Schets van de Nederlandse letterkunde

[p. 1]

Inleiding

Wie de geschriften bestudeert die vroegere geslachten van Nederlanders hebben nagelaten, kan tweeërlei standpunt innemen.

Zijn doel kan zijn, een schifting te maken tussen dat wat zijns inziens blijvende kunstwaarde heeft, en wat het tegenwoordige geslacht als waardeloos beschouwt. Zo doet de kunstkenner, de kunstgenieter. Hele tijdvakken blijken dan soms onbeduidend te zijn; van de meeste schrijvers vindt het werk maar gedeeltelijk genade. De vrucht van deze beschouwing zou zijn een keur-bibliotheek, of liever nog een bloemlezing. Natuurlijk is het daarbij niet onverschillig, wie die bloemlezing zou maken, en hoe de smaak en de geestesrichting zijn van de tijd waarin de samensteller leeft.

Bij deze beschouwing zou er van geschiedenis geen sprake zijn. De geschiedenis leert immers, hoe het een zich na en vaak uit het ander ontwikkelt. Daarin kunnen geen gapingen zijn. Wat uit artistiek oogpunt minderwaardig is, blijkt soms een onmisbare schakel. Geheel tegenovergesteld is dus het tweede standpunt. Uit de boeken van het voorgeslacht kunnen we nog iets méer leren, dan de hoogte die de literaire kunst in de beste produkten bereikt had. De studie van de letterkunde in een bepaalde periode opent ons het geestelijk leven van de verschillende mensengroepen die toen leefden. Vooral leren we enkele van de fijnst ontwikkelde individuen kennen, die in hun werk het zuiverst de denkbeelden en gevoelens van hun tijd hebben uitgedrukt. Daardoor wordt de letterkunde de spiegel van het geestelijk leven, en dus belangrijk voor ieder die het verleden meer dan oppervlakkig wil leren kennen. Maar tegelijk wordt deze studie daardoor ook buitengewoon moeilijk. De geest van elke mens heeft door zijn karakter, zijn opvoeding en zijn omgeving een zekere richting gekregen. Mensen die heel anders denken en voelen, zijn voor ons een raadsel. Er is veel goede wil, veel mensenkennis en levenservaring voor nodig, om onbevooroordeeld tegenover een vreemde geestesrichting te staan. Nog moeilijker is het, ons daar zó in te verplaatsen, dat we de uitingen van andersdenkenden volkomen begrijpen, en de schoonheid ervan op ons kunnen laten inwerken.

[p. 2]

Niemand moet zich dan ook inbeelden dat de hele letterkunde voor hem openstaat. Er zullen mensen en boeken zijn waarin hij nooit geheel doordringt; andere, die eerst langzamerhand, en na veel inspanning toegankelijk worden. Vooral de beginner dient dat goed te beseffen. Boeken, die iemand op zijn zeventiende jaar ‘vervelend’ vindt, kunnen later van grote betekenis voor hem worden. Wie dat inziet, zal bereid zijn het eigen oordeel te toetsen aan dat van anderen, en door herlezing van het kunstwerk na te gaan of zijn aanvankelijke mening niet moet worden herzien.

Wat hier gezegd is omtrent de waardering van een andere geestesrichting of geestesontwikkeling, geldt in nog sterker mate ten opzichte van kunstwaardering. De kunstenaar kan soms snaren laten trillen, die in ons binnenste geen weerklank vinden. Dan zegt menigeen: ‘Die poëzie is onbegrijpelijk’, in plaats van: ‘Ik begrijp die poëzie niet’. Bovendien kan het woord ‘begrijpen’ verwarring stichten. Kunstbeleving is geen verstandswerk, maar een meevoelen, een navoelen. Het genieten van kunst kan niet onderwezen en aangeleerd worden. Wel kan men de vatbaarheid ontwikkelen. Niet door bespiegelende theorie, maar door herhaalde aanraking met echte kunst, in zo gunstig mogelijke omstandigheden. Toch heeft ook hier onze aanleg ons grenzen gesteld. Er zullen altijd individuele uitingen zijn, die bij ons niets doen meetrillen, terwijl ze anderen ontroeren.

Uit het voorgaande zal wel gebleken zijn, dat niemand die onze letteren bestudeert, uitsluitend op het standpunt van de kunstgenietende bloemlezer of op dat van de wetenschappelijk belangstellende historicus staat. De kunstgenieter kan b.v. historische toelichting en grondige kennis van de oudere taal niet missen: daardoor komt hij ook in aanraking met minderwaardige schrijvers en werken. De historicus werkt niet met dood materiaal: wat hem het diepst treft, zal in zijn geschiedverhaal het duidelijkst naar voren komen.

Ons overzicht, dat de ontwikkelingsgang wil schetsen, en zich van aanhalingen onthoudt, staat voornamelijk op historisch standpunt.