Het werkelijkheidsgehalte in de letterkunde

71

Intuïtief, dynamisch en in hoge mate strevend naar een korte, extatische synthese van het essentiële was vooral het expressionistische toneel. Dit had de traditionele aandacht voor de langzame, zorgvuldige opbouw van de karakters en voor zielkundige ontleding verloren. Zij werd vervangen door een samenspel van typen met min of meer representatieve of

[p. 181]

symbolische functie. Bij de geringere talenten was het resultaat soms meer krampachtig dan impulsief. De actualiteit, politiek gezien vaak extreem links, en onmiddellijk, met heftige uitbarstingen, weergegeven, kwam in de kern van het expressionistisch theater te staan, overduidelijk als een uitroep.

Dit toneel vindt zijn eenheid in mensenliefde. Het wordt tegelijk gestuwd en bedwongen door een politieke overtuiging, behalve bij een figuur als Georg Kaiser. Het wil de kreet van de massa zijn, de exaltatie van de individu in de samenleving. Het wil de taak uitbeelden van de mens in een verzinkende tijd, een tijd van werkloosheid, honger, burgeroorlog, inflatie, celstraf, oproer. Het weergeven van psychologisch-levende mensen is niet meer van belang. De figuren zijn nog maar schematisch gegeven, als woordvoerders van conflicten en inzichten, of van een roes of extase.³¹⁹

Het draaitoneel kwam in de mode. De massa-regie deed haar intrede, omdat de stukken van Bert Brecht, Ernst Toller (met onder meer ‘Maschinenmensch’ en ‘Hopla wir leben’), Georg Kaiser, Walter Hasenclever en Fritz von Unruh (met onder meer ‘Phaea’) erom vroegen. Hun aller werk is in ons land gespeeld. De belangrijksten waren Kaiser en Brecht.³²⁰ Veel van hun werk zou nog een aanwinst van het hedendaagse repertoire zijn. Klabund, Carl Sternheim, Kasimir Edschmid en Alfred Döblin waren expressionistische prozaschrijvers. De laatste werd bekender door zijn roman ‘Berlin Alexanderplatz’ dan door zijn rijper werk. Hij bleef ook na de expressionistische periode belangrijk werk produceren. Evenals het theater had ook dit proza een voorkeur voor de tot uitbarstingen verhevigde uitdrukking van het karakteristieke en essentiële, in hijgende, gespannen, nerveus afgebroken korte zinnetjes.

Het was van grote invloed op de opkomst van ons nieuwe proza: Roel Houwink met ‘Novellen’ (1924), ‘Maria’ (1925), ‘Om den dood’ (1925) enzovoort, en voorts bijvoorbeeld Jan Willem de Boer (geboren 1893) met ‘De gek’ (1917), ‘Solaes’ (1922), ‘Ras’ (1924), ‘Het nachttij der Runia's’

319 Vergelijk ‘Onderzoek en vertoog II’ (Amsterdam 1958) p. 417.

320 Mij beperkend tot stukken uit de begin- en bloeitijd van het expressionisme volsta ik ermee, uit het omvangrijk œuvre van Kaiser te noemen: ‘Von morgens bis mitternacht’, ‘Gas’, ‘Brand im Opernhaus’ en in het bijzonder het prachtige ‘Nebeneinander’; van Brecht: ‘Baal’, ‘Mann ist Mann’ en ‘Trommeln in der Nacht’. Ook Lion Feuchtwanger schreef enkele meesterlijke toneelstukken, zoals ‘Kalkutta 4. Mai’.

[p. 182]

(1924), ‘Het boek God’ (1925) en latere werken, en J.M. Hondius met ‘Mensch?’ en ‘Sebastiaan’.