs. 744, en Gelyk, vs. 736); Cippus; over de praetor Genucius Cip(p)us vertelt Valer. Maxim. 5, 6, 3; de Lat. lez. Cippus bij Farn., Schrev, Cipus bij N. Heins.
na hy en slagh zijn komma's gedelgd; vgl. vs. 723; - uit den slagh en wel als overwinnaar, vgl. vs. 755; Ov. vermeldt die omstandigheid eerst, en alleen, op de laatstgenoemde plaats.

751 Zyn horens: ook Ov. heeft hier sua (vgl. vs. 746), en behandelt dus 't geval als een reeds bekend verhaal; horens als zinnebeeld van macht; vgl. Dl. V, 456: 1.

752 1e lez.: En houdende den schyn heel valsch, met handen; - woelde, vgl. Bk. X, vs. 185; XI, vs. 622.

755 hemelschdom (let op de spelling met sch; zo ook b.v. Adam in B., vs. 311).

756 1e lez.: zyne handen, naar de lez. brachia bij N. Heins.; V. keerde dus, na beraad, tot de lez. cornua (Farn., Schrev.) terug.

[p. 150]

 

O goden, klaarlyk wat dit voorspook wil bedieden.⁷⁵⁷

 

Is 't voorspoet, het gedy tot heil van dezen staet,

 

En 't volk van Romulus: bediet het onheil, laet^758-59

760

Dit my slechts treffen. hy, verplicht aen godts geboden,⁷⁶⁰

 

Verzoent het outer, hier van kruit en groene zoden⁷⁶¹

 

Gebout, met vier, giet wyn uit zynen offerkelk,⁷⁶²

 

Leeft raet met lillend groom van lammeren, voor elk⁷⁶³

 

Geslagen, en slaet gade, als d'ingewanden lillen,

765

Wat dingen vezel, aêr, en draet bedieden willen.⁷⁶⁵

 

Een offervinder van Tirrene ziet dit aen,⁷⁶⁶

 

En zaeken van gewight hierin, noch onverstaen⁷⁶⁷

 

En twyfelachtigh. maer de wichlaer riep in 't ende,

 

Toen hy 't gezicht, van 't groom, naer Cippus horens wende:

770

O koning Cippus, zyt gewelkomt, en gegroet:⁷⁷⁰

 

Want dit gewest, het welk Latynen draeght en voet,⁷⁷¹

 

Zal willigh en van zelf voor uwe horens nygen.

 

Nu toef niet langer. ay genaek vry, en ga stygen

 

Door d'ope poorten: want het nootlot dit begeert.⁷⁷⁴

775

Gy zult, ontfangen als een koning, en ge-eert⁷⁷⁵

 

Door alle tyden heen, den ryxstaf veiligh zwaeien.

 

Hy schoorvoet, en schynt wars het aengezicht te draeien⁷⁷⁷

 

Van deze veste, en zegt: de goden wenden vry⁷⁷⁸

 

Dit voorspook, dezen last van heerschen, ver van my.

780

'k Zal veel rechtvaerdiger, indienze dit gehengen,⁷⁸⁰

757 Vgl. voor omschrijvende functie van willen Bk. IV, vs. 444; XII, vs. 305.

758-59 Het Lat. heeft de constr. seu-sive, waarvoor vgl. Bk. IV, vs. 430; XI, vs. 186; XIV, vs. 29-31; XV, vs. 451-vlg.

760 verplicht... geboden, niet bij Ov.; vgl. Bk. VIII, vs. 627; godt: de godheid.

761 Verzoent het outer; ook Lat. placat aras; het altaar staat dan nl. voor de godheid en verzoenen evenals placare voor: het zijne tot dat doel verrichten; vgl. Bk. VII, vs. 814 't onverbeên altaer.

762 1e lez.: Gesticht; - vier, Ov.: ‘(van wierook) geurend vuur’.

763 Leeft raet; vgl. Bk. XIII, vs. 961; lillend groom (1e lez.: lillende ingewant); vgl. vs. 187; groom: ingewand, vooral van slacht-, en offerdieren; vgl. vs. 769, 1063; L. Ts. 53, 86, noot; H., en Wdb. N.T. op grom; betreffende lillen zegt H., dat het hier betekent ‘die uiterste kracht des leevens, die zich door trekken en beeven openbaart in het ingewand der zieltoogende beesten’; voor elk (niet bij Ov.) geslagen: voor elks (aller) ogen gedood; voor elk: allen, zie Wdb. N.T. III, 4076, 2^o.

765 In 't biezonder schouwde men de edele delen: hart, long, lever, milt; Ov. geeft geen afzonderlike opsomming; vgl. vs. 187.

766 De kunst van het voorspellen uit diereningewand (haruspicina) was van de Etrusken afkomstig; vgl. bij vs. 742-43; H. over offervinder, vonnis (vinden); vinden is tegelijk ‘onderzoeken, vinden en uitspreeken, al 't welke plaats [heeft] in den offervinder’; H. meent dat V. ‘het oog hadt op de gemelde oude spreekwijze’ en erkent in de keuze van dit woord ‘een uitmuntend blyk [van V.'s] Taalkunde en keuze van woorden’; offervinder is dan ‘die, het offer naarspoorende, onderzoekt, vindt, en voorzegt hetgeen te gebeuren staat.’

767 En, versta: en ziet.

770 O koning Cippus; Ov., effektvoller, alleen: ‘o koning’; zyt, vgl. Bk. IX, vs. 1110.

771 Ov.: ‘dit land en de burcht van Latium (d i. Rome).

774 poorten: poort; ook Ov. heeft 't meerv.; want.... begeert; constr. v.d. bijzin na want ook Bk. IX, vs. 809; vgl. hier bij vs. 598; t.a.p. zegt H.², dat de betekenis ‘omdat’ nog bij Slichtenhorst (1654) zeer gewoon is; echter wijst bij V. de interpunctie op nevenschikking; vgl. Overdiep, § 5.

775 1e lez.: zult als koning, ingehaelt, en hoogh ge-eert.

777 wars; vgl. Bk. XIII, vs. 502: X, vs. 879.

778 wenden, aanvoeg. wijs; vgl. Bk. IV, vs. 787 (de noot heeft abusievelik het cijfer 785); vry, vgl. vs. 318; dit vry (Bk. II, vs. 1044 min juist met ‘gerust’ toegelicht) heeft de waarde van een versterking v.d. gebiedende of aanvoeg. wijs.

780 rechtvaerdiger, bepal. bij de gehele uiting: veel r.zal het zijn wanneer ik enz.

[p. 151]

 

Myn tyt in ballingschap en stilheit overbrengen,

 

Dan 't Kapitool my heffe in 's konings stoel en staet.

 

Zoo spreekt hy, en vergaêrt terstont gemeente en raet:

 

Nochtans bekranst hy eerst het hooft met lauwerblaêren.⁷⁸⁴

785

De kryghsliên bouwen, op 't gejuich der blyde schaeren,

 

Van zoôn een' heuvel. hier zet Cippus zich in stant,^785-86

 

En daegende de goôn, naer d'oude wys van 't lant,⁷⁸⁷

 

Spreekt luide: hier staet een zoo hoogh in top geheven,

 

Die, zoo hy niet van u ter stadt werde uitgedreven,⁷⁸⁹

790

Uw koning wezen zal. wat man dit is of niet

 

Wil ik betekenen, niet noemen. merkt en ziet:^790-91

 

Hy voert twee horens op het hooft, en trekt dees binnen

 

In Rome, een wichlaer zal, op datge hem mooght minnen,

 

U toonen die u wet en rechten leeren zal.^792-94

795

Hy kon door d'ope poort inbreeken met geschal,⁷⁹⁵

 

Maer wy beletten dit, schoon niemant dezen nader⁷⁹⁶

 

Bestaet dan ik alleen. Romainen, wilt den vader⁷⁹⁷

 

De stadt verbiên, of acht gy billyk altemael⁷⁹⁸

 

Hem straf waert, ketent hem met yzer en metael,⁷⁹⁹

800

Of helpt ons door de doot des dwingelants uit vreezen,⁸⁰⁰

 

Eer hy u trappe op 't hart. als d'oostewint gerezen^801a

 

Het pynbosch schokt en ruischt, of storrem uit de kolk⁸⁰²

 

Van verre onze ooren vult, zoo buldert al het volk:⁸⁰³

 

Doch onder het verwart geroep des volx, van toren

805

Opsteekende, laet zich dees stem voorbaerigh hooren:^804-05

 

Wat man is dit? elk ziet nieusgierigh hem naer 't hooft,⁸⁰⁶

 

En zoekt de horens, als een teken hun belooft.

784 Ov.: ‘omhult hij zijn horens met een laurierkrans, zinnebeeld van vrede’, als een triumphator.

785-86 op... schaeren, niet bij Ov.; van een verhoog placht men het volk, of de soldaten in de legerplaats toe te spreken; hier.... stant: hierop gaat hij staan; vgl. Dl. II, 610: 1620.

787 daegende de goôn: het bijzijn der g. afroepende (Lat. precatus: ‘gebeden hebbende tot’).

789 werde, conj. praes.

790-91 of niet, tans niet bij vragend wie, wat gebezigd, wel bij 't veralgemenende; betekenen: door een teken kenbaar maken; vgl. Dl. II, 736: 2025; noemen (wat man 't is), voor de constr. zie Bk. XIV, vs. 1117; merkt en ziet, 1e lez.: hoort en ziet.

792-94 en trekt.... leeren zal; onjuist voor: ‘de offerziener verkondigt u, dat hij, zodra hij Rome is binnengetreden, u slavenwetten (famularia jura) geven zal’; op datge.... minnen, niet bij Ov.; die: de man die (nl. deze ‘binnentrekkende’); en rechten, 1e lez.: en zede; het koningschap was tijdens de Rom. republiek in onére.

795 met geschal, niet bij Ov.

796 schoon.... alleen; immers, hij was zelf die man.

797 den vader; Ov.: ‘de man’.

798 billyk: naar de regels der billikheid.

799 1e lez.: waert, bint den man me[t].

800 Of helpt, 1e lez.: Of vryt; uit vreezen: uit de vrees (voor de dw.); Lat. metum; vgl. Bk. X, vs. 657; XI, vs. 475; Stoett, Mnl. Synt. § 203; V. Helt., I, blz. 68.

801a bedoelt wellicht Lat. fatalis (‘door 't lot aangezegd’) weer te geven; als: zoals.

802 het pynbosch; een keuze tussen de lezingen Peliacis en succinctis (pinetis) is vermeden; uit de kolk, 1e lez.: op de kolk; kolk voor: de zee.

803 buldert; Ov. bedoelt veeleer een dof bruisend gemompel; vgl. vs. 804 geroep (verba).

804-05 Doch, 1e lez.: Maer; vgl. vs. 233; vs. 590; van toren, 1e lez.: vol toren; van toren opsteekende (bij volx), vgl. Bk. V, vs. 7; XIII, vs. 785; voorbaerigh (1e lez.: ten leste): boven de andere uit (eminet).

806 elk.... hooft; onjuist: zij kijken naar elkanders hoofden (frontes).

[p. 152]

 

Maer Cippus antwoort flux: gy hebt den man gevonden,

 

Dien gy begeert en wenscht. hy rukt den omgewonden^808-09

810

Laurier, in wederwil des volx, van zyne kruin,⁸¹⁰

 

En toont de horens op het voorhooft krom en schuin.⁸¹¹

 

Zy neigen 't hooft op dit gezicht terstont ter aerde,

 

En steenen luide, en zien, huns ondanx, hier de waerde

 

[Wie zou 't gelooven?] van dien man nu recht van pas,

815

Die om zyn daeden en verdienst doorluchtigh was;^812-15813-15

 

En niet gedoogende dat d'eer hem werde onttrokken,⁸¹⁶

 

Zoo zettenze de kroon van eere op zyne lokken.⁸¹⁷

 

Maer d'oversten, naerdien gestreng u wort verboôn⁸¹⁸

 

Te trekken in de stadt, vereeren met een' toon

820

Van zege u zoo veel lants, als gy, tot uw genoegen,⁸²⁰

 

In eenen dagh met een paer ossen kunt beploegen.⁸²¹

 

Zy snyden op den post van koper voor de liên⁸²²

 

De horens, die 't verloop der eeuwen niet ontzien.⁸²³

 

O zanggodinnen, die den dichter begenadight,

825

Ontvout ons toch [want u, van kennis onverzadight,

 

Ontbreekt geen weetenschap van tyden, lang geleên]^824-26

 

Hoe Eskulapius, Koronis zoon, voorheen⁸²⁷

 

Te Rome, daer de stroom des Tibers door komt vaeren,⁸²⁸

 

Met offerhanden, als een godtheit, op altaeren

830

Geviert wort en gedient. een ysselyke pest⁸³⁰

 

Smette eertyts al de lucht in 't Latiumsch gewest.

 

De menschen gingen dootsch van stank en etter quynen.⁸³²

808-09 gy... wenscht; vgl. het korte Latijn: quem poscitis habetis.

810 in wederwil: het volk trachtte het hem te beletten; vgl. ten wederwil, Bk. II, vs. 846.

811 voorhooft; Ov. spreekt van de slapen; krom en schuin; Ov.: ‘in 't oog vallend’.

812-15 1e lez.: Zy slaen op dit gezicht terstont het hooft ter aerde, En steenen vast... nu de waerde... van dit hooft... 't Welk; - bij vs. 812 tekent Schrev. aan: ‘om niet op 't hoofd van een zo goed burger die ontérende horens te zien’.

813-15 en zien.... van pas; anders Ov.: ‘en, wie zou 't geloven, slechts onwillig kijken zij naar dat door verdiensten roemrijke hoofd’.

816 Naar de bedoeling van Ov. (niet naar de opvatting van V.; zie vorige aant.) herstellen zij zich als 't ware, en kunnen niet langer die ontkenning verdragen; - werde, conj. praes.

817 Voor de constr. vgl. vs. 218; merk op eere vóór klinker, naast eer, vs. 816, vóór medekl. h, en vgl. voor V.'s vroegere tijd b.v. Dl. II, 731: 1905; verder Dl. VII, blz. 866 (eer als nominatief-vorm).

818 d'oversten, Lat. proceres, d.z. de senatoren; u: Cippus (ook 't Lat. heeft de tweede persoon).

820 tot uw genoegen, niet bij Ov.

821 beploegen; Ov.: ‘omspannen met de ploeg, omploégen’; op gelijke wijze werden Horatius Cocles en Mucius Scaevola geëerd.

822 post van koper (naar de lez aeratis, Farn., N. Heins.; Schrev.: auratis): met koper beslagen posten van de poort; 't Lat. postibus betekent hier echter de poortdeuren-zelf; vgl. Bk. XIII, vs. 590; met de poort is bedoeld de porta Raudusculana, aan de Z.W.-helling van de Aventijn.

823 niet ontzien: niet duchten; verduren.

824-26 Vgl. in de Odyssee de bekende verzen II, 484-vlg.; onverzaedight, vgl. Bk. VI, vs. 448 onverzaedigh.

827 Coronis, vgl. Bk. II, vs. 718-vlg., vs. 785-vlg.

828 Ov. spreekt van het door de diepe Tiber omstroomde eiland, waar nl. de tempel van Aesculapius stond; vaeren: trekken; H. en Bi. over vaeren, van de zee en van stromen gezegd.

830 wort, praes. hist. (bij voorheen, vs. 827) Ov.: ‘hoe het.... eiland hem opgenomen heeft onder de Romeinse goden’; - pest, vgl. de beschrijving in Bk. VII, vs. 728-vlg.; de hier bedoelde pestziekte heerste in 't jaar 293 v. Chr.

832 dootsch: bleek (pallida). van stank en etter; 1e lez.: van een teering, naar de lez. morbo van Farn.?

[p. 153]

 

Toen zy, begravens moede, en afgemat van pynen,

 

Geene uitkomst zagen, en de moedt den arts ontviel,

835

Riep elk den hemel aen met een benaeude ziel⁸³⁵

 

Om bystant, en men ging met Delfis mont te raede,⁸³⁶

 

Het middelpunt der aerde, en hiel daer om genade⁸³⁷

 

By godts orakel aen, en badt dat hy den staet⁸³⁸

 

In dezen hoogen noot toch redden wou met raet,

840

En eenigh heilzaem woort en antwoort, hun gegeven.⁸⁴⁰

 

Op 't smeekende verzoek der afgezanten beven

 

En sidderen de plaets, en Febus lauwerier,

 

En pylekoker, die om hoogh hing, en van hier^842-43

 

Klonk van den dryvoet, uit de godtgewyde kooren,

845

Een stem, die 't hart vertrooste, en zich aldus liet hooren:

 

Romain, het geen gy hier komt zoeken in uw kruis,⁸⁴⁶

 

Is dicht by u alleen te vinden. zoek het t'huis.⁸⁴⁷

 

Gy hoeft Apol om u te helpen, niet te praemen,

 

Maer godt Apolloos zoon. gaet heenen al te zamen,

850

Gaet heen ter goeder tyt: gaet heene, haelt hem zelf.^848-50

 

De wyze raet hoort godts bevel uit zyn gewelf,⁸⁵¹

 

En onderzoekt in welk een stadt, in welk geweste

 

Zich Febus zoon onthoude, en zent beducht ten leste⁸⁵³

 

Naer Epidaurus zyn gezanten, die belant

855

By Grieksche heeren, streng aenhouden in dien stant⁸⁵⁵

835 Na aen en ziel zijn komma's gedelgd; vgl. vs. 723.

836 Delfis, vgl. Bk. IX, vs. 465.

837 De Grieken noemden Delphi de omphalos, ‘navel’, der wereld.

838 godts: van de god (Apollo).

840 woort en antwoort; annominatie; vgl. Bk. XIV, vs. 393.

842-43 1e lez.: de plaets en pylekoker me, En lauwerkrans des godts, en op 's waerzeggers ste; waerzegger voor de Pythia was onjuist; Ov. gebruikt 't woord cortina, waarover zie bij Dl. VI, 490: 137; - lauwerier, vgl. Bk. I, vs. 661-vlg., de metamorfose van Daphne (Gri. daphnè, ‘laurierboom’), en Dl. VI, 490: 135-36 (alwaar met 't oog op de zoëven aangehaalde 1e lez. laurier eerder als ‘lauwerkrans’ op te vatten?); - die om hoogh hing; Farn. heeft: quas habet ipse pharetras: ‘de pijlkoker die de god draagt’; N. Heins., Schrev.: quas habet illa, pharetrae, waarmee V.'s vertaling schijnt overeen te komen, in welk geval lauwerier de boom van die naam is; echter verstaat Heins., onder verwijzing naar Bk. I, vs. 558-59 (= hier vs. 675-76) het als: ‘de met laurier omvlochten pijlkoker’ (vgl. ook Valent.); - kooren: heiligdom.

846 Romain, collectief; ook bij Ov. in 't enkelv; kruis: moeilikheden; een in de mond van het orakel nog al eigenaardig, immers niet eigen-aardig, woord; vgl. Bk. VI, vs. 780.

847 te vinden; 1e lez.: te zoeken; vgl. zoeken in 't voorgaande, zoek in dit vers; echter heeft ook Ov. driemaal een vorm van het ww. petere, en bovendien tweemaal propiore loco: ‘hadt gij op een nabijere plaats moeten zoeken; zoek het dan nu op een nabijere plaats’; met die ‘nabijere plaats’ is volgens oude en nieuwe verklaarders beide malen Epidaurus in Argolis bedoeld; er moet dan, daar Epidaurus verder van Rome verwijderd is dan Delphi, in die aanduiding een orakel-pointe gelegen zijn: Epidaurus ligt dichter bij Delphi dan Delphi bij Rome; of is propiore een absol. compar.: ‘op een plaats, niet erg ver van hier’? maar V. verstond het van de plaats te Rome-zelf, waar Aesculapius, eenmaal daar aangekomen, uitkomst zou schenken.

848-50 1e lez.: Gy hebt... van noode (opus est)... ga heene, o al te bloode, Ga... ga... hael; deze enkelv. imperatieven sloten nog aan bij Romain; maar van vs. 848 heeft Ov. het meerv.; vgl. bij vs. 873-74, vs. 613; Bk. III, vs. 840; - ter goeder tyt, Lat. bonis avibus, ‘met geluk op de reis’ (Valent.); lett. ‘onder gunstige vogelvoortekenen’.

851 De wyze raet: de senaat te Rome; hoort, nl. uit de mond der gezanten.

853 1e lez.: Godt Eskulaep zich houde, en zent ten lange leste; beducht, niet bij Ov.

855 Grieksche heeren; Ov.: ‘de raadsvergadering en de Griekse vaders’, d.i. de vergadering van de Raad der Oudsten van de Gri. stad; streng: krachtig; 1e lez.: vast, vgl. Bk. XI, vs. 933, maar een dergelijk vast paste hier, waar immers de handeling eerst begon, niet; aenhouden: dringend vragen; vgl. Bk. VII, vs. 1179; in dien stant, vgl. Bk. XIII, vs. 650.

[p. 154]

 

Om dezen godt, die met zyn gunste en artsenye⁸⁵⁶

 

Auzonie van sterfte en doots gevaer bevrye:⁸⁵⁷

 

Gelyk 't orakel, dat niet dwaelt noch faelt, beveelt.

 

De raet is onderling oneenigh en gedeelt.

860

d'Een acht men moetze in noot niet weigren noch verlaeten:

 

Een ander dryft men magh het heil der onderzaeten^860-61

 

Niet overlevren en verzenden elders heen.

 

Toenze in raetspleegen een poos twyfelden, verdween⁸⁶³

 

De dagh voor 't schemerlicht, en d'avont quam de plekken

865

Des aertboôms meer en meer met donkre schaduw dekken;

 

Toen godt de heilant, o Romain, godt Eskulaep⁸⁶⁶

 

U in den droom verscheen, en uwen dunnen slaep,⁸⁶⁷

 

Gelyk hy in de kerk zich eer plagh t'openbaeren,⁸⁶⁸

 

Met eenen ruwen staf, in 't bloeienste der jaeren,⁸⁶⁹

870

In zyne slinke hant. de rechte streek bedaert

 

En opgetogen vast den langen breeden baert.^870-71

 

Hy sprak heel minzaem: ay laet uwe vrees verdwynen.

 

'k Zal koomen, hout dit vast, maer anders u verschynen.

 

Bezichtigh deze slang, rondom den staf gekrult,^873-74

875

Dat gy haer kennen mooght. ik zal u, neem gedult,⁸⁷⁵

 

Aldus verschynen, doch veel grooter, en als lyven

 

Van hemelingen, die voor 's menschen oogen dryven.^876-77

 

Terstont verdwynt de godt, met d'aengenaeme stem,

 

Gehoort by duister, en de godt des slaeps met hem.^878-79

880

Het koesterende licht quam na den slaep weêr boven.

856 met... artsenye, niet bij Ov.; gunst: welwillende gezindheid.

857 Auzonie: Italië; doots, 1e lez.: dootsch; 2e doots, 3e 's doots; vgl. Bk. XII, vs. 776 vrouwen handen.

860-61 d'Een... Een ander; Ov.: ‘sommigen... vele anderen’; weigren; in de 1e lez. stond daarbij het objekt hulp; vgl. de samentrekking in Bk. XIV, vs. 174-75.; dryft: houdt staande.

863 1e lez.: Terwylze twyfelden en in 't raetsplegen (sic; niet voltooid); raets, 2e nv., afhangend van plegen; een poos, niet bij Ov.

866 heilant, Lat. opifer, ‘de hulpbrengende’; tot de nadrukkelikheid van deze regel geeft 't Lat. geen aanleiding (V.Ln.); vgl. Bk. VII, vs. 68.

867 in den droom; te Epidaurus gaf de god zijn aanwijzingen tijdens de slaap in de droom aan de zieken die in de tempelhal verbleven; dunnen, niet bij Ov.

868 gelyk, Ov.: ‘maar gelijk’, d.w.z. niet zoals hij zich 's anderen daags zou voordoen: als een slang; eer: ook vroeger (en nu nog), Lat. solet.

869 in 't bloeienste der jaeren; 1e lez.: bedaeght en out van jaeren; 2e lez.: in 't bloeienst van zyn jaeren; niet bij Ov.

870-71 bedaert en opgetogen: met hemelse kalmte; niet bij Ov.

873-74 hout dit vast: twijfel daar niet aan; hout is enkelv.; 1e lez.: houdt, meerv.; evenzo voor bezichtigh; 1e lez.: -t; vgl. vs. 866 Romain, en vs. 849-50.

875 kennen: (later) terugkennen; Lat. cognoscere; vgl. Bk. IV, vs. 187; XI, vs. 878; XIV, vs. 218.

876-77 1e lez.: doch heel reizigh (rijzig; de ei-spelling is de oorspronkelike) opgewassen, Gelyk de lichaemen van hemellieden passen; 2e lez. van 877: Een vorm die lichaemen van hemelliên wil (3. zou) passen; en nog anders; Ov.: ‘van zo grote gestalte, als waarin lichamen van hemelingen zich behoren te veranderen (verti debent)’; de goden werden uitgebeeld in lichaamsverhoudingen van meer dan normale grootte; dryven: zich (komen te) vertonen.

878-79 1e lez.: met deze bloote (2. troostbre) stem, En ook de nachtstem van den godt enz.; Ov.: ‘terstond verdwijnt gelijk met de stem de god, gelijk met stem-en-god de slaap’; met (vs. 878): gelijk met (die betekenis door de interpunctie aangeduid); godt (des slaeps) een door V. toegevoegde, maar weinig gelukkige pointe.

[p. 155]

 

De dagh had 's andren daeghs de starren wechgeschoven.⁸⁸¹

 

De hoofden, in den raet en heerelyke kerk

 

Van godt Apolloos zoon gedaghvaert styf en sterk,^882-83

 

Gaen bidden dat hem toch believe hier te woonen,

885

En hun door hemelsche kentekens klaer te toonen

 

Waer hy zich neêr wil slaen. 't gebedt was naulyx uit,^+884-86a

 

Of godt, met eenen kam van gout, en langs de huit

 

Vol schubben blaekende, als een veltslang, geeft een teken^887-88

 

Met schuifelen, dat hy hierheen komt aengestreeken,

890

En schokt met zyne komste altaerbeelt, en poortael,⁸⁹⁰

 

Den marmervloer, en 't hoogh gewelf, vergult tot prael;

 

En midden in de kerk gerezen overende,⁸⁹²

 

Slaet d'oogen overal. het vollek, dat hem kende,⁸⁹³

 

Begon te sidderen, van schrikken aengerant.⁸⁹⁴

895

De kuische priester, met den witten offerbant⁸⁹⁵

 

Om 't hooft bewonden, kent de godtheit nu niet duister,⁸⁹⁶

 

En roept: ziet daer is godt: daer is hy: dat elk luister':

 

Datze alle opmerken, die hier tegenwoordigh zyn.^897-98

 

O openbaeringe, in dien overschoonen schyn,

900

Gedy al 't volk tot heil! helpze alle op hun begeeren,⁹⁰⁰

 

Die zoo godtvruchtigh u met offerhanden eeren.

 

Zy eeren al den godt op 't hoogh bevel terstont,⁹⁰²

 

En volgen 's priesters stem godtvruchtigh met den mont.⁹⁰³

881 's andren daeghs is èn wegens vs. 880 èn wegens het voorafgaande dagh (daglicht, dageraad) 'n minder geschikte weergave van postera (Aurora): ‘de volgende, de nieuwe dageraad’.

882-83 1e lez.: gedaghvaert styf en sterk, En Eskulaeps volboude en heerelyke kerk; de hoofden: de senatoren van Epidaurus; raet en kerk hendiadys: de raadsbijeenkomst had in de tempel plaats; de tempel noemt Ov. operosa: ‘met moeite en kunst gebouwd’; hij was 15 K.M. buiten de stad 380-375 v. Chr. gebouwd, en inderdaad groots en rijk; styf en sterk bij gedaghvaert: nadrukkelik; niet weergegeven: ‘(de hoofden) onzeker wat te doen’.

+ [Randschrift:] Eskulaep in eene slang.

884-86a Onjuist: Ov.: ‘bidden hem, door hemelse tekens aan te wijzen, op welke plaats hij zelf wenst te verblijven’; ook zich neêrslaen past alleen voor het geval van heengaan, niet van blijven waar hij is.

887-88 Vgl. de beschrijving Bk. III, vs. 40-41; uit 't Lat. is op geen dezer beide plaatsen duidelik, of de kam dan wel het lichaam (de schubben) goudkleurig waren; vgl. Ehwald op III 32; Ov. houdt evenals Valent. op beide plaatsen het eerste, maar vgl. Lafaye; V. schijnt hier met blaekende ook de schubben goudkleurig te willen; - op te merken dat de beschrijving aan 't verschijnen voorafgaat, ook Ov. heeft dat; veltslang: slang, vgl. bij Bk. VII, vs. 597; ‘de slangen, - zegt Schrev. - zijn Aesculapius heilig, omdat zij bij de natuurkenners voor zeer scherp van gezicht gelden, reden waarom zij bij de Ouden ook als bewakers van schatten gedacht werden’.

890 altaerbeelt, zelfde klemt. vs. 1059.

892 gerezen, 1e lez.: gezeten; overende, nl. pectoribus tenus: ‘tot zijn borst toe’.

893 dat hem kende, niet bij Ov. en misplaatst: immers het herkennen komt de priester toe (vs. 896).

894 schrikken, zelfst. gebruikte onbep. wijs.

895 kuische priester, naar de lez. castus sacerdos (Farn.); betere lez. (N. Heins., Schrev.) castos (crines): ‘(met de witte band) om de eerwaardige haren’.

896 duister (voor hem), bij godtheit.

897-98 dat.... zyn, Lat. animis linguisque favete; dit ‘met hart en mond een godsdienstige handeling begunstigen’ kon, voor wat de mond aangaat, zowel door spreken als door zwijgen geschieden: woorden van goede voorbetekenis spreken, of zwijgen teneinde kwade voortekens te vermijden; opmerken, 1e lez.: merken.

900 Gedy.... heil; vgl. Bk. XI, vs. 225.

902 al: allen; vgl. Dl. I, 441: 310; II, 654: 378; V. Helt. I, blz. 148; Hoogstr.-Kluit op been.

903 Versta: zij zeggen het gebed van de priester na.

[p. 156]

 

Eneas afkomste is gewilligh, en stemt styver

905

Met hart en mont, elk om 't godtvruchtighste, dien yver.^904-05

 

De godt begunstight hun, en sterkt wat hy belooft,⁹⁰⁶

 

Met neigen van zyn' kam, en glinsterende hooft,

 

En schuifelt drywerf met de tong, die vierigh drilde.⁹⁰⁸

 

Toen gleed hy neder langs den trap van marmer, wilde⁹⁰⁹

910

Vertrekken, keerde 't hooft eens om, en zagh nu vlug

 

Naer 't overoude altaer, dat hem geviel, te rug,

 

En groete het verblyf en kerken voor 't vervaeren,⁹¹²

 

Waerin zyn godtheit plagh te woonen en te waeren.

 

Nu kroop hy uitgestrekt, dan boghtigh slibbergladt⁹¹⁴

915

Langs d'aerde, dicht bestroit met bloemen, door de stadt⁹¹⁵

 

In 't midden naer den dyk en haven, doorgaens heenen

 

Van wederzy gesterkt en opgehaelt met steenen.^916-17

 

Hier houdt de godtheit stant, en 't schynt dat zy, niet vreemt

 

Van 't volk, 't welk haer geleit en toejuicht, oorlof neemt.^918-19

920

Godt in 't Auzoonsche schip, gesprongen in 't krioelen,⁹²⁰

 

Zoo schynt de kiel den last des reisbren godts te voelen,⁹²¹

 

Eneas afkomst lust te scheppen op dit pas,⁹²²

 

Dewyl 't reisvaerdigh schip met godt geladen was.⁹²³

 

Men slacht'er eenen stier, om godt zyn recht te geven,⁹²⁴

904-05 Eneas afkomste: de aanwezige Romeinen; 1e lez.: afkomste en nakomeling; styvere; de komparat. kan, hoewel het Lat. daar niets van zegt, de nòg grotere gebedsinnigheid der Romeinen beduiden; vgl. echter bij Bk. VI, vs. 864; met hart en mont, vgl. bij vs. 897-98.

906 begunstight, voor Lat. annuit: ‘gaf (door hoofdknikken) zijn inwilliging te kennen; hun kan, in aansluiting aan het Lat., 3e nv. zijn; vgl. echter Van Helt. I, blz. 121, en hier Bk. XI, vs. 642; en sterkt (bevestigt); 1e lez.: bestemt, verwijderd wegens het driedubbele be-.

908 vierigh: met vuurgloed; niet bij Ov.

909 trap; elders gebruikt V. trap in deze zin vr., zie Hoogstr.-Kluit op been; mogelik bedoelt hij hier trap, ‘trede’, in collectief-meervoudige opvatting; Lat. gradibus; vgl. Bk. VI, vs. 966 pen; 1e lez.: neder van.

912 verblyf en kerken (tempel; ook in 't Lat. meerv.) hendiadys; vervaeren: heengaan.

914 slibbergladt ('t eerst bij Hooft opgetekend; vgl. Wdb. N.T.) is misschien voor de majesteit van Aesculapius niet geheel passend, maar van klank en beelding fraai; V. wist daar tevens het verbale van Lat. flectit (sinus) mee weer te geven; daartegenover is uitgestrekt geen voldoende weergave van ingens, ‘met zijn ontzaglik lijf’.

915 1e lez.: dicht bezaeit.

916-17 1e lez.: naer de zee en haven, met de vaenen Des kryghsvolx sterk bezet, beschanst met halve maenen (soort van versterkingswerken); Ov.: ‘midden door de stad naar de met een gebogen dam beschermde (munitos) haven’; in 't midden, bij de stadt, vgl. vs. 300; doorgaens heenen: doorlopend.

918-19 1e lez.: dat zy beleeft (2e niet vreemt; 3e niet vreemt) De schaer die (niet voltooid); Lat. placido vultu: ‘met vriendelik gelaat’; vreemt zal hier dus ‘onvriendelik’ zijn; vgl. Mnl. Wdb. IX, 1289, 6); vgl. nog Bk. V, vs. 719.

920 Auzoonsche: Italiese, Romeinse; - de komma na schip is opvallend, maar zij staat in hs. en oude uitg., en is ook door Hoogstr. gehandhaafd; vgl. Tekstkrit.; men kan verstaan: toen de god zich aan boord bevond, na te midden der volksdrukte zich op het schip begeven te hebben’; gesprongen, 1e lez.: getreden; vgl. vs. 959 glippende.

921 1e lez.: de kiel de vracht; last is ‘edeler’; vgl. Bk. IX, vs. 380, ook voor de zaak-zelf; - over reisbaer (‘reizend’, aldus H.; eerder: ‘reisvaardig’) H. die het hier verwerpt, wijl het alleen van een weg of van het weer gezegd kan worden; hij geeft andere vbb. van z.i. verkeerd gebruik van -baer; Bi. daartegen: ‘Blijven wy toch by de taal, en nemen wy geen ons opgedicht en opgedrongen onverstand aan, als ware 't een hoogere wijsheid die ons een factice taal vormen wil’; vgl. ook de aant. v. Lelyv., Rau, Proeve, blz. 22, Schönf.³ § 135, Wdb. N.T. II 823, en Mnl. Wdb. over reisbaer: ‘reisvaardig, reizend’.

922 op dit pas: nu, onder deze omstandigheden.

923 Het vers is in 't hs. tussengeschreven, hetgeen in verband met de drukke herhaling van godt van enig belang kan zijn.

924 Men.... stier, nl. op 't strand, zoals Ov. zegt; Men: de Romeinen; om.... geven, niet bij Ov.

[p. 157]

925

Ontbint het tou van den gekransten achtersteven.⁹²⁵

 

Het luchtje blaest in 't zeil. De godt munt uit om hoogh,⁹²⁶

 

En gaet'er boven op zich vlyen voor elx oogh,⁹²⁷

 

En zagh'er diep in zee, en over 't water heenen.

 

De westewinden, die de reize gunstigh scheenen,⁺⁹²⁹

930

Geleidenze over den Ioonschen vloet. men lant

 

Den zesten dagh met spoet aen 't Italjaensche strant,^930-31

 

Vaert dicht voorby en langs de kerk van Lacinye,⁹³²

 

Befaemt door haer godin, langs Scilles razernye,⁹³³

 

Laet Iäpigie van achter, en vermyt⁹³⁴

935

Amfrizisch rotsgevaer ter slinke zyde, snyt

 

Het water met den riem, en schaeft ter rechte zyde^935-36

 

Het steil Ceraunien, en spoet in 't vaeren blyde

 

Recht langs Romechium, en Kaulon, en Naryt,⁹³⁸

 

Geraekt door d'engte van Pelorus, en vermyt

940

Sicilje, en 't winthof van Eool, Temezes mynen.^939-40

 

Men wint Leukozie, en de zomerzonneschynen,

 

Die roozengaerden van het laeuwe Pestus voên.^941-42

 

Men zeilt langs Kapre, en ook Minervaes kaep, noch groen

 

En geel van vette olyf, en yvert om te koomen^943-44

945

By heuvels, trots op Surrentynsche dadelboomen,⁹⁴⁵

925 gekransten achtersteven; vgl. Dl. VI, 578: 489.

926 munt uit: steekt uit (boven boord); 1e lez.: staet hoogh en droogh.

927 er boven op, nl. op het achtersteven-boord.

+ [Randschrift:] Eskulaep te Rome gevoert.

929 westewinden; Lat. Zephyri(s), hier echter in 't algemeen: (gunstige) wind, niet de Westenwind, die juist ongunstig zou zijn geweest; aldus reeds Farn.

930-31 lant aen: men bereikt de Italiaanse kust (zonder evenwel te ‘landen’).

932 Lacinium, zie vs. 21; Dl. VI, 528: 617-vlg.; en vgl. hier vs. 70-vlg.

933 godin, nl. Juno; - Scilles razernye, Scylaceaque littora bij N. Heins., Scyllaeaque littora o.a. bij Farn., Schrev., die verwijst naar een hier niet passend voorgebergte in Argolis, en Pontanus, die het als Scyllarum saxum identificeert met Scylaceum, dat het huidige Squillace is; Dl. VI, 528: 619 heeft V. dit Scylaceum, dat hij in de paralleltekst met kaep van Scil weergeeft en dus wschl. (door gedachteloosheid?) met Scylla in verband bracht; welke lez. V. volgde, blijkt dus uit Scilles op zich zelf niet, maar Naryt vs. 938 wijst erop, dat hij in deze passus de lezingen van Schrev. benutte (Naritia; Farn,, N. Heins. Narycia (vgl. Dl. VI, 514: 459; Geerts, blz. 158); - razernye (niet bij Ov.): gevaarlike branding; met bijgedachte aan de Scylla-rots aan de straat van Messina? vgl. Bk. XIV, vs. 7-vlg.; ook Scyllaeum in Argolis werd met Scylla in verband gebracht: ‘quò Scylla, Nisi filia, fluctibus eiecta creditur’ (Dict. Hist. Geogr. Poët., 1603); voor de vorm razernye vgl. vs. 131, vs. 572; H. over ‘gelijkluidend rijm’ bij V. en anderen, waarvan hij ‘zes bijzondere wijzen’ onderscheidt; een merkwaardig ‘achtiend'eeuws’ vertoog; gedeeltelik anders Bi.; opmerkelik voor H. de uitspraak: ‘in schrift is geen Rijm, zo weinig als'er klank of geluid in is’; zie nog Bk. XIV, vs. 374.

934 Iapigie (vijflettergr.); vgl. bij Bk. XIV, vs. 614.

935-36 Amfrizisch rotsgevaer: de gevaarlike rotsen van Amphrisia; Amphrisia, en, in de volgende verzen Ceraunien (Ceraunia) en Romechium zijn niet nader bekend; - voor 't ontbreken v.h. lidw. bij toponiemen vgl. vs. 945; Bk. I, vs. 451; ter slinke zyde, Lat. laevis remis: ‘door naar links te roeien’, dus juist het tegenovergestelde; vgl. echter ook Lafaye: ‘évitant sur la gauche’; in de keuze tussen slinke en rechte in dit en het volgende vers heeft V. sterk geaarzeld; voor schaeft was wschl. de 1e lez. schuwt; - in snyt... riem is remis nog apart weergegeven.

938 Caulon en Narycia (vgl. bij vs. 933) in Bruttium; Narycia, eigl. de Naryciese (stad). t.w. Locri, gesticht van uit Naryx in Locris (Griekenland).

939-40 Pelorus, de noordoostelike punt van Sicilië, aan de straat van Messina; vermyt minder juist voor evincit: ‘vaart behouden’ (door de str. v. M); Eool, vgl. Bk. XIV, vs. 122; Temezes (koper)mynen, in Bruttium, vgl. Bk. VII, bij vs. 307.

941-42 Leucosia, eilandje tegenover Paestum, in Zd. Italië (Lucanië); zomerzonneschynen.... voên, Ov.: ‘en de rozengaarden van het zoele Paestum’.

943-44 Capreae, tans Capri, tegenover het voorgebergte van Minerva, waar een tempel dezer godin lag; noch... olyf, niet bij Ov., vgl. echter Bk. VIII, vs. 917-18; Dl. II, 750: 2300; - yvert om, vgl. Dl. III, 316: 46.

945 heuvels: de heuvels; vgl. bij vs. 935; Surrentynsche, van Surrentum aan de golf van Napels.

[p. 158]

 

De stadt van Herkules, Stabias, Partenoop,⁹⁴⁶

 

Tot ledigheit geteelt. men schuurt met eenen loop⁹⁴⁷

 

Sibilles kerk te Kume, en d'altyt warme baden,⁹⁴⁸

 

Linturnum, ryk van gom, in bosschen, dicht van bladen,⁹⁴⁹

950

Vulturnus, schaver van de kolk, daer 't zant vergaêrt,⁹⁵⁰

 

En Sinuësse, dat de witte slangen baert,⁹⁵¹

 

Minturne, met een' damp en zwavellucht behangen,⁹⁵²

 

En 't hof van Antifaet, wiens grafste heeft ontfangen

 

De waerde voestervrou; wint Trachas, dat naer d'as^953-54a

955

Des hemels styght, gebout in poelen en moeras,^954b-55

 

En Circes eilant, tot datze Antium bekenden.⁹⁵⁶

 

Toen nu maetroozen 't schip in 't zeilen herwaert wenden,⁹⁵⁷

 

Ontvoude [want de zee ging hol] de godtheit voort

 

Haer krollen, boght by bogt, en glippende over boort^958-59

960

Kroop in haer vaders kerk, gebout omtrent de baren.⁹⁶⁰

 

Godt Eskulaep verlaet de vaderlyke altaeren,

 

Als 't water stilt, en hout in Febus tempel stant.⁹⁶²

 

De godt schuurt sleepende een lang spoor door 't zandigh strant

 

Met zyn geschubde huit, en quam op 't roer te leunen,

965

En achter op het schip met kam en hooft te steunen,

 

Tot dat hy endelyk gelant te Kastrum stont,

 

In een Lavynsche kerk, getimmert aen den mont

946 Herculaneum, tussen Pompeji en Napels; Stabias: Stabiae, stad tussen Pompeji en Surrentum; Stabias naar de Lat. accus., met onjuiste klemtoon; 1e lez.: Stabye (= -ijë; vgl. vs. 932), 2e Stabyas (? = -ijas); - Parthenope: Napels, vgl. Bk. XIV, vs. 139.

947 tot... geteelt: van natuurswege geschikt voor lediggang; met eenen loop: ineens door; vgl. Bk. V, vs. 63; XII, vs. 339.

948 Sibille, vgl. Bk. XIV, vs. 165-vlg.; voor 't ontbr. v.h. lidw. vgl. Bk. XIV, vs. 896; - d'altyt warme baden; daarmee is de destijds veel bezochte badplaats Bajae bedoeld, in Campania.

949 Linturnum, onjuist voor Linternum, of Liternum, stad noordelik van Bajae; ryk van gom (hars) enz., Ov.: ‘rijk aan mastikbomen (lentisciferum); 1e lez.: ryk van gom, die neerdrupt van de bl (sic.)

950 Vulturnus, rivier in Campania; schaver... vergaêrt, Ov.: ‘die onder in zijn bedding (sub gurgite) veel zand meevoert’; voor kolk: rivierbedding, vgl. Dl. III, 360: 19.

951 Sinuëssa, stad in N. Campania; dat, 1e lez.: die, vgl. Bk. XIV, vs. 1013; witte slangen, naar de lez. colubris der oude uitgaven, waarvoor men tans columbis, ‘duiven’, leest; zie reeds de aant. van N. Heins.

952 Minturnae, stad in Latium; met.... behangen, Lat. graves: ongezond, met 'n ‘zware’ lucht, door de moerassen.

953-54a Lat. et quam tumulavit alumnus Antiphataeque domus; V. heeft de Lat. constructie met -que miskend, dan wel, - op zijn best, - dit ‘en’ als identificeerend opgevat; in ieder geval bedoelt Ov. twee plaatsen: Cajeta en Formiae; lett. ‘en haar die door haar voesterzoon werd begraven’ (vgl. Bk. XIV, vs. 587-vlg.) en de woonstee van Antiphates (vgl. Bk. XIV, vs. 311).

954b-55 wint: bereikt; Trachas, stad in zuidelik Latium, bij de Pomptijnse moerassen (Tarracina); dat... moeras, Ov.: ‘omgeven door moeras’; met dat.... styght doelt V. op de opstijgende moerasdampen.

956 Circes eilant; vgl. Bk. XIV, vs. 11-vlg.; Antium, zeestad in Latium; Ov.: ‘A. met zijn (rots)harde kust’.

957 maetroozen; voor 't ontbr.v. h. lidw. vgl. vs. 388.

958-59 want.... hol behoort naar Ov.' bedoeling bij herwaert wenden; voort: vervolgens; krollen: kronkelingen; vgl. over o naast u Kloeke, Deftige en Gemeenz. Taal, blz. 11-vlg.; in het fraaie vers 959 heeft V. het enorme der kronkelingen (magna volumina) niet weergegeven.

960 vaders, nl. van Apollo; omtrent: in de nabijheid van; vgl. Bk. X, vs. 974.

962 en.... stant; onjuist; Ov.: ‘en na de gastvrijheid van de met hem (door banden des bloeds) verbonden god te hebben genoten.’

[p. 159]

 

Des blonden Tybers. al het volk, en mans en vrouwen^966-68

 

En nonnen, die het vier bewaekende onderhouwen⁹⁶⁹

970

Voor Vesta, schieten toe, begroetende den godt⁹⁷⁰

 

Met eene blyde stem, waer 't snelle vaertuigh vlot,⁹⁷¹

 

Den stroom wort opgevoert. hier staen van wederzye

 

Gewyde altaeren, langs den oever op een rye.

 

De wierook smookt en kraekt, en spreit een' zoeten geur.

975

Men slaght en keelt' er vee. godt Eskulaep was deur⁹⁷⁵

 

De poort van Rome, 't hooft der werrelt, ingetogen.⁹⁷⁶

 

De slang stak, hooger dan de mast, naer 's hemels boogen

 

Den hals om hoogh, en zagh naer een verblyf rondom,^977-78

 

Dat haer gelegen scheen. de lantstroom deelt zich krom⁹⁷⁹

980

In een paer killen, vormt een eilant, slaet zyne armen⁹⁸⁰

 

Beide even lang rondom de kanten, die beschermen

 

Zich voor zyn drift. de slang, Apolloos waerde zoon,^981-82

 

Begeeft zich van den mast nu derwaert, trekt zyn schoon⁹⁸³

 

En goddelyk gestalt weêr aen, en dempt ten leste⁹⁸⁴

985

De droeve sterfte en plaegh, de gansche stadt ten beste.^985b

 

Dees godt vermeert, als een aenkomeling, alom⁹⁸⁶

 

In onze kerken het getal van 't godendom:

 

Maer CEZAR wort van elk, gelyk een' godt, alreede⁺

 

Geviert en aengebeên, in zyn doorluchte stede.^988-89

990

Dees overtreffelykste in oorloge en in pais,⁹⁹⁰

966-68 1e lez.: eindelyk te Kastrum raekt te lant... getimmert op den kant (vgl. Lat. Tiberina ostia); het Lat. is misverstaan; er is sprake van drie plaatsen: Castrum bij Ardea in Latium, Lavinium, het door Aeneas gestichte (vgl. Dl. VI, 354: 37-vlg.; tans Pratica; wegens de derwaarts gebrachte Trojaanse Penaten en de geheiligde verbinding met het latere Rome zegt Ov.: sacras Lavini sedes, vanwaar V.'s Lavynsche kerk) en de Tibermonding; in een haastige opsomming (symbool van het verlangen der schepelingen naar hun einddoel; V.Ln.) besluit Ov. de reis; - blonden, niet bij Ov., overigens navolging van flavus Tiberis (blond, lichtgeel; vgl. Dl. III, 375: 10; VI, 752: 63).

969 nonnen: priesteressen.

970 Vesta: godin van de huiselike haard; Ov.: ‘Trojaanse Vesta’; Aeneas bracht haar beeld en het altaarvuur uit Troje naar Italië, waar de Vestaalse maagden te Rome het brandend moesten houden; vgl. Dl. VI, 438: 335-vlg.

971 De komma na vlot, indien geen vergissing, schijnt aan te wijzen, dat vlot als bnw. verstaan moet worden; vgl. 't blanke harnas kant Bk. IX, vs. 626.

975 Men... vee; Ov.: ‘gevelde offerdieren verwarmen (met hun bloed) de messen (die hen treffen)’; - 1e lez.: het vee. der volken drang wort deur; deur in rijm, vgl. Bk. XIV, vs. 801.

976 Van een poort, die dan een ‘waterpoort’ zou moeten geweest zijn, spreekt Ov. niet.

977-78 De slang.... om hoogh; ietwat overdreven; Ov.: ‘de slang richt zich op, en beweegt zijn boven tegen de mast aanleunende hals’.

979 lantstroom, vgl. Bk. IX, vs. 195; VII, vs. 597.

980 vormt een eilant; Lat. Insula nomen habet: ‘'t heet daar: het Eiland’.

981-82 die.... drift, niet bij Ov.; drift verenigt wellicht in zich de betekenissen: stroomgeweld en hartstocht; let op het beeld.

983 van den mast; Lat. Latia de pinu: ‘van het Latijnse (Romeinse) schip’; pinus: pijnboom, dan ook het (van pijnboomhout vervaardigde) schip; dat V. pinus als ‘mast’ zou misverstaan hebben, is mede wegens Latia moeilik aan te nemen.

984 gestalt; V. bezigt gestalt naast gestalte, beide onz.; zie b.v. Bk. VII, vs. 884; IX, vs. 846; de laatste vorm ook wel vr.

985b Ov.: ‘en zo kwam hij als een heilbrenger voor de stad’ is hier verbleekt.

986 als een aenkomeling: als een uit den vreemde gekomene; met nadruk te lezen; alom, niet bij Ov.

+ [Randschrift:] Julius Cezar in een gestarrente.

988-89 Ov.: ‘(maar) Caesar is god in zijn eigen stad’; gelyk, ‘als’, gevolgd door 3e nv, als in 't Mnl.; vgl. voor de 16e e. Erné, Spelen van de Hel, blz. 65; voor V. zeer ongewoon, missch. wel uniek; niet vermeld door V. Helt. I, blz. 159; het Lat. maakt opvatting als ‘gelijk aan, gelijkend op’ onaannemelik; alreede doelt natuurlik niet op de tijd van Aesculapius' komst, maar van het dichtwerk; het verzwakt overigens de kracht der door Ov. bedoelde tegenstelling van vreemd en eigen. - doorluchte stede, 1e lez.: geboortestede; weliswaar was Caesar te Rome geboren, maar V. zal geoordeeld hebben, dat deze omstandigheid hier van minder belang was.

990 overtreffelykste: voortreffelikste.

[p. 160]

 

Is niet zoo zeer [door zyne oorlogen reis op reis

 

In zegestaetsien geviert en aengebeden,

 

En zyne uitheemsche en uitgevoerde dapperheden,

 

Ook snel behaelden prys, en heerelyken lof]^991-94

995

Nu in een nieu gestarnte en licht aen 't hemelsch hof⁹⁹⁵

 

Verkeert, als door zyn' zoon: want onder Cezars daeden⁹⁹⁶

 

En wapenroof, waerme hy ryk en overladen

 

Braveerde, rekent men geen werrekstuk gewis

 

Zoo groot en goddelyk dan dat hy vader is⁺

1000

Van dezen zoone, op stoel na hem in top gezeten:^996b-1000

 

Dat is, het eilant van Britanje, zoo vermeeten,¹⁰⁰¹

 

Te winnen, en den Nyl papierryk, die trots ruischt,

 

Met zeven monden in de baren schuimt en bruischt,

 

Zeeghaftigh met een vloot te temmen en te toomen,^1002-04

1005

Weêrspannigh Numidye in 't harnas op te komen,¹⁰⁰⁵

 

Cinifisch Jube, een ryk van Pontus, dat ons haet,

 

En op de titels van den koning Mitridaet

 

Trotseert, aen 't Roomsch gebiet zoo zegenryk te hechten,^1006-081008

991-94 Merkwaardige toepassing der haken; zie Tekstkrit.; de constr. is, bepaaldelik in vs. 991-92 weinig helder, en geen bevredigende uitkomst der verschillende wijzigingen; Ov.: ‘(Caesar) die, in oorlogsbedrijf en vrede (Marte togaque; dit laatste door V. niet weergegeven) uitmuntend, niet meer (d.i. niet slechts... maar niet minder; V. niet zoo zeer.... als) zijn oorlogen, met triumftochten (zegestaetsien) beëindigd, en zijn tehuis (d.i. in vredestijd) verrichte daden (V. vs. 993 juist het tegenovergestelde), en zijn snel behaalde roem in een nieuw gesternte, een komeet, veranderd hebben’; vs. 992 behoort bij Dees overtreffelykste; 1e lez.: Met (2e En).... noch aengebeden (2e ingereden. nog behorende bij de lez. Met van het versbegin; 3 en aengebeden; - 1e lez.: vs. 993 En uitheemsch uitgevoerde en brave d.; voor de klemt. van uitheemsch in deze eerste lez. vgl. Dl. IV, 83: 131; Bk. XIII, vs. 579.

995 Ov.: ‘in een nieuw gesternte, een staartster’; vgl. vs. 1145-46.

996 zyn' zoon, d.i. zijn aangenomen zoon, C. Julius Caesar Octavianus Augustus, de latere keizer Augustus; hij was een kleinzoon van Caesar's zuster Julia; maar Ov. noemt hem desniettemin progenies (vgl. vs. 1012 teelen), alsof hij Caesar's eigen zoon was.

+ [Randschrift:] Augustus lof.

996b-1000 Zeer omslachtige weergave van Ov.': ‘want onder Caesar's daden is er geen grotere verrichting dan dat hij van deze de vader is geweest’; deze manier van zeggen sluit nog niet in, dat dit vaderschap onder die ‘daden’ gerekend wordt; vgl. het bij Bk. VIII, vs. 1174-75 aangetekende, en verbeter daar de verwijzing: Bk. VI, vs. 473 in: Bk. VIII, vs. 473; - en goddelyk, vs. 999, 1e lez.: en heerelyk. - dan dat; H.: ‘dit moest, buiten alle tegenspraak, zijn, als dat’, en verder over verwisseling van als en dan; vgl. Bk. II, vs. 560; V. Lelyv., Bi. - Ov.'s kennelike bedoeling met de verheerliking van Augustus in dit slotdeel (vgl. Bk. I, bij vs. 208; vs. 242; vs. 678-vlg.; Bk. XV, vs. 579-vlg.) was, bij keizer Augustus, die hem wegens zijn Ars Amatoria slecht gezind was, een gunstiger stemming te wekken; het doel is niet bereikt.

1001 Dat is, Lat. scilicet: ‘namelik, immers’; - hier volgt een opsomming van door Caesar verrichte daden, die geen van alle zo belangrijk zijn als enz. (zie vs. 1010-12); Ov. heeft de vraagvorm: al die dingen, zijn ze van meer belang dan enz.? - Britanje, in 54 v. Chr.

1002-04 Strijd om Egypte, inneming van Alexandrië, 47 v. Chr.; papier: de papyrus(plant); een wonderlike vergissing bij V.Ln. (ook nog bij Unger), die voor papier in onze zin, in verbinding met de Rijn, verwijst naar de z.i. gelukkiger aangebrachte benaming schafpapier in V.'s ‘beroemden lierzang aan den Rijn’; zie de juiste lez. Dl. III, 291: 55; - bruischt; over vormen met z-klank en met s-klank (spell. ss, sch, ssch), 't laatste gaarne maar niet alleen in verbindingen met ruischen, zie een aant. Dl. I, 653: 6.

1005 Numidye (Algerië), klemt. op y (=ij); 46 v Chr., slag bij Thapsus; op te komen: te lijf te gaan; vgl. bij vs. 1008.

1006-08 Cinifisch Jube; maar Ov.: ‘de Cinyphiese Juba’; (vgl. Bk. V, vs. 169); Juba was de Numidiese koning, die bij Thapsus verslagen werd; de Cinyps is een rivier in Libyë, het noordelik kustgebied van Afrika; - het ryk van Pontus, door V., naar het schijnt, als bijstelling bij Jube bedoeld, lag aan de Zwarte Zee; het was trots, zegt Ov., op de namen zijner (zes) Mithridatessen (de lez. van Schrev. spreekt slechts van één Mithr.; V. hetzij naar deze lez. of door andere opvatting der andere: titels van M.); koning Pharnaces werd 47 v. Chr. bij Zela verslagen (veni, vidi, vici).

1008 Dit hechten begint in de Lat. constr. reeds bij weerspannig Numidië.

[p. 161]

 

Veel zegestaetsien verdienen en bevechten,

1010

Om zommigen alleen te triomfeeren; dat^1009-10

 

Is geenerwys zoo groot, als endelyk dus prat

 

Te teelen zulk een' man, hanthaver aller menschen,¹⁰¹²

 

Door wien gy goden al het menschdom naer zyn wenschen

 

Behoede in eenen staet van zegen zonder endt.¹⁰¹⁴

1015

De vader most eerst voor een godtheid staen gekent,¹⁰¹⁵

 

Op dat de zoon niet quaeme uit sterflyk zaet te groeien.¹⁰¹⁶

 

Eneas moeder dit wel konnende bevroeien,

 

[Want zelve zaghze klaer uit 's hemels goude poort

 

Het hooft des priesterdoms op 't Kapitool vermoort,

1020

En zulk een' burgerkrygh opryzen] en verlegen^1017-20

 

En bleek in 't aengezicht, sprak droevigh en verslegen¹⁰²¹

 

Tot alle goôn, die haer bejegenden: och och¹⁰²²

 

Hoe vinde ik my omringt van laegen en bedrogh!

 

Met wellek een verraet wort naer den hals gedongen

1025

Van d'eenige afkomste en het oir uit mynen jongen

 

Iülus den Troiaen gesprooten! och hoe naer

 

Blyve ik rampzalige gedompelt in gevaer!^1025-27

 

De Kalidonsche speer van Diomedes wonde¹⁰²⁸

 

My voortyts: dan ontstelt de Troische muur in 't ronde¹⁰²⁹

1030

Zoo lang verdaedight, my, die noch aenschouwen moet,¹⁰³⁰

1009-10 Ov.: ‘vele triumfen te hebben verdiend, en een aantal (aliquos) daarvan ook gevierd’; V. vatte aliquos op als ‘slechts enkele’, wat minder juist is; om... triomfeeren: ‘slechts om sommige dezer, tot een triumphus aanleiding gevende, overwinningen werkelik een triomftocht te houden’; de constr. is als een sylleps (zegestaetsie - zege) te beoordelen, in welke richting ook reeds bevechten wijst; vgl. H, die eveneens om liever met sommigen verbindt dan met te triomfeeren (in welke laatste onderstelling een zgn. progressief om te zou aanwezig zijn; vgl. Bk. XII, vs. 185-87); zommigen, voor de buiging zie Van Helt. I, blz. 111.

1012 hanthaver: hoeder.

1014 zonder endt ziet meer op de maat dan op de tijd; Lat. abunde: ‘overvloediglik’.

1015 staen, 1e lez.: zyn

1016 quaeme.... te groeien (1e lez.: te spruiten); Lat. ne foret cretus: ‘opdat hij niet gesproten ware’; V.'s weergave berust wel op onjuiste futuriese opvatting van foret (vgl. Bk. XIII, vs. 975); goddelike afkomst met terugwerkende kracht.

1017-20 Eneas moeder: Venus; konnende bevroeien, (vgl. Bk. I, vs. 574) want enz.; Ov.: ‘toen V. dit (nl. Caesar's apotheose) (vooruit) zag, en ook (d..i maar tevens) dat aan de Opperpriester door de wapens van samenzweerders een droevige dood bereid werd’; het juiste verband is bij V. zoek; hij bedoelt, dat de dood van Caesar de inleiding tot zijn vergoddeliking was, terwijl hij bij Ov. de verklaring is van Venus' droefheid; - reeds sedert vele jaren was Caesar opperpriester (pontifex maximus); - burgerkrygh: de samenzwering tegen Caesar; verlegen: in last.

1021 verslegen. als gewl. in rijm.

1022 bejegenden: ontmoetten; - evenals aan Romulus' dood (vgl. Bk. XIV, vs. 1073-vlg.) gaat aan die van Caesar een hemelscène vooraf; vgl. ook Dl. VI, 372: 260 vlg.

1025-27 Omtrent mynen jongen (niet bij Ov.) heeft V. geaarzeld: hij probeerde het eerst nog met nyt besprongen, maar keerde tot zijn 1e lez.: terug; jongen, bnw.; Iülus, zoon van Aeneas, stamvader v.h. geslacht der Julii, vgl. Dl. VI, blz. 353); naer: treurig; och.... gevaer, Ov.: ‘zal dan ik-alleen ten allen tijde gekweld worden door gegronde zorgen?’

1028 Vgl. Bk. XIV, bij vs. 638-39 en vs. 683.

1029 1e lez.: My onlangs: nu, om begrijpelike reden gewijzigd.

1030 Zoo lang; Lat. male defensae: ‘die ik niet voldoende had kunnen verdedigen.’

[p. 162]

 

Hoe mynen zoon dus lang vast omzwerft op den vloet,¹⁰³¹

 

Den stillen afgront gaet bezoeken en beroeren,¹⁰³²

 

En tegens Turnus dien gestrengen oorlogh voeren,¹⁰³³

 

Ja om rontuit te gaen, eer tegens Juno stryt.¹⁰³⁴

1035

Wat hael ik rampen op van dien voorleden tyt?¹⁰³⁵

 

De tegenwoordige verdrieten, die my krenken,

 

Gedoogen geen voorgaende elenden te gedenken.¹⁰³⁷

 

Gy ziet het moortgeweer ter sluik op my gewet.¹⁰³⁸

 

Ik bidde, o goden, dat gy tydigh dit belet,

1040

Dit lasterstuk verhoet, en keert van onzen stamme,

 

Op dat 's aertspriesters bloet niet blussche Vestaes vlamme.¹⁰⁴¹

 

Vergeefs berst Venus dus van angst in klaghten uit,¹⁰⁴²

 

Dat al de hemel galmt op dit bedroeft geluit,

 

En zy de goden zelfs beweeghde tot medoogen;¹⁰⁴⁴

1045

Die, schoonze 't noodlot, hardt als yzer, niet vermogen

 

Te smydigen, nochtans vermelden overal

 

Door wisse tekens het toekomende ongeval.^+1045-47

 

Men hoorde wapens en geklikklak in de wolken.¹⁰⁴⁸

 

Trompetklank en klaeroen van strydende oorloghsvolken¹⁰⁴⁹

1050

Voorspelden 't gruwelstuk. de werrelt staet verschrikt.¹⁰⁵⁰

 

De zon schynt duister, en gedootverft, en verstikt.

 

By wylen zagh men roode en gloênde fakkels gloeien,¹⁰⁵²

 

In 't ryk der starren, en by wylen nedervloeien

 

En drupplen vlaegh op vlaegh een' regen, root als bloet.¹⁰⁵⁴

1055

De blaeuwe morgenstar besprengkelt, flaeu van moedt,¹⁰⁵⁵

 

Haer aengezicht met roest. de maenehorens blonken¹⁰⁵⁶

1031 mynen zoon: Aeneas; vgl. voor mynen (een uitweg tussen het onbruikbare myne en het silbies-onbruikbare myn) vgl. Bk. XIV, vs. 820, Faëton, vs. 1526; 1e lez.: mynen zoon; 2e droef myn zoon (soortgelijke wijziging Dl. VII, 22: 30); 3e als 1e; dus, 1e lez.: zoo; vgl. Tekstkrit.; dat V. toch weer, ondanks het voorgaande zoon, zoo lang liet drukken, zal met de andere betekenis van dus lang (vgl. Bk. XIV, vs. 472) samenhangen.

1032 Den stillen afgront: de onderwereld met de zwijgende schimmen; beroeren: ‘raken’, hier synon. van bezoeken; minder wschl., wegens de lez. v.d. oude uitg.: in onrust brengen; Eneas, Bk. VI.

1033 1e lez.: moet (2e most) dien strengen; Turnus, zie Bk. XIV, vs. 600; in de lez. der oude uitg. valt het vr. genus van oorlogh op.

1034 Juno, tegenstandster van Aeneas en de zijnen; zie Dl. VI, blz. 750.

1035 N.a.v. ‘voorleden, of, gelijkmen al zo wel schrijft, verleeden tijd’ H. over lijden: (voorbijgaan)’ c.a. met een kritiek op Le Long; Bi.: ‘verleden en voorleden zijn beide goed’.

1037 1e lez.: voorleên elende; vgl. vs. 1035; voor de beoordeling van geen (vgl. vs. 107) is de lez. van de oude uitg. interessant.

1038 op my, nl. in de persoon van Caesar.

1041 Als pontifex maximus had Caesar het oppertoezicht over de Vestaalse maagden.

1042 1e lez.: in angst en klachten; hendiadys vervangen.

1044 zelfs: zelf.

+ [Randschrift:] Voortekens van Cezars moort.

1045-47 Die.... smydigen, prachtig, ofschoon niet precies, gezegd; Ov. ‘de ijzeren besluiten der oudeerwaarde Zusters (de Schikgodinnen) niet kunnen breken’; - vermelden, in verband met toekomende: aankondigen; tekens: voortekens. - Vgl. voor die voortekens Dl. VI, 214: 464-vlg.

1048 wapens en geklikklak; hendiadys.

1049 Evenzeer in de lucht; klaeroen, met ae, wegens klaer; vgl. Bk. V, vs. 35.

1050 gruwelstuk, nl. de moord op Caesar.

1052 Vallende sterren e.d.

1054 1e lez.: en druppen vlaegh by; Ov. ‘vaak vielen bloedige druppels met de regen’.

1055 blaeuwe, dit is ook reeds een misvorming; 'n somberblauwe kleur; flaeu van moedt niet bij Ov.

1056 roest: roestkleurige vlekken; maenehorens, Ov.: ‘de manewagen was met bloed bespat’; 1e lez.: maen komt aengeblonken; 2e maene komt geblonken.

[p. 163]

 

Zoo vierigh root als bloet. de nachtuil geeft, in 't ronken

 

Der slaependen, alsins een voorspook van ons leet.

 

't Yvoore altaerbeelt weent alom, en beeft en zweet.^1057-59

1060

Men zegt in 't kerkwout, dat men aen de goden wyde,

 

Wort vogelegeschrey en dreigement t'ontyde¹⁰⁶¹

 

Vernomen. offervee noch geen zoenoffer baet.¹⁰⁶²

 

De vezels van het groom bedieden dat verraet

 

En oproer smeult en smookt. men vont, eer 't offer brande,^1063-64

1065

Een afgehouwen hooft in 't groom der offerhande.¹⁰⁶⁵

 

De honden huilden naer, by nacht op 't Kapitool,¹⁰⁶⁶

 

In huis en kerken; en het geestendom, daer 't school¹⁰⁶⁷

 

By duister, spookte alom. de stadt begon te beven^1067-68

 

Van schrik. hoewel de goôn gewisse tekens geven

1070

Van 't geen voorhanden is, noch kunnenze den druk^1069-70

 

Niet keeren, noch verraet en 't naekende ongeluk.¹⁰⁷¹

 

Men vint in kerken bloot geweer, ten moort beschoren.¹⁰⁷²

 

Geen plaets in al de stadt was tot dien moort gekoren,

 

En 't gruwelyk verraet dan 't Kapitoliom:^1073-74

1075

En Venus slaende bey de handen, dootsch en stom

 

Van rouwe, voor haer borst, zocht bang voor looze treken,^1075-76

 

Zich zelve in eene wolk te bergen en versteeken,

 

Waermede Paris eer zyn' vyant, Atreus zaet,¹⁰⁷⁸

 

Ontvoert wiert: en de helt Eneas's vyants haet

1080

En 't zwaert van Tideus zoon ter goeder uure ontvlugte.^1079-80

1057-59 1e lez.: de nachtuil, onder 't ronken... een treurigh voorspook geeft... en zweet en beeft; constr. geëffend; alsins: op allerlei plaatsen; beeft en zweet, niet bij Ov., maar vgl. Dl. VI, 216: 480.

1061 Ov.: ‘gesang en stemmen die ongeluk bedreigden’ (Valent.).

1062 offervee.... baet; Ov.: ‘geen offerdier geeft gunstige voortekens’.

1063-64 Vgl. vs. 187; vs. 763-65; Bk. VII, vs. 825; verraet en oproer, Ov.: ‘grote beroeringen’; eer.... brandde niet bij Ov.

1065 afgehouwen hooft, onjuist; Lat. caesum caput; Valent.: ‘'t ingewand wiert' er sonder hoofd gevonden’; bedoeld is: een gezwel aan de rechter leverkwab, door 't offermes doorgesneden (caesum), een ongunstig voorteken.

1066 op 't Kapitool; Ov.: ‘op het forum’.

1067 In, Ov.: ‘rondom’; huis en kerken; huizen en k., vgl. Bk. VIII, vs. 542; XIV, vs. 131; vs. 318, vs. 351 (domos et templa); 1e lez.: In kerk (aanzet tot: In kerk en huizen).

1067-68 daer.... alom, weinig gelukkige, immers zichzelf tegensprekende, weergave; Ov.: ‘en, zegt men, de schimmen der zwijgende doden waarden rond’.

1069-70 Van schrik, niet bij Ov.; er is sprake van aardbevingen; - geven.... kunnen, praesentia historica, geen algemene constatering, blijkens 't Lat. perfectum.

1071 1e lez.: Niet hindren; vgl. Bk. IX, vs. 84.

1072 Ov.: ‘en in de tempel worden getrokken zwaarden binnengebracht’, d.i. met getr. zw. verschenen de samenzweerders in de tempel; nl. in de curia Pompeja door P. gebouwd voor senaatsvergaderingen; een curia heette ook templum (publici consilii); zij werd door augurs ingewijd; 1e lez.: Men vint het bloot geweer in kerken en in kooren.

1073-74 Kapitoliom (vgl. vs. 570; H. keurt - om voor Lat. -um af, blijkbaar zonder er de grond van te kennen) is onjuist voor curia (Pompeja), zie vorige aant.; het niet weergeven van het zinsverband (nec enim: ‘immers geen plaats enz.’) hangt samen met het misverstand in vs. 1072; - 1e lez.: 't Kapitool alleen (: met geween).

1075-76 dootsch.... rouwe, niet bij Ov.; evenmin bang .... treken.

1078 eer: eertijds; vyant.... zaet: Menelaüs; Paris werd in de strijd voor Troje door Venus' hulp in een wolk ontvoerd; Ilias III, 380-vlg.

1079-80 De vyant wàs Tydeus' zoon Diomedes; Ilias V, 311-vlg.; 1e lez.: niet te laet Het.

[p. 164]

 

De vader sprak haer aen, terwylze steende en zuchte:¹⁰⁸¹

 

O dochter, wiltge alleen het onverzetbre lot

 

Bedwingen? zoo gy voert heel diep in 't scheutvry slot¹⁰⁸³

 

Der dry gezusteren, gy zout'er zien en vaten¹⁰⁸⁴

1085

Die zwaere kopere en zwaerwichtige ysre plaeten,¹⁰⁸⁵

 

Daer 't onveranderbaer beloop der staeten in

 

Gedreven staet, en die onkrenkbaer al den zin

 

Van 't eeuwige beloop der starren vast bewaeren,¹⁰⁸⁸

 

Met geene blixemen noch dondren te vervaeren.¹⁰⁸⁹

1090

Daer zultge vinden al het nootlot van uw plant

 

En stam, gehouwen in geduurzaem diamant.^1090-91

 

Ik las het zelf, en print dit diep in myn gedachten,¹⁰⁹²

 

En wil ontvouwen wat uw neven sta te wachten,¹⁰⁹³

 

Op datge hier van niet zoudt blyven onbewust.¹⁰⁹⁴

1095

Dees helt, om wien gy dus bezorght zyt en ontrust,

 

Voltrok zyn levens tyt op aerde zoo veel jaeren,⁺

 

Op dat hy, als een godt, ten hemel in moght vaeren,

 

In alle kerken hier geviert staen om zyn faem.^1096-98

 

Gy zult uitwerken dat de zoon, uw erfgenaem,⁺

1100

Den last der stadt, hem opgeleght, zal konnen draegen,

 

En hy, een wreeker van zyn' vader, droef verslaegen,

 

By ons gehanthaeft werde in oorlogh zonder scha.^1099-1102

 

De sterke muuren van 't belegen Mutina¹¹⁰³

 

Verwonnen, zullen op zyn woort dan vre verzoeken.

1081 De vader: Jupiter; sprak, 1e lez.: spreekt, gewijzigd in verband met het vervolg van het vers; Lat. géén ww.; terwyl.... zuchte, niet bij Ov.

1083 voert van vaeren: zich begeven; scheutvry, fraaie toevoeg. v.V.

1084 vaten: betasten; V. Helt. I, bl. 26; verwijderd in de lez. der oude uitg.

1085 zwaerwichtige, vgl. vs. 321.

1088 Van starren spreekt Ov. in dit verband terecht niet; - 1e lez.: Van 't eeuwige beloop (2e Bewaeren van 't beloop) en d'eeuwigheit der starren (: te verwarren); de ‘sterren’ waren dus oorspr. niet anders dan een van V.'s talloze (semi-)tautologieën.

1089 dondren kan meerv. van donder zijn; 't Lat. heeft concussum coeli.

1090-91 plant (afstammeling) en stam; Ov.: ‘van uw geslacht’, bepaaldelik Caesar en Augustus; - in diamant, Lat. adamante: ‘in staal’; vgl. Bk. IV, vs. 380, vs. 615; Bk. IX, vs. 873.

1092 print; Lat. notavi, dus evenzeer perfect. als legi (‘las’); print dus praes. historic., wellicht vermengd met bijgedachte aan het resultaat, dat duurt; vgl. Bk. X, vs. 306. - 1e lez. dit in myn hart en zinnen (:ontvouwen en ontginnen; vgl. vs. 405).

1093 neven: nakomelingen.

1094 hier van onbewust: hiermee onbekend.

+ [Randschrift:] Cezar in eenen godt.

1096-98 zoo veel jaeren verzwakt het voorgaande zyn levens tyt; zie dan ook Tekstkrit.; op dat.... faem behoort bij Ov. bij het volgende: ‘Gij (met nadruk, om de tegenstelling met Dees helt, Lat. Hic) zult teweegbrengen, gij en zijn eigen zoon (natus suus), dat hij als god in de hemel wordt opgenomen, en in tempels vereerd wordt’. De misvatting is wschl. in de hand gewerkt door de interpunctie bij N. Heins. (komma na annis), die echter geen ander doel heeft dan de tegenstelling Hic-Tu te accentueren. - Na zijn vermoording werd Caesar officieel onder het getal der Romeinse goden opgenomen.

+ [Randschrift:] Augustus voorspoedige heerschappye.

1099-1102 Onjuist, vgl. vorige aant.; Ov.: ‘(gij en zijn zoon) die, als erfgenaam van zijn grote naam, de hem opgelegde last alléén zal dragen, en als onverschrokken wreker van zijn vader ons tot zijn hulp zal hebben voor zijn oorlogen’; - by ons: door ons; gehanthaeft: gesteund; zoon, uw, 1e lez.: zoon en.

1103 belegen: belegerd; vgl. Bk. VIII, vs. 15; Augustus versloeg bij Mutina (Modena) in 43 v. Chr. Antonius, en nam de stad in.

[p. 165]

1105

Farzalje zal zyn' arm gevoelen, en vervloeken.

 

Men zal weêr Flippen in 't Ematiaensche bloet¹¹⁰⁶

 

Zien dryven na den slagh afgryslyk en verwoet.^1105-07

 

De naem des grooten mans, die trots zyn standers plante,

 

En tegens d'adelaers in 't velt den arent kante,

1110

Zoo zorgelyk een kans dorst waegen en bestaen,

 

Wil in de baren van Siciljen ondergaen.^1108-11

 

De fiere koningin van 't korenryk Egipte,

 

Beducht of haer in noot de hant en trou ontglipte

 

Des Roomschen veltheers, dreight vergeefs ons raethuis straf

1115

Te brengen onder 't juk van haeren ysren staf.^1112-15

 

Wat hael ik op onroomsch geweste, en zulk een' zegen

 

Des heirs, van weêrzyde aen den oceaen verkregen?^1116-17

 

Hy zal den aertkloot, en zoo wyt men menschen vont¹¹¹⁸

 

En ook de gansche zee beheerschen in het ront.

1120

De werrelt stil in vrede, als niemant zich durf roeren,^1120a

 

Zal hy het burgerrecht en zeden innevoeren,

 

Ook wyze wetten elk voorschryven, en treên voor

 

Den onderzaet, geleit op 's voorzaets zedigh spoor.^1122-23

 

Hy zal d'aenstaende tyt en zyn nakomelingen

1125

Bezorgende gebiên, en vaderlyk bedwingen,^1124-25

 

Dat d'afkomst, by een recht godtvruchte bedgenoot

 

Gewonnen, zynen naem, befaemt en overgroot,

 

Met eere draege, 't volk bezorge, en hy, de jaeren^1126-28

1106 Ematiaens, zie vorige aant.

1105-07 Pharsalia, de streek van Pharsalus, in Thessalië, waar Casesar in 48 v. Chr. Pompejus verslagen had; Philippi, in Oost-Macedonië, hoewel ver van Pharsalus verwijderd, wordt hier door Ov. met poëtiese vrijheid in de onmiddellike nabijheid daarvan gedacht, als beide liggende in Emathia, dat hier gerekend wordt Thessalië èn Macedonië te omvatten; Augustus versloeg daar in 42 v. Chr. Brutus en Cassius; vgl. overigens Dl. VI, 216: 488-vlg.; - zyn' arm, 1e lez.: zyn vuist; wschl. wegens de v-klanken in dit vers verwijderd; en vervloeken, niet bij Ov.

1108-11 Ov. zegt dit in één regel, die weliswaar niet zó bondig duidelik kan worden weergegeven: Et Magnum Siculis nomen superabitur undis; ‘een grote naam zal in de Siciliese wateren ondergaan’; dit doelt op Sextus Pompejus, zoon van Pompejus Magnus (de Grote), 36 v. Chr. door Augustus' admiraal Agrippa verslagen bij Sicilië; met grooten mans bedoelt V. Pompejus Magnus; - wil (vs. 1111): zal.

1112-15 Cleopatra en haar echtgenoot Antonius werden 31 v. Chr. door Augustus bij Actium verslagen; beducht.... veltheers, onjuist; Ov.: ‘dwaaslik vertrouwend op haar echt zal zij vallen’; non bene fisa door V. opgevat als ‘te weinig vertrouwend’; straf bij Te brengen; Ov. plaatst Capitolium (raethuis) tegenover Canopus, een weelderige en zedeloze stad in Beneden-Egypte: Romeinse kracht tegenover Egyptiese verwekeliking; daarom ysren staf weinig geschikt; - korenryk, niet bij Ov.

1116-17 onroomsch: niet-Romeins, barbaars; 1e lez.: uitheemsch; zegen: zege; van weêrzyde... verkregen: aan beide oceanen, de westelike en de oostelike.

1118 vont; voor de verl. tijd vgl. Bk. VIII, vs. 1159.

1120a abs. constr.; b niet bij Ov.

1122-23 wyze 1e lez.: goude; treên voor: vóórgaan; geleit.... spoor: naar het voorbeeld door het voorgeslacht in goede zeden gegeven; een toch weinig geschikte toevoeging, waar juist van Augustus' voorbeeld de spraak is.

1124-25 nakomelingen; Lat. nepotes betekent hier de komende Romeinse geslachten; Bezorgende: zijn zorgen uitstrekkende over, bij 't voorgaande; gebiên bij Hy zal; en, versta: en daartoe; bedwingen: (met gezag) teweegbrengen; de constr. met dat niet opgetekend in Wdb. N.T.

1126-28 afkomst, nl. Tiberius, door Aug. tot medebestuurder aangesteld; hij was een zoon van Aug.' derde gemalin Livia, door Aug. geädopteerd (V.: zynen naem draege; met eere, niet bij Ov., zomin als befaemt en overgroot); godtvruchte, hier voor sancta, ‘deugdzaam’.

[p. 166]

 

Des vaders haelende, niet eer koome op te vaeren

1130

In 't ryk der starren, hem vermaeghschapt en verwant.^1128-30

 

De ziel, getoogen uit het lichaem, nu vermant¹¹³¹

 

En jammerlyk vermoort, wort midlerwyl van verre

 

Verandert in een klaere en flonkerende starre,^1131-33

 

Op dat godt JULIUS van 't hemelsch hofgebou

1135

Altyt ons merrektvelt en Kapitool aenschouw'.¹¹³⁵

 

Zoo sprak hy naeulyx, of Eneas milde moeder¹¹³⁶

 

Stont in het raetsgestoelte onzichtbaer, daer 's ryx hoeder¹¹³⁷

 

Vermoort lagh, en geensins gedoogende al beschreit¹¹³⁸

 

Dat Cezars ziel, daer 't lyf benaeut op sterven leit,

1140

In dunne lucht versmelt, namze uit het lichaem mede,¹¹⁴⁰

 

En voerdeze in 't gestarnte en volle ruste en vrede.^1141b

 

In 't ryzen merktze hoe de ziel, na 's lichaems doot,¹¹⁴²

 

Begon te flonkeren, en schuddeze uit haer' schoot.¹¹⁴³

 

De ziel vloogh hooger dan de maen en maenetranssen,

1145

En sleepte een haervlecht na, en lange streek van glanssen,¹¹⁴⁵

 

Gelyk een star verschiet aen 's hemels hoogen troon.¹¹⁴⁶

 

Hy ziet de dapperheên van dien doorluchtsten zoon,¹¹⁴⁷

 

Bekent met blyschap dat zy ver hem overtreffen.¹¹⁴⁸

 

Hoewel de zoon verbiet zyn daeden te verheffen

1150

Noch hooger dan 't bedryf des vaders, en zyn' naem:

 

Nochtans verheft de stoute en ongebonde Faem¹¹⁵¹

 

Hem tegens zynen dank, en stelt den zoon oneven.¹¹⁵²

1128-30 en hy enz.; slordige constr.: dit kon Aug. niet vaderlyk bedwingen; Ov.: ‘en hij zal niet eerder het hemels verblijf en de hem verwante sterren (nl. Venus en de onder de sterren opgenomen Caesar) bereiken, dan wanneer hij, hoogbejaard, de jaren van Nestor heeft geëvenaard’; dit laatste naar de reeds door N. Heins. in zijn commentaar bepleite lez. Pylios aequaverit annos; Nestor was heerser van Pylos en de oudste der Grieken voor Troje; vgl. over zijn leeftijd Bk. XII, vs. 247-48; Augustus stierf op 77-jarige leeftijd. V. volgde de lez. similes annos: gelijke leeftijd, van Caesar nl., (de jaeren des vaders haelende), ter verklaring waarvan de commentators zich vruchteloze moeite gaven.

1131 ziel, nl. van Caesar.

1131-33 Onjuist; Jupiter (vgl. vs. 1081) geeft haar opdracht, Caesar's ziel weg te nemen en in een ster te veranderen.

1135 merrektvelt: het Forum; aenschouw', 1e lez.: aenschou'. - Op het kapitool stond een tempel, gewijd aan Jupiter, Juno en Minerva; op het Forum de tempel van Caesar als god.

1136 Hier vangt de laatste ‘herschepping’ aan; - let op de constr. van naeulyx met imperf., Lat. plqmpf.; 1e lez.: naulyx, als; 2e naeuwelyx; Eneas milde moeder: alma Venus; vgl. Bk. VII, vs. 1058: milde Temis (alma).

1137 raetsgestoelte, Lat. sede Senatus, ‘in de zetelplaats, het raadhuis van de Senaat’; 1e lez.: Onzichtbaer in 't gestoelt des raets stont; constr. geëffend, vgl. vs. 1057-59.

1138 al beschreit, niet bij Ov.

1140 versmelt, met e uit i gewijzigd, wegens de i van lichaem?

1141b niet bij Ov.

1142 na 's lichaems doot, storende toevoeging.

1143 schuddeze, rijkelik plasties voor emisit. - Volgens stoïese leer is de ziel vuur, en streeft naar vereniging met de verwante aether, die de maan voorbij (vs. 1144) begint; vgl. Bk. I, vs. 31.

1145 hendiadys: een vlammende haarvlecht. De wijziging van na in mede ter wille der vloeiendheid v.h. vers; H. wilde, ten onrechte, een lange lezen; vgl. Bk. XIII, vs. 6, vs. 345.

1146 1e lez.: Al glinstrende, gelyk een star aen 's hemels troon; de star is een staartster, vgl. vs. 995; vgl. met vs. 1145-46 Lucif. vs. 12-14; maar hièr is de bedoeling dat de ziel in een (staart)ster verandert.

1147 zoon: Augustus.

1148 ver, niet bij Ov.

1151 ongebonde: aan geen voorschriften gebonden (nullis obnoxia jussis).

1152 stelt.... oneven: stelt, verheft Aug. boven Caesar; Ov.: ‘en is hem in dat ene opzicht ongehoorzaam’.

[p. 167]

 

Aldus zwicht Atreus voor den naem van dien verheven

 

Vorst Agamemnon. dus wort Egeus van den zoon,

1155

En Peleus van Achil ontluistert door zyn kroon.^1153-55

 

Ten leste, om naer den eisch voorbeelden by te brengen

 

Die hier op passen, Godt Saturnus moet gehengen¹¹⁵⁷

 

Dat hem Jupyn verkleen'. Jupyn bestuurt den borgh¹¹⁵⁸

 

Des hemels, en de trits der werrelt met zyn zorgh,

1160

Den hemel, 't vier, de lucht, die laeger hangt beneden;^1159-60

 

AUGUSTUS d'aerde. bey, gedient en aengebeden,

 

Verstrekkenze elk ten beste, in wonderbaer beleit,

 

Een vader en een vooght in alle billykheit.^1160-63

 

Ik bidde, o goden, reisgenoots des helts van Troien,¹¹⁶⁴

1165

Voor wien de zwaerden, vier en vlam in noot verschoien;¹¹⁶⁵

 

En u, verkore goôn van 't lieve vaderlant;¹¹⁶⁶

 

U, godt Quiryn, die Rome eerst stichte met uw hant,¹¹⁶⁷

 

Gelyk een vader; u, godt Mars, de rechte vader

 

Van den grootdaedigen Quiryn, en niemant nader;^1168-69

1170

U, moeder Vesta, tot een huisgodin gewyt

 

Van CEZAR; Febus, die met Cezars Veste altyt^1170-71

 

Zyn hof bewoont; en u, Jupyn, wien boven allen

1153-55 Atreus, vader van Agamemnon; zoon: Theseus; Peleus, vader van Achilles; - door zyn kroon, niet bij Ov.

1157 die.... passen, nl uit de godenwereld; hierop: op deze omstandigheid, op Caesar en Augustus.

1158 verkleen': in de schaduw stelt.

1159-60 vier: de vurige aether; vgl. Bk. I, vs. 31; de opsomming niet bij Ov.; zij staat bij Reg., Farn.-Schrev.; verstaat men onder het drietal: hemel, zee en onderwereld, dan komen Neptunus en Pluto te kort; verklaart men: aarde, zee en hemel (W), dan Augustus (aarde) en Neptunus; onder borg des hemels is bepaaldelik het godenverblijf te verstaan; vgl. nog de aant. bij Pontanus, mede over een dergelijke gedachte van Vergilius.

1160-63 Ov.: ‘ieder van beiden is vader èn heerser’.

1164 goden, de Trojaanse Penaten; de helt is Aeneas. De bouw van dit vers geeft H. aanleiding om, in een uitvoerige laatste ‘vrijmoedige aanmerking’ zijn gedachten uiteen te zetten over de vraag, ‘hoe ver de Rust in onze zesvoetige vaarzen noodig zy, en wat men voornaamelyk in de zelve aan te merken hebbe’; aan Pels verwijt hij, dat hij t.a.v. de rust ‘raad leeft.... niet met het Oor maar met het Oog, 't welk inderdaad niet de minste kennis van vaarzen heeft’, het vers-in-kwestie zondigt, ‘omdat in vaarzen di geene Rust hebben, de Zesde greep noodzaakelyk laager van toon moet zijn dan de Vierde en Achtste’. Overigens wil hij ‘eensvooral’ doen aanmerken, ‘dat, wanneer een vaars zonder Ruste, niet wel klinkt, zulks niet te wyten is aan het gebrek der Ruste, maar aan 't verzuim eener behoorelyke en regelmaatige schakeeringe van toonen’, - en handelt hij over rust en snyding; vgl. zijn aant bij Bk. II, vs. 705 en vs. 1089, en de kritiese opmerkingen van Lelyv. en Hinl., ook met name van Bi., die terecht meent, dat ‘zoodanige verzen veelal afhangen van den lezer’. Dat het ‘noch maat noch toonstelsel alleen is, welke een vers vervolmaakt’, zou H. blijkens het bovenaangehaalde met hem eens zijn geweest; zie nog Rau, Proeve, blz. 51, 126-42.

1165 in noot (niet bij Ov.): in gevaarvolle omstandigheden; of met betrekking tot de schrik waarmee de zwaerden enz. gedacht worden terug te wijken? verschoien, Bk. VI, vs. 943.

1166 de Dii indigetes, inheemse goden; verkore, vgl. Bk. XIV, vs. 806.

1167 Quirinus, d.i. Romulus, vgl. Bk. XVI, vs. 1106.

1168-69 Let op de 1e naamv.-vorm der appositie, ook elders door V. wel gebezigd; de aant. bij Bk. XII, vs. 291 daarnaar enigszins te wijzigen; uit de 1e lez.: Mars, die zelf (sic) blijkt, dat V. in afwijking van Ov., aan de herhaling van vader (Lat. tweemaal genitor) wat meer inhoud wilde geven; na de schrapping, wschl. wegens de moeilikheid der zinsvoltooiing, schijnt hij dit zelf te hebben willen opvangen in het overigens weinig gelukkige niemant nader; vgl. Bk. XIII, vs. 235; en VII, vs. 154, waar 't in de 1e lez. stond.

1170-71 Ten einde te kunnen voldoen aan zijn verplichting als pontifex maximus om naast de tempel van Vesta te wonen, had Augustus in zijn paleis een kapel aan Vesta gewijd, en haar onder zijn huisgoden opgenomen; vgl. bij vs. 1041. Cezar: Augustus; Veste: Vesta; ook Phoebus was een zijner huisgoden.

[p. 168]

 

Tarpeius burghkerk is ter eere toegevallen,^1172-73

 

En andren, die te recht verheven op den troon,

1175

Van dichtren wort gebeên met een' godtvruchten toon:^1174-75

 

Laet spa na mynen tyt aenbreeken en verschynen

 

Den dagh en uur, waerop AUGUSTUS al de zynen^1176-771177

 

En deze werrelt, lang by hem beheerscht, verlaet',

 

Ten hemel opvaere, en in dien vergoden staet¹¹⁷⁹

1180

Elk begenadige, die hem aenbidt hier onder.¹¹⁸⁰

 

'k Heb nu een werk volwrocht voor blixemvier, noch donder,

 

Noch gramschap van Jupyn, noch woedende oorloghszwaert,

 

Noch bitsen ouderdom, die 't al verslint, vervaert.^+1181-83

 

Laet nu dien dagh, wien slechts 't vermogen is gegeven¹¹⁸⁴

1185

Dit lyf te krenken, vry den tyt van 't onwis leven¹¹⁸⁵

 

Afsnyden, als hy wil; 'k zal evenwel bestaen,¹¹⁸⁶

 

Myn eedle geest zoo verre als alle starren gaen,¹¹⁸⁷

 

Myn dichtfaem duuren, noit verdonkert maer verheven.¹¹⁸⁸

 

'k Zal op der volken tong door al de werrelt zweven¹¹⁸⁹

1190

Zoo wyt het Roomsche ryk zich uitbreit hier en gins.¹¹⁹⁰

 

Indien 't voorspellen van den dichtren eenichzins¹¹⁹¹

1172-73 Tarpeius burghkerk: de tempel op het Kapitool; zie vs. 1035; Ov.: ‘die de Tarpejiese burcht bewoont’; 1e lez.: Zyn hof bewaekt, en u Jupyn, het hooft der goden, Die zelf Tarpeius bergh bestiert met uw geboden.

1174-75 Ov.: ‘die een dichter het recht en de plicht heeft aan te roepen’ (vati fas appellare piumque); godtvruchten beantwoordt aan pium, te recht.... troon aan fas; 1e lez.: En anderen, die van den dichtren aengeport, Tot zeegnen billyk (2. vierigh) van hun aengeroepen wort.

1176-77 spa.... tyt; Ov.: ‘laat en na mijn tijd’; 1e lez.: Laet langkzaem dezen dagh (vgl. Lat. Tarda sit illa dies).... En na myn dagen, dat; voor Laet.... tyt eerst nog: Laet spade na myn tyt.

1177 al de zynen, niet bij Ov.

1179 in dien; 1e lez.: in een'; 2e in dien; 3e in zyn'.

1180 Elk; zeer merkwaardig schreef V. in het overplakte gedeelte bij vergissing Elck, waarin zijn oude spellingwijze nog even bovenkwam; dit is een kleine correctie op het Dl. VII, blz. 14 gezegde; begenadighe: genadig verhore; hier onder, vgl. Bk. VI, vs. 91 daer boven.

+ [Randschrift:] De geduurzaemheit en waerdy van dit heerlyke werkstuk der Herscheppinge.

1181-83 volwrocht; wel met opzet kiest V. aan 't einde van de, ook door hem, volbrachte arbeid, dit plechtig woord. - voor.... donder; 1e lez.: van blixem noch van donder (vgl. Tekstkrit.) Noch weêrlicht van Jupyn, noch eenigh vier, noch zwaert, Noch schendende ouderdom, die 't al vernielt; in deze lez. is dus Jovis ira (Jup.'s toorn, d.i. de bliksem; of naar een andere opvatting, voor 't geval nl. dat deze epiloog eerst in de ballingschap geschreven is: de toorn van Augustus) (drie)dubbel weergegeven; gramschap voor weêrlicht is in dit opzicht slechts een lichte verbetering; daartegenover is ignes, ‘vier’ nu uitgevallen, wegens blixemvier; - bitsen; in het gebruik van dit woord straalt nog dikwijls de oorspr. betekenis: bijtend, bijtlustig, door; Lat. edax vetustas.

1184 1e lez.: Laet vry; vgl. vs. 1185 vry.

1185 Dit lyf, met nadruk.

1186 1e lez.: evenwel volstaan(?); bestaen: blijven bestaan.

1187 1e lez.: Het allereêlste deel de starren ingegaen (als abs. constr. gedacht); 2e lez.: Myn eêlste deel....(?) van alle starren gaen; Lat. Parte meliore; de definitieve lez. is in de mond van de dichter-zelf niet wel aanvaardbaar, tenzij men eedle en geest met gelijke klemtoon leest: ‘mijn geest, die edel is, edeler nl. dan het vergankelike lichaam.’

1188 1e lez.: Myn naem blyft duuren, niet(?) vergangbaer (2e lez.. onverdonkert); vgl. vs. 337.

1189 1e lez.: 'k Zal op de tong des volx.... leven (2. zweven); Ov.: ‘ik zal door de mond des volks gelezen worden’; de bedoeling is dus niet: ‘ik zal overal genoemd worden’; vgl. vs. 1193.

1190 zich uitbreit: zich uitstrekt (patet).

1191 voorspellen; Lat. praesagia, hier beter: ‘voorgevoel’; van den dichtren, vgl. Bk. XIII, vs. 51; eenichzins, zie Tekstkrit.

[p. 169]

 

Waerachtigh zy, myn lof blyft bloeien onbederfelyk

 

En eeuwigh, in elx mont naemhaftigh en onsterfelyk.^1192-93+

1192-93 1e lez.: Waerachtigh in der daet bevonden wort, 'k zal (?; 2. leve) erflyk; 2e als in de tekst behoudens zal voor blyft; onbederfelyk en onsterfelyk, 1e lez.: -flyk, ook in de definit. lez. e nog bovengeschreven; vgl. Bk. IX, vs. 367-68; naemhaftigh, 1e lez. naemachtigh; vgl. Wdb. N.T. IX, 1374.

+ N.B. Aan het einde der heruitgave van H.'s Proeve vindt men van Hinlópen's hand een uitvoerige Aanteekening over het Gebruik van E en EE, O en OO, waarin hij zijne en Lelyveld's, van H. en deels ook van Ten Kate afwijkende, opvattingen uiteenzet betreffende beginsel, praktijk en historie der dubbele klinkerspelling.

TEKSTKRITIEK: r. 2 oude uitg.: luisterden; H: -e.

TEKSTKRITIEK: vs. 30 komma na hy niet geheel zeker; zij staat in de oude uitg.; vgl. Bk. XIV, vs. 780. - 40 oude uitg.: Godt; na vertrekken dubbelpunt.

TEKSTKRITIEK: vs. 51 kantschrift: hs. en oude uitg.: Alemon aengeklaeght; de fout is alleen door Vondel opgemerkt, niet in de Drukfeilen, maar in de Bladwyzer, waar hij schrijft: Miscelus, of Alemons zoon, aengeklaeght; echter ook nog Alemon's avontuur, wat geen zin heeft. - 56 oude uitg.: na Alcides geen komma. - 61 oude uitg.: na gedaeghden geen komma. - 64 Ho. zwarte (maar vs. 65 zwarten).

TEKSTKRITIEK: vs. 95 oude uitg.: Godt. - 105 oude uitg.: Waermé.

TEKSTKRITIEK: vs. 119 oude uitg.: tiger; Vondel schreef eerst tiger, wijzigde dit, ofschoon niet overduidelik, in tyger; vgl. Bk. IX, vs. 871; maer ook Bk. VIII, vs. 165; XI, vs. 343.

TEKSTKRITIEK: vs. 149 oude uitg.: eenighsins: vgl. vs. 1191. - 153 oude uitg.: Gode. - 155 oude uitg.: hongerige, zoo ook H.; de andere: -en.

TEKSTKRITIEK: vs. 174 oude uitg.: 't is eisch; ook Ung., Dif. - 190 oude uitg.: Godt; hoofdletter ook in vs. 195, 196, 198, 526, 706, 760, 838, 851, 866, e.e., maar niet overal; bv. in vs. 866 de eerste maal wel, de tweede maal niet; vgl. vs. 1157.

TEKSTKRITIEK: vs. 211 oude uitg.: een' gallem; ook Ung., Dif.

TEKSTKRITIEK: vs. 228 oude uitg.: na vergaen een dubbelpunt. - 229 oude uitg.: In vormen; ook Ung., Dif. Wegens de eerste lezing van vs. 230 zal na dit vers oorspr. een punt hebben gestaan, die daarna is weggemaakt zonder door een komma te worden vervangen; de oude uitg. heeft een komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 233 kantschrift, oude uitg.: zielverhuizinge - 242 oude uitg.: -zweevende.

TEKSTKRITIEK: vs. 320 De regel springt niet in; wel in de oude uitg.; maar een bijgevoegd driehoekje in het hs. bedoelt: alinea. Evenzo bij vs. 727.

TEKSTKRITIEK: vs. 341 oude uitg.: vooren.

TEKSTKRITIEK: vs. 370 kantschrift; het Lat. bij Schrev. (vgl. Dl. VII, blz. 13) heeft hier, in overeenstemmingmet Schrev.' (en Farn.') lez. in de tekst, Amasenus fluvius; Amenanus bij N. Heins.-vs. 379-87; 't Lat. kantschrift heeft hier: ‘Eilanden in vast land. - Vast land in eilanden. - De steden Helice en Bura verdronken.’

TEKSTKRITIEK: vs. 398 Dif.: ontspanden.

TEKSTKRITIEK: vs. 423 hs. slaept.

TEKSTKRITIEK: vs. 446 hs. Simflegaden. - vs. 450 Dif. zy.

TEKSTKRITIEK: vs. 494 kantschrift, hs. en oude uitg., ook H: lompen; Ho.: lomp; lompen naar alle waarschijnlikheid een schrijffout; Wdb. N.T. vermeldt een Gron. lompend(d), Ter Laan: lompmd.- 510 V Ln., Ung., Dif., eenen.

TEKSTKRITIEK: vs. 525 oude uitg.: zonnestadt. - 534 oude uitg.: Indiën; Ho. 't Verwonnen.

TEKSTKRITIEK: vs. 553 kantschrift, oude uitg.: Oorsprong.

TEKSTKRITIEK: vs. 596 kantschrift, oude uitg.: ziel.

TEKSTKRITIEK: vs. 623 oude uitg.: gediert'.

TEKSTKRITIEK: vs. 668 oude uitg: uitquam; ook Ung., Dif. - 674 oude uitg.: gekomen.

TEKSTKRITIEK: vs. 693 oude uitg.: na moedt geen komma. - 695 oude uitg.: fel bejegenen. - 697 oude uitg.: geen komma na gescheurt, door een onduidelikheid in 't hs. - 708 oude uitg.: heilzaeme; vgl. vs. 630.

TEKSTKRITIEK: vs. 714 oude uitg.: na aenzicht geen komma. - 727 hs. alinea aangegeven door driehoekje.

TEKSTKRITIEK: vs. 746 oude uitg.: eenen wortel; ook Ung., Dif.

TEKSTKRITIEK: vs. 793 V.Ln., Ung., Dif. na Rome een punt.

TEKSTKRITIEK: vs. 820 oude uitg.: na gy geen komma. - hs. u genoegen; vgl. Bk. XIV, vs. 915; XIII, vs. 1198. - 826 oude uitg.: na tyden geen komma. - 831 oude uitg.: in Latiums gewest.

TEKSTKRITIEK: vs. 848 oude uitg.: na helpen geen komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 866 oude uitg.: Als Godt.

TEKSTKRITIEK: vs. 900 oude uitg. na heil een punt.

TEKSTKRITIEK: vs. 920 H., V.Ln., V. Vl. geen komma na schip; zie beneden.

TEKSTKRITIEK: vs. 950 oude uitg.: vergaert. - 952 oude uitg.: na Minturne geen komma. - 953 na ontfangen is in het hs. een punt blijven staan uit een eerdere lezing. - 963 oude uitg.: zandig, vgl. Bk. II, vs. 546; hs. en oude uitg.: komma na godt; zij berust op een eerdere lezing; hier past ze weinig.

TEKSTKRITIEK: vs. 991-994 de haken zijn in de oude uitg. afwezig; na vs. 994 aldaar een komma. - 997 oude uitg.: waermé. - 1006 Cinifisch in hs. en oude uitgaven; Lat. Cinyphium; Van Lenn., Unger, Dif.: Cinisisch. Vgl. Bk. V, vs. 169 Cinifsche Pelates.

TEKSTKRITIEK: vs. 1029-1033 oude uitg.: My voortijts: dan bestreet de vyant stonde op stonde, Voor Troie in last, mijn ziel: dan neepme hartewee, Vermits mijn zoon zoo lang omzwerven bleef op zee, Den stillen afgront most bezoeken en beroeren, En tegens Turnus zulk een bloedige oorlogh voeren,.

TEKSTKRITIEK: vs. 1034 oude uitg.: Ja om ronduit te gaen noch eer met Juno strijt. - 1037 oude uitg.: Verbieden aan voorgaende elenden meer te denken.

TEKSTKRITIEK: vs. 1074 oude uitg., Ho., ook nog Westerman en V. Vl. van; reeds H. dan, door Lelyv. uit het hs. bevestigd. - 1075 oude uitg.: na stom een komma. - 1079 oude uitg.: na wiert een komma. - 1080 oude uitg.: na zoon een komma.

TEKSTKRITIEK vs. 1084-85 oude uitg.: gy zout'er trots zien praelen, Die plaeten, zwaer van stael en blinkende metaelen. - 1096 oude uitg.: na veel jaeren. - 1099 oude uitg.: na erfgenaem geen komma. - 1104 dan, sinds V.Ln. den op gezag van V. Lelyv., die hiermee H.'s gissing bevestigde; er staat desniettemin dan.

TEKSTKRITIEK: vs. 1117 oude uitg.: verkreegen. - 1118 oude uitg.: na vont een komma.

TEKSTKRITIEK: vs. 1135 V. Ln. Ung., Dif.: aenschou'; zie beneden. - 1145 oude uitg.: haervlecht mede; Dif. een lange.

TEKSTKRITIEK: vs. 1157 oude uitg.: godt; op tal van andere plaatsen in het slotgedeelte is omgekeerd godt (maar dan alleenstaand) door Godt vervangen; vgl. vs. 190. - 1163 oude uitg.: billikheit. - 1169 hs. grootdaedigh

TEKSTKRITIEK: vs. 1173 oude uitg.: na toegevallen een puntkomma. - 1181 oude uitg.: van blixemvier; Ho. voor; zie beneden. - 1184 oude uitg.: na gegeven een komma. - 1189 na zweven in de oude uitg. een komma, zo ook in de eerste lezing van het hs.; niet in de definitieve lezing, tenzij ze daar is weggesleten. - 1191 oude uitg.: eenighzins; hs. in het ondergeplakte gedeelte eenighsins. vgl. vs. 149.

TEKSTKRITIEK: Oude uitg. onder de tekst: EINDE.