Het werkelijkheidsgehalte in de letterkunde

14

Ik zal in het volgende nagaan, waarom de beweging van Tachtig een realistische beweging moet worden genoemd, en hoe met de groep Verwey en de generatie van 1910 een romantische tegenbeweging begon die zich in de latere ontwikkeling voortzette. Dit alles ook in verband met de vroegere buitenlandse ontwikkelingen.

Waar de uitbeelding een sterker drijfveer is dan de bezinning, de aanschouwing sterker dan de beschouwing, daar ontstaat een realistische houding. De Nieuwe-gidsbeweging was van zulk een houding de nieuwe uitdrukking. Toch moet men, zoals ik reeds eerder heb opgemerkt, steeds voor ogen houden, dat deze en de romantische houdingen alleen in mengvormen voorkomen.³⁹

De beweging van Tachtig heeft de natuur opnieuw ontdekt; zij is dus extravert. Prof. dr. N.A. Donkersloot⁴⁰ acht, mijns inziens ten onrechte, de vernieuwing van onze litteratuur in 1880 de uiting van een romantische beweging. Hier is naar mijn mening de hoofdgedachte fout, maar dit was in zijn dissertatie en er dient opgemerkt te worden, dat hij op later leeftijd anders hierover is gaan denken. Men moet hier goed onderscheiden: wanneer een groot dichter van liefdespoëzie

39 Enige litteratuur over Tachtig en ‘De nieuwe gids’:
Dr. G. Stuiveling ‘“De nieuwe gids” als geestelijk brandpunt’ (Amsterdam 1935);
Frans Coenen ‘Studiën van de Tachtiger beweging’ (Middelburg 1924);
Anthonie Donker ‘De episode van de vernieuwing onzer poëzie 1880-1894’ (dissertatie Utrecht 1929); ‘Beeld van Tachtig’ (Amsterdam, Brussel 1952);
Gerben Colmjon ‘De renaissance der cultuur in Nederland in het laatste kwart der negentiende eeuw uiteengezet in oorsprong en samenhang’ (Arnhem 1941);
Frank van der Goes ‘Literaire herinneringen uit den Nieuwe-gidstijd’ (Santpoort 1931);
Mr. Frans Erens ‘Vervlogen jaren’ (tweede zeer uitgebreide druk, Zwolle 1958);
Dr. Aeg. W. Timmerman ‘Tims herinneringen’ (Amsterdam 1938);
Dr. J. de Graaf ‘Le réveil littéraire en Hollande et le naturalisme français’ (dissertatie, Amsterdam, Paris 1938);
G.H. 's-Gravesande ‘De geschiedenis van “De nieuwe gids”’, (Arnhem 1955);
Idem, ‘Supplement’ (Arnhem 1961);
C.M. Hoorwege (ps.) ‘Die Blütezeit der Achtziger Bewegung in Holland’ in ‘Castrum Peregrini’, Heft XLVI (Amsterdam 1959) p. 43-84;
Dr. G. Kalff jr. ‘Frederik van Eeden. Psychologie van den Tachtiger’ (Groningen 1927);
Dr. H.W. van Tricht ‘Frederik van Eeden, denker en strijder’ (Amsterdam 1934);
Albert Verwey ‘Frederik van Eeden’ (Santpoort 1939);
G.H. 's-Gravesande ‘Het conflict tusschen Willem Kloos en Frederik van Eeden. De quaestie Lieven Nijland’ (Den Haag 1947);
Dr. J. Meijer ‘Het levensverhaal van een vergetene: Willem Anthony Paap 1856-1923, Zeventiger onder de Tachtigers’ (Amsterdam 1959).

40 Anthonie Donker ‘De episode van de vernieuwing onzer poëzie 1880-1894’ (dissertatie Utrecht 1929).

[p. 33]

als Willem Kloos of als zijn grote voorbeeld August von Platen in de liefde vooral het ontoereikende ervaren heeft, een poging om te ontkomen aan de realiteit die zij zelf zijn, wanneer voor hen de liefde het in het leven als vervulling onbereikbare is, dan is dat ongetwijfeld een romantische trek. Maar daarom kunnen zij dat romantische gevoelsgegeven nog wel op een realistische wijze benaderen en verwerken in hun poëzie.⁴¹ Essentieel is niet het (in de conventionele terminologie) romantische onderwerp van dit werk, maar de innerlijke structuur ervan. Die structuur wordt natuurlijk weer door de aard van de dichter bepaald. Onderwerp en structuur staan hier dus tegenover elkander en in dit geval is de structuur wel degelijk realistisch.

Het de-werkelijkheid-ontvluchtend, en daardoor romantische gevoelsleven dier dagen wordt in de litteratuur als een realiteit, en met een scherp gevoel voor werkelijkheid weergegeven. Reeds in 1877 wijst J.J. van Santen Kolff in ‘De banier’ op het ontstaan van een streven, naar waarheid leven, natuur en mens uit te beelden, zoals ze zijn, en hij noemt deze kunstuitingen realistisch. Als vertegenwoordigers van deze richting noemt hij onder andere Multatuli, Flaubert, Emile Zola, Alphonse Daudet.⁴²

Een sprekend voorbeeld van zo een schijnbare tegenspraak, van een tegenspraak alleen bij een te oppervlakkige beschouwing, is het werk van Gustave Flaubert. Zijn hele œuvre is een steeds weer andere variatie op het thema van het afwijzen van de werkelijkheid. Naar aanleiding van Flauberts roman ‘Madame Bovary’ schrijft Jules de Gaultier een interessant boek, ‘Le Bovarysme’.⁴³ Hij verstaat onder dit woord ‘Le pouvoir départi à l'homme de se concevoir autre qu'il n'est.’ Dat is dus de grondslag van een breuk met de realiteit. Het werk van Flaubert lijkt, in de zin van mijn definities, romantisch. Maar dit is slechts schijn. Deze afwijzing van de werkelijkheid is met zóveel werkelijkheidszin uitgebeeld, zó objectiverend en op een afstand, is zo kritisch waargenomen, - dat de structuur van het werk duidelijk realistisch is. En daardoor is Flaubert ook een van de grote vernieuwers van

41 ‘Friedrich von Schlegel heeft begrepen - in 1800 reeds - dat zich uit de schoot van het idealisme “ein neuer eben so gränzenloser Realismus erheben musz und wird”, waarvan hij zegt reeds lang het ideaal in zich om te dragen, - een “nieuw” realisme, dat, daar het van idealistische oorsprong is en door dit idealisme gevoed blijft, als poëzie verschijnen zal. Het is déze vorm van zinvol realisme die de dichters van 1880 bezielen zal - een Kloos, een Gorter -, (...)’ Gerard Knuvelder ‘Handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde III’ (tweede druk, 's Hertogenbosch 1959) p. 23. Vergelijk: Idem deel IV (tweede druk, 's Hertogenbosch 1961) p. 10 na de witregel.

42 Gerben Colmjon ‘De renaissance der cultuur in Nederland in het laatste kwart der negentiende eeuw uiteengezet in oorsprong en samenhang’ (Arnhem 1941) p. 44.
Over ontstaan en gebruik van de term realisme zie vooral van de eerder genoemde René Wellek ‘The concept of realism in literary scolarship’, in ‘Neophilologus’ (Groningen 1961).

43 (Paris 1921).

[p. 34]

het proza of liever van de prozastijl van zijn dagen. Louis Bertrand beschrijft de methode van Flaubert aldus: ‘(...) l'artiste doit se borner à représenter, à refléter les formes, les faits et les idées, indépendamment de ses opinions préconçues, de ses haines, ou de ses sympathies instinctives. Et voila déjà une première différence entre lui et les romantiques(...)’⁴⁴ Het veroordeelde Flaubert tot een levenslange slavenarbeid: het martelaarschap van de met ijzeren wilskracht nagestreefde objectiviteit. Bij hem was de schrijver ‘présent partout, visible nulle part.’ De schrijver wilde nergens concluderen, want dat zou de werkelijkheid hebben vervalst.

Bij de eerste ontmoeting van Kloos met Frans Erens ging het gesprek over Gustave Flaubert; ook Arnold Aletrino blijkt deze schrijver, bij een ontmoeting kort daarna, te bewonderen.⁴⁵ Dit werpt toch wel een licht op de neigingen en achtergronden van de beweging van Tachtig. Bij Flaubert is het nog niet eens zozeer de inhoud die romantisch is (nog daargelaten de mijns inziens onweerlegbare these van Tachtig, dat vorm en inhoud één zijn⁴⁶,) maar meer alleen de stof, het gegeven. Want de structuur van zijn geest en van zijn werk zijn realistisch. Flaubert zette met enorme moed, geestkracht, volharding en offerzin zijn persoonlijkheid in, want zijn realisme was een persoonlijke verovering op de gangbare romantiek. Deze crisis van de romantiek zou op een of andere manier de eeuw ook verder blijven kenmerken. Het naturalisme begon op te komen.

44 Louis Bertrand ‘Gustave Flaubert’ (Paris 1912) p. 140. Zie ook: Albert Thibaudet ‘Gustave Flaubert’ (Paris 1935). Vergelijk René Wellek in het hierboven genoemde essay: ‘In poetry the Parnassiens wanted and achieved impassibilité, and in fiction the main technical demand of realist theory came to be impersonality, the complete absence of the author from his work the suppression of any interference by the author.’

45 Mr. Frans Erens ‘Vervlogen jaren’, vervolledigd uitgegeven en van aantekeningen voorzien door Harry G.M. Prick met een inleiding van Anton van Duinkerken (Zwolle 1958) p. 166, 238.

46 Zie C.F.P. Stutterheim ‘Problemen der literatuurwetenschap’ (Antwerpen, Amsterdam 1953) p. 190 e.v.
Vergelijk Henri Focillon ‘Vie des formes’ (Paris 1955) p. 73: ‘Or, à un certain ordre des formes correspond un certain ordre des esprits. Il ne nous appartient pas d'expliquer les raisons de cette convenance, mais il importe extrêmement de la constater.’ Zie ook noot 9.