Drie eeuwen vaderlandsche geschied-uitbeelding, 1500-1800
(1952)–H. van de WaalEen iconologische studie
[p. 121] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
VI. De eerste pogingen tot uitbeelden van het verledenA. De vijftiende eeuwUIT onze bespreking van de bronnen voor de kennis van het oudste verleden des vaderlands (Hoofdstuk IV, bl. 53) bleek reeds, dat men niet moet verwachten, in middeleeuwsche handschriften miniaturen aan te treffen, welke scènes uit die allereerste vaderlandsche periode in beeld brengen. De reden hiervan is, dat het gezichtsveld van den middeleeuwschen geschiedschrijver zich nog niet tot dat tijdperk had uitgebreid, terwijl de nòg verder verwijderde bijbelsche en klassieke episoden zich voor hem afspeelden in een entourage, die geheel met het uiterlijk van zijn eigen wereld overeenkwam. Ook de rijk geïllustreerde historische handschriften, die in het derde kwart van de 15de eeuw aan het hof der Bourgondische vorsten ontstonden, beperken zich wel is waar niet tot de naderbij gelegen perioden, maar de daarin voorkomende miniaturen zijn nog geheel en al anachronistisch in hun wijze van uitbeelden. Hoogstens wordt nu en dan het exotische karakter der scènes aangegeven. Wij denken b.v. aan de kroniek van Henegouwen (geïllustreerd tusschen de jaren 1450 en 1470)1) en aan David Aubert's ‘Cronicques et conquestes de Charlemaine’ van het jaar 1460, met 105 uitvoerige miniaturen door Jean le Tavernier2). In de Noordelijke Nederlanden is de oogst nog geringer en is er niet één historisch handschrift aan te wijzen, dat ook maar in de verte met dit soort werken zou kunnen worden vergeleken.
Zoo kan men zeggen, dat de historische illustratie in de beteekenis, die wij thans aan dat woord hechten, niet vóór de uitvinding der boekdrukkunst is ontstaan, en inderdaad vindt men onder de incunabelen de eerste vormen van het geïllustreerde geschiedboek in de modernere zin van dat woord. Deze omstandigheid zou voor de verdere ontwikkeling der geschied-illustratie van het grootste belang worden. Want terwijl de ontwikkeling der miniatuurkunst wordt gekenmerkt door een zekere behoudendheid, en de verschillende ateliers vrij geïsoleerd naast elkaar staan, vertoont de snelle groei van de boekdrukkunst van het begin af een uitgesproken cosmopolitisch karakter. De houtsnede, die voor een groot gedeelte aan de boekproductie was gekoppeld, vertoont geheel dezelfde eigenschappen. Het is b.v. niets bijzonders, dat een Parijsche uitgever in 1488 de houtsneden laat copieëren naar een in 1475 te Lübeck uitgegeven geschiedboek3). De miniatuurkunst was tot dusver niet gewend, zoo groote afstanden te overbruggen, en de geschiedschrijving deed het bij haar ontleeningen al evenmin. We zullen ook voor later tijden nog herhaaldelijk kunnen opmerken, dat de invloedssfeer van de historische illustratie, zoowel naar tijd als naar ruimte | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 122] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
gerekend, aanmerkelijk grooter is dan die van de historische tekst die zij begeleidt. Voor de methode van het onderzoek heeft dit tot gevolg, dat men zich op dit gebied nimmer mag beperken tot de producten van één enkel land. Voordat wij de Europeesche geïllustreerde geschiedboeken van de 16de eeuw aan een nauwkeurig onderzoek onderwerpen, willen wij eerst met enkele woorden vermelden, welke werken op dit gebied in de 15de eeuw in de Nederlanden reeds waren verschenen. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Rolevinck's ‘Fasciculus temporum’, Leuven 1475 en Utrecht 1480.Het eerste gedrukte boek, dat in deze streken met een reeks houtsneeillustraties verscheen, was de uitgave van Werner Rolevinck's ‘Fasciculus temporum’, welke Johannes Veldener in 1475 te Leuven in het licht gaf1). Deze uitgave was een herdruk van de tweede der beide edities, die vrijwel gelijktijdig in het vorige jaar te Keulen waren uitgegeven. Veldener's product, dat hij met 9 houtsneden verluchtte, staat bekend als één der fraaiste der 33 uitgaven van dit werk, die tusschen de jaren 1474 en 1498 in West Europa verschenen2). Dergelijke getallen zijn typeerend voor de ontvangst, welke in die dagen een historisch compilatiewerk, want meer dan dat mag de ‘Fasciculus’ niet genoemd worden, ondervond. Met een ware hartstocht moet het publiek zich op deze producten hebben geworpen en men krijgt een goede indruk van het belang van de uitvinding der boekdrukkunst, wanneer men ziet, met welk een gretigheid er gebruik werd gemaakt van de mogelijkheid om een compendium van tal van her en der verspreide handschriften tegen een betrekkelijk lage prijs te verwerven. Voor het probleem der uitbeelding van scènes uit de vaderlandsche geschiedenis levert de eerste uitgave van Veldener ons nog in het geheel geen materiaal. Rolevinck's tekst was één van die zeer algemeene geschiedboeken, die op de gebruikelijke manier bij Genesis begonnen en op de drempel van de eigen tijd halt hielden. In dit schema leverde de bijbelsche geschiedenis reeds zooveel stof voor een ver verleden, dat het ontbreken van de eerste hoofdstukken der vaderlandsche geschiedenis daarbij onopgemerkt kon blijven. De illustraties komen geheel overeen met deze opzet en vallen op door hun soberheid. Met houtblokjes, voorstellende de arke Noachs, een ‘Christus Salvator Mundi’ en eenige profielen van steden, kon een drukker in die dagen zich reeds voldoende geoutilleerd wanen, om een geïllustreerde wereldkroniek ter perse te leggen. Het was n.l. gewoonte, de houtblokken binnen één werk steeds weer af te drukken. Illustraties in de moderne zin van het woord mogen deze verluchtingen dus nauwelijks genoemd worden. Het ligt voor de hand zich af te vragen, of men de vaak uitentreuren herhaalde prentjes niet veeleer moet opvatten als een soort vingerwijzing voor den lezer. Waarschijnlijk hebben de tusschen de tekst afgedrukte houtsneden | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 123] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
niet veel meer beteekend dan: ‘Lezer, hier wordt gesproken van een paus, hier van een keizer; hier wordt een stedestichting vermeld, en hier vindt ge een gevecht beschreven’1). Veldener's werk levert de voorbeelden van een eigenaardig tusschenstadium tusschen gedrukte tekst en zuiver illustreerende verluchting. Op tal van plaatsen drukt hij n.l. een kringetje af, waarbinnen de naam van den daarnaast behandelden persoon in boekdrukletters vermeld staat. De door hem bij herhaling ingelaschte afdrukken van dezelfde houtblokken vervulden waarschijnlijk geen andere rol. In 1480 gaf Veldener, die inmiddels naar Utrecht was verhuisd, een Nederlandsche bewerking van den ‘Fasciculus’ in het licht, waarvan de illustraties zoowel door aantal als uitvoering die der Leuvensche editie nog overtreffen2). Behalve een copie naar een thans hoogst zeldzame gravure van den meester
De toevoegingen tot Veldener's tweede, Utrechtsche uitgave volgden deze voorbeelden op de voet. De toepassing der houtblokken bleef even onkritisch als te voren. Eén keer doet als ‘gezicht op Utrecht’ dezelfde houtsnede dienst die in hetzelfde werk reeds als ‘panorama van Trier’ had gefungeerd. Een tweede maal gebruikt Veldener voor een ‘belegering van Utrecht’ een vrije copie in spiegelbeeld naar een illustratie, die in het Lübecksche ‘Rudimentum Noviciorum’ de verovering van Samaria had voorgesteld, en voor ‘de wederopbouw van Utrecht’ grijpt hij naar hetzelfde houtblok, dat hij twee honderd bladzijden vroeger als ‘gezicht op Syracuse’ had afgedrukt. Dit blok dient dan verder nog tweemaal en wel als ‘Rysell’ en als ‘Delft’5). In een bij deze uitgave behoorend toevoegsel ‘Dit is dat beghin ende oersprong van den Coninghen van Vrankryck’ paste Veldener nog een nieuwigheid toe, door de ‘portretten’ der vorsten of de kringetjes met hun namen te vervangen door kleine wapenschilden der besproken personages, een manier, die algemeen navolging zou vinden. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Die Jeeste van Julius Caesar, ± 1487.Van meer belang voor onze probleemstelling is het thans hoogst zeldzaam | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 124] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
geworden boek ‘Die Jeeste van Julius Caesar’, dat tusschen 1486 en 1488 verscheen1). De noodzaak, om bij deze bewerking van Caesar's krijgsrelaas een reeks passende houtsneden te vervaardigen, noopte een Nederlandsch kunstenaar tot het scheppen van de eerste reeks vaderlandsche geschied-uitbeeldingen, die hoe primitief zij overigens ook zijn, alleen reeds als eerste proeven van vaderlandsche historieprenten onze aandacht verdienen. Het werkje is geïllustreerd met vijf zéér gebrekkige houtsneden, waarvan de eerste den Romeinschen keizer
julius caesar sticht nijmegen. Houtsnede uit een ± 1487 verschenen ‘Jeeste van Julius Caesar’.
uitbeeldt als een soort Roland-zuil, staande op een wereldbol, met een zwaard en een boek in de hand, als aanduiding van zijn dubbele werkzaamheid als veldheer-schrijver. Opmerkelijk is de directe invloed der ‘Translatio imperii’-gedachte: voor den 15den eeuwschen beschouwer kenmerken de twee dubbele adelaars van het Duitsche Rijk op borstpantser en schild dezen Caesar als een Romeinsch keizer2). De overige vier prentjes vertoonen scènes uit de krijg: een gevecht in een bergpas, twee belegeringen en een voorstelling van Julius Caesar te Nijmegen als illustratie van de vrij onlogische passage ‘des so quam hi den ryn neder met groter crafte ende quam tot ymmaghen dat hi selver stichtte’. Door Caesar te zijn gesticht, was in die dagen voor menige stad in Noord-Europa een eer, die men zich door geen historische kritiek liet ontnemen3). Op de achtergrond ontwaart men twee blokhuizen en een brug, die in het geheel niet lijkt op Caesar's houten brug, welke in de onmiddellijk aan deze passage voorafgegane tekst uitvoerig is beschreven. Veel verband tusschen de tekst en de illustraties valt hier dus nog niet te bespeuren, maar toch moet men den onbekenden houtsnijder nageven, dat | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 125] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
hij zich ingespannen heeft, om zijn held op een niet alledaagsche wijze uit te dossen, en zelfs dat hij, door de Roland-zuil als uitgangspunt te kiezen, blijk geeft zijn voorbeeld in de goede richting gezocht te hebben. Wat kan hem tot deze ‘moderne’ opvatting hebben gebracht? Waarschijnlijk is het meer de schrijver geweest dan diens stof, die tot het overwinnen van het absoluut anachronistische standpunt heeft geleid. M.a.w. het feit, dat hier niet de tekst van een tijdgenoot moest worden verlucht, maar een eeuwen oud verhaal, eigenhandig opgeteekend door een figuur als Julius Caesar, ‘die één van die neghen die beste is gherekent’, hielpen den illustrator waarschijnlijk over het doode punt heen. Hoe dit zij, hem voor het eerst zien we moeite doen, om door het costuum van zijn personen de groote afstand in tijd voelbaar te maken. De weg naar het nationale verleden voerde ook in dit opzicht weer via Rome. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
‘Cronyke van Brabant’, Antwerpen 1479.In 1479 verscheen bij Rolant van den Dorp te Antwerpen ‘Die alder Excellenste Cronyke van Brabant’, een geschiedwerk, dat met zijn 48 verschillende houtsneden aanzienlijk rijker was geïllustreerd dan alle tot dusver verschenen kronieken en dat - waarschijnlijk wel daarom - tot 1530 vier maal werd herdrukt1). De meeste der houtsneden werden in het werk op de gebruikelijke wijze meer dan éénmaal afgedrukt, waardoor het totale aantal der illustraties tot 94 werd opgevoerd. Wat de onderwerpen betreft, zij kunnen in vier groote groepen worden verdeeld: heiligen, vorstenportretten, gevechtsscènes en enkele wapenschilden2). Van den Dorp gebruikt, geheel als Veldener, zijn houtblokken meer als aanduiding dan als documentatie bij zijn historische tekst. Zoo is het portret van Hertog Wencelyn van Brabant en diens vrouw hetzelfde prentje als dat van Jan van Brabant en Jacoba van Henegouwen, en dezelfde afbeelding van een heilige heet achtereenvolgens: Sinte Pharelt, Sinte Ermelijne, Sinte Berlindis, Sinte Reynoffele van Yncourt, Sinte Amelberge en Sinte Yale van Nyvele!3). Het ontstaan en de herkomst der prenten is wederom kenmerkend voor het levendige bedrijf en het internationale verkeer in de drukkerswerkplaatsen dier dagen. De reeks der 16 heiligen vertoont n.l. duidelijk twee verschillende handen. Naar Conway aannam4), zal men zich moeten voorstellen, dat de uitgever twee houtsnijders aan het werk zette, om des te spoediger met deze onderneming voort te kunnen gaan. De gevechtsscènes werden voor een deel nieuw vervaardigd, voor een deel waren zij copieën naar illustraties uit de beide volksboeken ‘Historie van Troyen’ (Haarlem, Bellaert 1485)5) en ‘Godevaert van Boloen’ (Gouda, De Os 1485/86)6). Ze leveren zoodoende een aanwijzing van de invloed, die in dit tijdvak en voor het gebied der houtsnijkunst van het Noorden naar het Zuiden uitstraalde. Het merkwaardigste van deze ontleeningen is evenwel dit, dat op het oogenblik, waarop men de illustratie van het geschiedboek wenschelijk gaat achten, | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 126] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
er blijkbaar reeds een aantal illustraties bestaan, ontworpen voor letterkundige werken met historisch onderwerp. Het mag op het eerste gezicht bevreemden, maar afgezien van de als vingerwijzingen gebruikte afbeeldingen met heiligen, vorsten e.d., welke ‘portretten’ om praktische redenen in een wetenschappelijk werk op hun plaats waren, ondervindt de historische illustratie de grootste invloed van de verluchting der letterkundige producten met historisch onderwerp. Het uitbeelden van een episode, zooals die in de tekst wordt beschreven is, gezien van wetenschappelijk standpunt, altijd overbodig. Wanneer geschiedwerken met dit soort verluchtingen worden geïllustreerd, is het steeds een tegemoetkoming aan de niet strikt-wetenschappelijke smaak van het publiek. Het is in hooge mate typeerend, dat wij in de ontwikkeling van het 15de-eeuwsche geschiedboek deze omweg kunnen waarnemen, die van het ongeïllustreerde, wetenschappelijke geschiedboek via het geïllustreerde historische verhaal weer leidt tot de geïllustreerde kroniek in de landstaal.
*** | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
B. De zestiende eeuwDe ontwikkeling van het geïllustreerde geschiedboek zette zich in de 16de eeuw niet regelmatig voort langs de reeds ingeslagen wegen. L. Baer, naar wiens studie over het geïllustreerde geschiedverhaal der 15de eeuw wij hierboven in de noten herhaaldelijk hebben verwezen, besluit zijn onderzoekingen met de opmerking, dat reeds tegen het eind der door hem behandelde periode een inzinking valt waar te nemen. Toen eenmaal een zeker peil van technische routine was bereikt, bepaalde men zich ertoe, de verworven vaardigheid toe te passen; men ontleende de motieven aan de reeds bestaande voorbeelden en men ging zelfs zoo ver, dat men de oude houtblokken in stukken zaagde om door combinatie der brokstukken tot een nieuw aantal wisselende illustraties te komen. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Spieghel historiael 1515.De illustraties bij de ‘Spieghel historiael’, welke Claes Grave in 1515 te Antwerpen uitgaf1), vertoonden dan ook hoegenaamd geen nieuws, al waren zij van recenter herkomst dan de tekst, die niet meer was dan een prozabewerking der eerste acht boeken der bekende berijmde vertaling van het ‘Speculum historiale’ door Vincentius van Beauvais, welke Jacob van Maerlant in zijn laatste levensjaren (1283/4-'88) op verzoek van graaf Floris V had ondernomen. De keuze der gebruikte houtsneden sluit nog geheel aan bij de opzet van het middeleeuwsche geschiedwerk, dat de wereldgeschiedenis slechts kon | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 127] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
zien als een verward tusschenspel tussen de Zondeval en het Laatste Oordeel. De houtsnede op het titelblad vertoont de Schepping, die op de keerzijde het Paradijs; de andere illustraties hebben betrekking op de tocht door de Roode zee (fol. 25), de jongelingen in de vurige oven (fol. 55v), Alexander den Groote (scène met de komst van een bode, links een olifant met een groot kasteel op zijn rug, fol. 77), de val van Jericho (fol. 100), welke houtsneden bij eenig stelselmatig zoeken waarschijnlijk wel in Nederlandsche incunabelen zouden zijn terug te vinden. Iets meer valt er thans reeds te zeggen over de vier laatste houtsneden, die twee aan twee op fol. 135v en 164 zijn afgedrukt, met voorstellingen van Annunciatie, Aanbidding, Kruisiging en Pinksteren. Deze zijn tot dusver onopgemerkte copieën naar de overeenkomstige prenten uit de curieuze, laat- 15de-eeuwsche reeks, die men naar de twee bezitters de passie van Delbecq-Schreiber heeft genoemd1). | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Cronycke van Hollandt 1517.Ook de wijze, waarop de verluchting der in 1517 bij Jan Seversz. te Leiden uitgegeven ‘Cronycke van Hollandt, Zeelandt ende Vrieslant, beghinnende van Adams tiden... .tot den jare 1517’ tot stand is gekomen, beantwoordt in groote trekken geheel en al aan deze algemeene opmerkingen. De door Seversz. uitgegeven kroniek, ‘de sluitsteen der middeleeuwsche geschiedschrijving’2), die weldra Veldener's uitgaven geheel van de markt zou verdringen3), dienen wij thans wat nader te beschouwen. Het is niet onwaarschijnlijk, dat Seversz. speculeerde op een opleving van de belangstelling in de vaderlandsche geschiedenis, toen hij den uit Gouda geboortigen Augustijner monnik Cornelius Aurelius opdracht gaf, Johannes à Leydis' ‘Chronicon Comitatum Hollandiae et Episcoporum Ultratrajectensium’ in de landstaal te bewerken. De genoemde toeneming van de belangstelling in het vaderlandsche verleden had een politieke oorzaak. Den 23sten Januari 1516 was Ferdinand van Aragon, Karel de Vijfde's grootvader, overleden en de vraag, wie hem als koning van Spanje zou opvolgen, hield in geheel Europa de gemoederen in spanning. Zeer tegen de zin van Frankrijk liet Karel zich den 5den April 1516 in Brussel tot koning van Spanje uitroepen, en legde daarmede een persoonlijke band tusschen de Bourgondische landen en de Spaansche monarchie. Met deze coup d'état was de zaak echter nog geenszins definitief geregeld, en in het najaar van 1517 moest Karel naar Spanje vertrekken om door zijn persoonlijk verschijnen voor de Cortes de door hem geforceerde stand van zaken zijn beslag te doen krijgen. Zijn eed als koning van Spanje legde hij eerst den 5den Februari 1518 af. De uitgave van Seversz.' kroniek valt juist in deze periode, waarin voor onze landen zoo belangrijke staatszaken hangende waren. De samenvatting van het eerste boek op fol. 92v geeft de bedoeling van het geheel duidelijk weer: volgens Augustinus heeft God den Romeinen toegestaan de wereld te | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 128] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
veroveren, opdat daarna het rijk Christus op de oude grondvesten zou kunnen verrijzen. De keizers en koningen van Europa zijn de directe opvolgers van de Romeinsche keizers. Van Karel den Groote ‘nader rechter linie ende ofcoemst uitgesproten ende geboren’ zijn de graven van Holland, welke ‘dicwil seer hoechlicken anden voerseyden keyseren ende ander mogende heren ende landen gehilict (= gehuwd) sijn geweest’. Zoo is het te verklaren, dat ‘die coninclicke maiesteyt onses alder ghenadichste heren ende graves van Hollant, Kaerl, Coninc van Arragon, dien die mogentheit goeds (= Godes) believe langlivich gesont ende voerspoedich te sparen, up dese tijt is veel conincrijken ende landen coninc ende heer’. Op deze wijze diende zich het dikke geschiedboek aan als een sleutel tot de gebeurtenissen van de dag, waarin de loop der historie van ‘Adam's tijd’ af grondig werd opgehaald! De bewerker Aurelius, die o.a. vertoefd heeft in het even buiten Leiden gelegen klooster Lopsen, had kort te voren door twee in het Latijn geschreven historische werkjes de aandacht der geleerde wereld op zich gevestigd1). De handschriften van een zoo degelijk wetenschappelijk werk als Johannes à Leydis' ‘Chronicon’ zullen waarschijnlijk wel niet verlucht zijn geweest2), maar sedert Veldener's en Van den Dorp's uitgaven kon een voor het groote
koning ezeloor. Houtsnede uit Seversz.' Cronycke, 1517 (W. 29).
Hoewel de tekst het bestaan van dezen fabelkoning ontkent, wordt hij door den uitgever toch afgebeeld. Het voorbeeld was een ‘Menelaus’ uit een Duitsche kroniek van 1493, die van ezelsooren werd voorzien. publiek bestemd gedrukt geschiedboek hier te lande niet meer ongeïllustreerd verschijnen. De zorg voor het uiterlijk van het boek kwam zoodoende geheel en al te rusten op den drukker-uitgever, die, voorzoover hij niet uit zijn voorraad houtblokken putte, stellig over de noodige boekenkennis beschikte, om de door hem te werk gestelde houtsnijders de voorbeelden der nog ontbrekende prentjes aan te wijzen. Dat de bewerker van de tekst niet tevens de verluchting verzorgde, kan men afleiden uit menig verschil in opvatting. Zoo verhaalt Aurelius van koning Etzelinus ,den zoon van ‘Here Lem’ den stichter van Haarlem, ‘den welcken die leke luden noemen Ezeloer omdat hi so lange oren hadde gelijck een ezel’. Den geleerden schrijver is dit sprookje echter te kras en hij heeft zelfs een wetenschappelijke verklaring bij de hand: ‘mer dit is al versierde logentael, want hi genoemt was Aurindulius of Etzelinus ende comt sere mitten Latijn over een. Want auris is een oer; mer dat hi lange oren hadde en is so niet’3). Het doet vreemd aan, onmiddellijk naast deze uitdrukkelijke weerlegging een prentje te vinden, dat den fabel-koning met zijn zonderlinge kenmerken | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 129] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
ten duidelijkste afbeeldt. Wanneer men nu nog weet, dat hiervoor niet een bestaand houtblok werd gebruikt, maar dat aan een beeltenis van koning Menelaus, ontleend aan een Duitsche kroniek van 1493, door den copiïst deze ezelsooren expresselijk werden toegevoegd, dan wordt het wel zeer twijfelachtig of deze extra moeite op verzoek van Aurelius zal zijn gedaan. Blijkbaar was de belangstelling van den uitgever, die ook met de smaak van het publiek had rekening te houden, minder wetenschappelijk dan die van den monnik. Tot dezelfde gevolgtrekking kan men komen op grond van enkele gevallen, waarin de tekst der kroniek ongeïllustreerd blijft, terwijl men - althans volgens onze moderne begrippen - juist dáár een prentje zou hebben verwacht. Sprekend over het aanzien, dat de Bataven bij de Romeinen genoten, beroept Aurelius zich op den dichter Martialis: ‘Dit betuget oeck Marcialis, des keizers Domiciaens cokenmeester, een groot poëet; als dat die Romeinen den Hollanders niet alleen en eerden, mer oeck ontsagen: want doe een burger van Romen een groot huis op een hoeck van eenre straten ghetimmert hadde, dede hi setten een beelt van stenen wtgehouwen opten hoeck vanden ghevel mit een faetsoen van enen Hollander mit al sulcken habijt als si doe in Hollant plegen te dragen. Die kinderen van Romen quamen om dit beelt te besien ende bespottent, overmits die nijewicheit vanden clederen en de habijte. Dit horende, Marcialis voornoemt maecte twe metren oft vaersen ende ghedichten over dit beelt ludende aldus: Ghi kinderen van Romen bespot mi, mer Domiciaen die keizer ontsiet mi’1). Aan dit zonderlinge verhaal, dat Aurelius blijkbaar na aan het hart lag2) en dat uitgangspunt had kunnen worden voor speculaties in beeld betreffende het uiterlijk der oudste bewoners dezer streken, ging de uitgever evenwel met stilzwijgen voorbij en al evenmin verlokte hem tot het geven van afbeeldingen het hoofdstuk ‘Van die oude manieren, zeden, ghewoenten ende costumen der Hollanderen, van haer habijt ende clederen, spijs ende dranck’, dat ons thans voor illustraties bij uitstek geschikt lijkt, en dat ook meer gegevens voor een beeldenden kunstenaar bevatte dan het vorige3). Wat hij betreffende deze oudste tij den wel deed afbeelden - we zagen het reeds hierboven (bl. 53) -, was het stempel op een bij Leiden gevonden Romeinsche dakpan. De belangstelling van Seversz. was van geheel andere aard dan die van zijn auteur. Hoeveel fabeltjes Aurelius ook navertelt, toch geeft hij op tal van plaatsen blijk, nieuwe wegen te willen inslaan. Seversz. is in dit opzicht heel wat behoudender dan zijn auteur. Men kan trouwens moeilijk verwachten, dat het licht, dat de geschiedvorsching zoo juist had ontstoken, nu ook onmiddellijk zou zijn doorgedrongen tot de ateliers der teekenaars en houtsnijders. In werkelijkheid zou het nog bijna een eeuw duren voor men geschiedillustraties ging ontwerpen, die op de hoogte staan van het wetenschappelijk peil der werken waarbij ze behooren. Seversz. volgde in elk opzicht de heerschende tradities en op enkele uit- | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 130] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
zonderingen na zijn de door hem gebruikte illustraties dan ook alle direct of indirect aan oudere voorbeelden ontleend.
Volgens hun herkomst kunnen de houtsneden in de ‘Cronycke’ van 1517 verdeeld worden in de volgende groepen:
In totaal bevinden zich in deze kroniek 243 afbeeldingen; het aantal gebezigde houtblokken is evenwel aanzienlijk minder (110), daar Seversz. volgens het algemeen gangbare gebruik sommige blokken herhaaldelijk afdrukte. Van de in de ‘Cronycke’ voorkomende 110 houtblokken vindt men in de noten een lijst, voorzien van volgnummers, zoodat ze bij de hierna volgende bespreking op eenvoudige wijze te citeeren zijn; in deze lijst, die als leidraad voor den lezer kan dienen, is tevens aangegeven bij welke groep elke houtsnede nader wordt besproken, alsmede op welke plaatsen der ‘Cronycke’ van hetzelfde houtblok verdere afdrukken voorkomen .1).
noot 1)
[einde noot 1]
A. Sedert Conway zich in 1884 als eerste gewaagd had in het toen nog onbetreden gebied der Nederlandsche incunabel-illustratie2), is het bekend, dat | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 131] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
een aantal der door Seversz. voor de ‘Cronycke’ gebruikte houtblokken te voren gediend hadden in de omstreeks 1486 door Godfried de Os uitgegeven ‘Historie hertoghe Godevaerts van Boloen’1). Het zou ons te ver voeren, thans nader in te gaan op de door Baer opgeworpen vraag, of de illustraties
de saksische prinsen horsus en eugistus voor vortigernus, koning van engeland. Houtsnede uit Seversz.' Cronycke, 1517 (W. 27). Dit houtblok had te voren gediend in een volksboek over Godfried van Bouillon. ‘De aankomst van den held aan een vreemd hof’ was een in dergelijke werken vaak uitgebeelde episode.
wel oorspronkelijk voor dat boek zijn vervaardigd2). Voor ons doel is het voldoende op te merken, dat in totaal 7 prenten uit de ‘Cronycke’ (de Nrs. 4, 7, 27, 50, 74, 83 en 84 van onze lijst) afdrukken zijn van houtblokken, die ook in de Goudsche ‘Godevaert’-uit-gave voorkomen3). De prenten bij de avontuurlijke kruisvaarders-roman, die vrijwel alle zonder uitzondering gevechten of ontmoetingen van krijgslieden tot onderwerp hadden, moesten wel een welkom materiaal zijn voor elken uitgever, die een algemeene geschiedenis wilde illustreeren. Een door Seversz. toegepaste kunstgreep, die de bruikbaarheid der houtblokken nog verhoogde, bestond hierin dat hij waar dat pas gaf, de Fransche lelies der krijgers wegsneed. Zoo zijn op de herhalingen van W. 50 en 83 de velden der banieren en wapenschilden blank geworden. Blijkbaar vreesde de uitgever in dit opzicht wel de kritiek van zijn lezers. Hij zag er echter niet tegen op, hun als Utrecht (W. 74) en Valenciennes (W. 84) twee stukken voor te zetten van een houtsnede, die te voren de stad Tarsus had moeten aanduiden! Wat hun artistieke waarde betreft, beteekenden de houtsneden ook in de jaren toen De Os ze gebruikte reeds een teruggang vergeleken bij vroegere prestaties. De kunst van den ‘derden Goudschen houtsnijder’, gelijk men op voorbeeld van Conway dezen meester pleegt te noemen, is geheel en al afhankelijk van die van zijn confrater, welke tusschen de jaren 1483 en 1486 voor den Haarlemschen uitgever Jacob Bellaert verscheidene reeksen fraaie illustraties vervaardigde. Men vergelijke slechts onze afbeelding (W. 27) met de overeenkomstige houtsnede uit de door Bellaert uitgegeven ‘Historie van Jason’4). De geheele compositie is door den Goudschen houtsnijder zonder meer overgenomen, maar deze verraadt zijn geringer meesterschap door de voorzichtige gebaren van zijn houterige figuren en door de angstvallige wijze, waarop hij zijn arceeringen aanbrengt. Onaannemelijk lijkt ons daarom de onlangs door Hind gemaakte opmerking, dat deze houtsneden van de hand van denzelfden | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 132] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
houtsnijder (ev. ook van denzelfden ontwerper) zouden zijn, als de buitengewoon geestige prentjes bij Johannes Brugman's ‘Vita Lydwinae’ (Schiedam 1498), die tot het allerbeste behooren, wat de 16de eeuw niet alleen in de Nederlanden, maar ook daarbuiten, aan illustraties heeft voortgebracht1).
B. Wij duidden reeds met een enkel woord aan, dat Seversz. voor de afbeeldingen van pausen, keizers en bisschoppen zich grootendeels hield aan de internationale voorbeelden uit Hartmann Schedel's ‘Liber Chronicarum’ van 1493. Wellicht pleit het voor zijn wetenschappelijk gevoel dat hij voor de meeste conterfeitels der landsheeren en -vrouwen gebruik maakte van de illustraties bij een werk, dat ten nauwste samenhing met Karel den Stoute en diens hofhouding. Hoe dit zij, de graven en gravinnen van Holland waren tenslotte soortgelijke heeren en vrouwen als Karel en zijn kring, en het toeval wilde, dat Seversz. onder zijn voorraad houtblokken een stel zeer fraaie voorstellingen had met scènes uit het ridderlijke leven dier dagen. Zij waren oorspronkelijk door een Nederlandsch meester vervaardigd als illustraties bij een allegorisch gedicht ‘Le Chevalier délibéré’ van den Bourgondischen hofpoëet Olivier de la Marche2). Van dit werk zag de eerste hier te lande verschenen druk waarschijnlijk te Gouda omstreeks 1488 het licht3). Een herdruk en een vertaling, beide voorzien van dezelfde illustraties, werden resp. omstreeks 1500 en in 1503 te Schiedam uitgegeven4), terwijl Seversz. dezelfde houtblokken in 1508 nogmaals bij een andere vertaling afdrukte5). Twee ervan gebruikte hij in 1511 nog eens ter verluchting van een ander werk6), en in 1517 wist hij aan de ongeveer 30 jaar oude blokken blijkbaar geen betere bestemming te geven, dan ze in stukken te zagen en te bezigen voor de illustratie van zijn kroniek. Op deze wijze kreeg hij 19 nieuwe blokken en wel 14 met afbeeldingen van één of meer personen (onze Nrs. 54, 57, 66, 73, 76, 78, 79, 89, 91, 93, 96, 97, 98, 101) en 5 met voorstellingen van gebouwen (W. 59, 60, 62, 70, en 82)7). Daar de geheele reeks Chevalier-houtsneden 16 bedroeg, volgt reeds uit een eenvoudige optelsom, dat Seversz. zijn blokken zorgvuldig in stukken moet hebben gezaagd en dat verscheidene blokken hem meer dan één bruikbaar stuk moeten hebben opgeleverd8). Een vergelijking met de facsimile-uitgaven leert ons, dat 5 van de 16 houtblokken niet werden aangesproken. Van de overblijvende 11 leverde er één 3 nieuwe afbeeldingen; uit 7 andere werden telkens twee bruikbare stukken gehaald, terwijl 3 houtblokken slechts voor één enkele kleine afbeelding verzaagd werden9). De allegorische personen van De la Marche's gedicht, ‘L'acteur’, ‘Pensee’, ‘Vouloer’, ‘Reliques de jeunesse’ en hoe zij verder nog mogen heeten, waren door den houtsnijder aangeduid met hun volle namen, die meestal in zwarte letters over hun figuren heen waren aangebracht. Deze letters, die in het houtblok en relief waren blijven staan, konden te allen tijde gemakkelijk worden weggesneden, en met uitzondering van het zwaard ‘Fortune’ op | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 133] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
W. 76 en van den nar ‘Abusion’ op W. 91, zijn alle oorspronkelijke namen uit de in de ‘Cronycke’ afgedrukte houtblokken verwijderd. Een bijzondere moeilijkheid in dit opzicht leverde het blok dat Seversz. wenschte te gebruiken voor Aernout, den derden Graaf van Holland (W. 54). Tevoren was deze in statig zwart gedoste figuur ‘L'acteur’ geweest, maar in tegenstelling met de andere opschriften had de houtsnijder de aanduiding van zijn kwaliteit ingegrift in het houtblok, zoodat die naam op de afdruk met witte letters in het zwarte fond te lezen stond (afb. 491). Deze letters konden dus niet door eenvoudig uitsnijden verwijderd worden, tenzij men genoegen wilde nemen, met een zinlooze witte rechthoek in de zwarte figuur1). Seversz. nam een ander hulpmiddel te baat; naar alle waarschijnlijkheid vulde hij de ingegrifte letters met de één of andere pasta (b.v. stopverf) een kunstgreep, die we hem nog eenige malen zullen zien toepassen2). Bijzondere bespreking verdient verder de prent W. 79, de illustratie van de geschiedenis van de snoode moord op Graaf Floris IV, bedreven op het steekspel te Clermont in 1234. Voor een recht begrip der illustratie is het noodig, dat we hier het larmoyante verhaal, dat in drakerigheid de ergste keukenmeiden-roman niets toegeeft, zeer in het kort verhalen. Het begin van alle ellende is het ongelijke huwelijk van den ouden Graaf van Clermont met een jonge vrouw. Deze Gravin hoorde zooveel spreken van de ridderlijke en manlijke daden van Floris van Holland, dat zij ‘begon te dencken ende te avisieren hoe si desen Grave van Hollant best mochte comen te sien’. Tenslotte wist ze haar gemaal te bewegen, een steekspel uit te schrijven, wel verwachtend, dat Floris, die ‘in veel tornoyen in vreemde landen placht te wesen’, van de partij zou zijn. Inderdaad verschijnt deze en op het oogenblik, door de illustratie in beeld gebracht, is het steekspel in volle gang. Het is een tooneeltje, niet ongelijk aan het decor van Schiller's ‘Handschuh’; de Gravin kijkt met haar dames uit het venster en vraagt haar man, die naast haar zit, haar den beroemden Hollandschen ridder, die zich wederom boven allen onderscheidt, aan te wijzen. De graaf voldoet aan haar verzoek, maar voegt haar toe: ‘Dien du mit barnender minnen dicwils begheert hebste levende te zien.... du selsten noch tavont doet sien’. In de verdere geschiedenis sneeft nu de eene hoofdpersoon na de andere. Clermont werpt zich op Floris, dien hij doodt; diens mannen wreken zich echter onmiddellijk op den ouden Graaf en wat de Gravin betreft, zij ‘verloer van groten bitteren rouwen horen sin ende woude boven van den toern neder vallen’; tenslotte ‘quam hoer an een groote siecte, diemen niet wel genesen en kan, geheten ‘amorhereos’ ende leefde onlanghe daer na’3). Hoe moest Seversz. deze aangrijpende geschiedenis naar verdienste illustreeren? Onder zijn houtblokken had hij er wel eenige met voorstellingen van ridderlijke tweegevechten, maar daar miste men steeds de uit | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 134] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
de ramen toeziende edelvrouwen, en het zal den lezer duidelijk zijn, dat onze drukker de aanwezigheid van ‘der Junkfrauen schöner Kranz’ op een illustratie bij dit verhaal een noodzakelijke eisch zal hebben geacht. Toevallig bood het tiende blok uit
graaf floris iv op een steekspel gedood. Houtsnede uit Seversz.' Cronycke, 1517 (W. 79). Combinatie van twee fragmenten tot een geheel, dat ongeveer met het geschiedverhaal overeenstemt.
de ‘Chevalier’-reeks, voorstellende de aankomst van den ridder voor het ‘Paleis der Liefde’, wel een dergelijke feestelijke aanblik. Seversz. zaagde nu van deze houtsnede de bovenste reep met een bonte rij van dames en heeren voor open vensters en spelende muzikanten achter de kanteelen op het dak, van het blok af en combineerde het vervolgens met het grootste gedeelte van blok 4, een tweekamp tusschen ‘L'acteur’ en ‘Messire Hutin’. Dat bij dit laatste duel ook nog een vrouwelijke figuur ‘Reliques de Jeunesse’ in het perk aanwezig was, deed er minder toe; Seversz. zal het geen van zijn lezers hebben kwalijk genomen, wanneer in hun verbeelding deze figuur werd tot de ongelukkige Gravinne, die niet wetend ‘hoe si den Grave van Hollant bi een heimeliken bode mochte waarscuwen’, wellicht zich zelf in het strijdperk waagde, om te trachten met haar schild de slagen van den door haar bewonderden held af te wenden. Zoo schiep Seversz. met zijn gebrekkige middelen, dank zij een modern aandoende ‘montage’- techniek, voor één der populairste verhalen uit zijn kroniek een fullpage illustratie, die op de fantasie van zijn lezers bevruchtender zal hebben gewerkt, dan het beste nieuwe ontwerp het zou hebben gekund. De overige aan den ‘Chevalier’ ontleende illustraties met figureele voorstellingen behoeven we hier niet nader te bespreken. Slechts willen wij wijzen op het feit, dat Seversz. bij 5 der blokken die hij door afzagen had verkregen, een rechthoekje uit een der zijkanten nam, | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 135] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
groot genoeg om een ander houtblokje op te nemen, waarin een wapenschild was uitgesneden; zoodoende stempelde hij deze houtsneden nog meer tot afbeeldingen van ‘Graven en Gravinnen’, wier portretten, gelijk de verdere ontwikkeling leert, wel steeds van hun wapenschild vergezeld gingen1). De wijze, waarop Seversz. de houtblokken in stukken zaagde, moet in enkele gevallen wel zeer zorgvuldig zijn geweest. Hoofdzaak waren hem natuurlijk wel de afbeeldingen der Bourgondische heeren en dames, maar het blijkt, dat menig hoekje uit de achtergronden nog best te gebruiken was voor de aanduiding van steden, kasteelen en kloosters. Zoo zaagde hij het tweede blok der Chevalier-reeks, voorstellend de ontmoeting van ‘L'acteur’ en Vrouwe ‘Pensee’ voor een kasteel, met twee zaagsneden in drie vrij zelfstandige stukken, waarvan de twee onderste resp. als ‘Aernout’ (W. 54. Zie de afb. 491) en ‘Vrouwe Jacob’ (W. 101) dienst deden, terwijl de bovenste strook als ‘Delft’ en later nog eens als ‘Amsterdam’ toepassing vond (W. 59). Minder gelukkig liepen de deellijnen over blok 8, voorstellende den Chevalier, die uit handen van den heremiet ‘Entendement’, de lans ‘Regime’ in ontvangst neemt. Nadat de linker helft van het blok door twee schuine lijnen uit het blok was weggehaald (W. 98), wilde onze drukker blijkbaar nog het kapelletje op de achtergrond gebruiken. Zonder scrupules werd hiervoor de monnik onthoofd; een gedeelte van diens hoofd en het uiteinde van de lans bleven op deze wijze echter aanwezig op het zoo gewonnen prentje, dat het eerste Karthuizer klooster moest aanduiden (W. 60); de lanspunt, die juist bij het torentje op de viering uitkwam, werd waarschijnlijk als te hinderlijk uit het blok weggesneden2). In verband met deze versnijdingen is het 13de blok stellig het opmerkelijkste uit de reeks. De koppen der beide paarden op de voorgrond zijn hier n.l. zoodanig in het vlak geplaatst, dat een loodrechte verdeelingslijn noodzakelijk een der beide koppen zou doorsnijden. Een nauwkeurige vergelijking der beide afbeeldingen W. 97 en 76 met de facsimile-reproductie van C. 13 leert evenwel, dat het blok toch grootendeels door een loodrechte snijlijn in twee stukken werd verdeeld. Ter hoogte der twee paardekoppen moet deze lijn dus een S-bocht hebben gemaakt. De technische vraagstukken, die in verband met deze kwestie aan de orde zijn gesteld, behandelen wij in een noot3), omdat ze ons eigenlijke onderwerp niet direct betreffen. Evenmin kunnen wij hier verder ingaan op het ingewikkelde probleem van het auteurschap der Chevalier-houtsneden, dat reeds vele pennen in beweging heeft gebracht. Vooral schrijvers over de houtsneden van Lucas van Leyden en Jacob Cornelisz. hebben, op zoek naar een voorstadium van deze grootsche periode der Hollandsche xylografie, zich bezig gehouden met de illustraties van den ‘Chevalier délibéré’. Wij kunnen er niet aan denken, hier nader op deze kwesties in te gaan. Slechts zij vermeld, dat in dit vraagstuk de groote moeilijkheid is gelegen in de vraag, hoe men zich de verhouding tusschen ontwerper en houtsnijder moet denken, een punt, dat door de meeste schrijvers over | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 136] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
dit ontwerp niet eens aan de orde is gesteld en dat daardoor juist des te meer kon bijdragen tot de verwarring, die op dit gebied nog altijd heerscht. De conclusies van een door ons ingesteld onderzoek, waarvan het verslag hier niet op zijn plaats is, zijn de volgende: de illustraties in de Goudsche uitgave van den ‘Chevalier délibéré’ moeten beschouwd worden als het werk van een middelmatig houtsnijder, waarschijnlijk dezelfde die voor Godfried de Os de prenten bij diens ‘Historie Hertoghe Godevaerts van Boloen’ sneed. De ontwerpen voor deze illustraties werden vervaardigd door den
‘burcht te leiden’. Houtsnede uit Seversz.' Cronycke, 1517. (W. 28). Deze reeds bestaande houtsnede werd volkomen willekeurig als afbeelding van de Burcht te Leiden gebruikt, n.b. door een Leidschen uitgever!
Utrechtschen schilder, dien men op gezag van Friedländer met de verlegenheidsnaam van ‘den Meester van Delft’ pleegt aan te duiden, welke kunstenaar, althans voor de hoofdfiguren der uit te beelden scènes, gebruik gemaakt zal hebben van hem uit de Z. Nederlanden of Frankrijk toegezonden schetsen.
C. Nu wij, mede door het inmiddels voortgeschreden onderzoek op het gebied der Nederlandsche schilderkunst, de diverse handen, die bij het ontstaan der ‘Chevalier’-illustraties een rol speelden, beter hebben leeren kennen, is het interessant de groep houtsneden te beschouwen, die Conway slechts uit de afdrukken in Seversz.' ‘Cronycke’ kende, maar die volgens hem beschouwd moeten worden als het werk van denzelfden houtsnijder. Het zijn van onze lijst de Nrs. 5, 13, 19, 28, 31, 88, 99, 102 en 107 een vrij heterogene groep, die stellig een uitvoeriger bestudeering verdiende1). Gelijk ook Conway reeds opmerkte, zijn deze prenten n.l. geenszins gelijk van kwaliteit. Naast een zeer onbeholpen illustratie als W. 13 staat een buitengewoon geestig prentje als W. 28, dat Conway in enkele opzichten aan de ‘Chevalier’-reeks herinnerde. Wij kunnen die indruk geheel en al onderschrijven; de op de voorgrond geplaatste rugfiguur en de struik rechts voor zijn enkele der punten, waardoor het verband met de ‘Chevalier’-illustraties zich verraadt (vgl. afb. 492). Opmerkelijk is echter, dat men de door den ontwerper der laatstgenoemde reeks met zooveel meesterschap beheerschte verdeeling van licht en schaduw hier in het geheel niet terugvindt2). Ten nauwste met W. 28 verwant, maar zwakker in uitvoering, zijn de beide prenten W. 19, met de geestige contouren der in de knieën even doorgebogen mannetjes en W. 107, met de sierlijk gelijnde paarden en alweer een knoestige, dorre boom tegen de horizon, | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 137] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
zooals we die in de ‘Chevalier’-reeks b.v. op de Nrs. 3 en 8 vinden. Onhandiger in uitvoering, maar daarentegen door zijn arceering en de gezichtstypen aan de ‘Chevalier’-reeks
terechtstelling van de moordenaars van floris V. Houtsnede uit Saversz.' Cronycke, 1517 (W. 88). Oudste uitbeelding van dit feit. Waarschijnlijk oorspronkelijk voor een ander doel vervaardigd.
herinnerend, is W. 88, hier gebruikt voor de terechtstelling der moordenaars van Floris V, maar stellig voor een ander doel vervaardigd1) (afb. hiernaast). Tot de prenten, die het ouderwetschere genre vertegenwoordigen, behooren het ruitergevecht W. 99, waarvan het contrast met W. 107 juist door de gelijksoortigheid van het onderwerp in het oog springt, de houtsnede met een stedebouw W. 5, die in onderwerp, opvatting en uitvoering ten nauwste met een der ‘Boloen’-illustraties overeenkomt2), en de prent W. 102, die, behoudens de iets betere behandeling van het loof, geheel aansluit bij de illustraties in de door Bellaert uitgegeven ‘Historie van Trojen’ (1485)3).
D. Numeriek de belangrijkste groep zijn de illustraties, die Seversz., waarschijnlijk wel in verband met de door hem beoogde uitgave der ‘Cronycke’, liet copieeren naar de houtsneden in een der voornaamste Duitsche geïllustreerde geschiedwerken, Hartmann Schedel's ‘Liber Chronicarum’, welk werk in 1493 bij den uitgever Anthon Koberger te Neurenberg was verschenen, en daarom ook onder de naam ‘Neurenbergsche kroniek’ bekend staat. Schedel zelf duidde zijn werk aan als ‘Cronica cum figuris et imaginibus’ en inderdaad is de tentoongespreide rijkdom der illustratie opvallend. Ze bestond uit niet minder dan 1809 prenten, afgedrukt van 645 verschillende houtblokken, ontworpen door de Neurenbergsche kunstenaars Michael Wohlgemut, leermeester van Dürer, en Wilhelm Pleydenwurff4). Zelfstandig scheppend waren deze daarbij geenszins te werk gegaan; reeds het titelblad verraadt hun afhankelijkheid van het door den Hollander Erhard Reuwich in 1486 te Mainz uitgegeven boek over Breydenbach's reis naar het | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 138] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
heilige Land1). Op de lijst van kunstenaars, aan wier werken Wohlgemut en Pleydenwurff verder hun inspiratie dankten, treffen wij bovendien nog aan den Nederlandschen graveur
Zoo valt er op meer dan één punt een achteruitgang te bespeuren. De fijne gravures van de Nederlandsche meesters uit de tweede helft der vorige eeuw waren eerst in houtsnede nagevolgd en vermenigvuldigd door de Neurenbergsche kunstenaars, en werden daarna nogmaals in houtsnede gecopieerd. Daarentegen vond het nieuwe dat Koberger's uitgave bracht geen navolging. De talrijke levendige tafereeltjes werden door Seversz. waarschijnlijk als te gecompliceerd voorbijgegaan3). Wat de Leidsche uitgever aan het Neurenbergsche werk ontleende waren:
Het zou ons te ver voeren, elk dezer 45 prenten te bespreken; wij geven derhalve in een noot de noodige gegevens voor eventueel verder onderzoek4), en bepalen ons tot enkele opmerkingen. Over het algemeen zijn de houtsneden op dezelfde grootte als hun voorbeeld uitgevoerd5); technisch staan de copieën lager dan hun voorbeeld6) en vertoonen menige vereenvoudiging. Zoo zijn de bloemkelken, die in herinnering aan de stamboomen de busten van onderen afsluiten, veel eenvoudiger overgenomen en werden op de groep van hooge geestelijken (W. 18) de achterste rijen weggelaten. Hoe afhankelijk de navolger zich voelde, blijkt b.v. uit het protret W. 72, oorspronkelijk een onderdeel van een stamboom. De schuin over de figuur loopende stengel liet de copiïst niet weg, maar veranderde haar in een stok of lans. Soms ging hij in zijn getrouwheid aan het schema verder dan zijn | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 139] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
voorbeeld: bij W. 55 voegde de copiïst n.l. de bloemkelk toe, die onder vrijwel alle andere borstbeelden voorkomt.
graaf floris ii, de dikke. Houtsnede uit Seversz.' Cronycke, 1517 (W. 64). Copie naar een Duitsche houtsnede, ‘Simson, de deuren van Gaza torsend’.
In enkele gevallen is hij iets vrijer. Wanneer een pausenportret voor een bisschop moet dienen, verandert hij tiara en dubbelkruis in mijter en kromstaf (W. 35, 43 en 75). Bij W. 17, ‘Peter paeus’, maar in het Duitsche voorbeeld ‘Boos’ de hoogepriester, voegt hij deze pauselijke onderscheidingsteekenen aan de figuur toe. Bij de vorsten W. 8 en W. 10 vervangt hij de scepter door een zwaard; op W. 14 krijgt de heerscher een andere kroon op het hoofd, den ridder op W. 63 wordt een zwaard in de hand gegeven1). Van meer belang zijn de veranderingen in W. 64 en W. 90 omdat zij in het houtblok zijn aangebracht nadat het reeds gereed was gekomen, en dus hoogstwaarschijnlijk getuigen van een zeker kritisch beleid van den uitgever. Immers om deze of gene overweging moet het prentje, zooals de nauwkeurige copie het had opgeleverd, hem voor zijn doel minder geschikt zijn voorgekomen. Wat het eerste genoemde geval betreft, het was duidelijk, dat Seversz. niet zonder meer ‘Simson, de deuren van Gaza torsend’ kon gebruiken als ‘Floris II, die vette’ (W. 64). De stadsdeuren werden dus uit het blok gesneden. Een andere vraag is,
‘zeebisschop’. Houtsnede uit Seversz.' Cronycke, 1517 (W. 40). Reëele afbeelding van een fabelwezen.
hoe onze uitgever er op kon komen, de oud-testamentische figuur, zij het dan met eenige wijziging, voor den Hollandschen graaf te laten doorgaan. De tekst brengt ons de opheldering. Aurelius had Floris beschreven als ‘een frisch vroem ende heerlic prince groot van statuere’ en Seversz. heeft eenvoudig de afbeelding genomen van den grootsten en sterksten man dien hij onder zijn voorbeelden aantrof: Simson2). Op de opvallend goed gesneden prent W. 90 is de verandering minder ingrijpend, maar daardoor typeerender. Het voorbeeld was geweest Mamylas, koning der Assyriers, afgebeeld met scepter en rijksappel. Seversz. wenschte het houtblok te gebruiken als aanduiding van Graaf Jan van Henegouwen en verwijderde dienovereenkomstig de keizerlijke rijksappel uit de hand van de | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 140] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
figuur. Tegenover de vele gevallen van zorgelooze toepassing der bestaande illustraties, verdient deze enkele gunstige uitzondering stellig vermelding. Al te zwaar in Seversz.' voordeel mag het geval daarentegen weer niet wegen; een bisschopsfiguur, bij Schedel o.a. als ‘Paulus’ afgedrukt, welke Seversz. de eerste keer als ‘St. Gregorius, derde bisschop van Utrecht’ gebruikt (W. 40), doet op fol. 275V ook dienst voor het hieronder bl. 290 nader besproken fabelwezen de ‘Zeebisschop’. En vergeten we niet, dat Seversz. den Neurenbergschen Menelaus ezelsooren had aangeplakt, om hem als Etzelinus te gebruiken! (W. 29, zie de afb. hierboven op bl. 128).
E. Wij zullen thans de drie aan prenten van H. Burgkmair ontleende houtsneden uit Seversz.' kroniek bespreken (W. 45, 58 en 105). Van weinig Duitsche prentkunstenaars der 16de eeuw heeft het werk zoo snel zijn weg naar de Nederlandsche ateliers gevonden als van dezen Augsburgschen meester (1473-1531). Was 't het handelsverkeer tusschen Augsburg en Antwerpen, dat de snelle uitwisseling bespoedigde? Was het de overeenkomst in moderne kunstopvatting, welke juist deze meester uit de Duitsche stad, die het meest voor de nieuwe Italiaansche renaissance-vormen openstond, vlug gehoor deed vinden bij zijn Noordelijke kunstbroeders, die wel is waar verder van Italië, maar minstens even dicht bij de Renaissance stonden? Waarschijnlijk zal het verschijnsel moeten worden toegeschreven aan een combinatie van beide factoren1). Een figuur als de Antwerpsche houtsnijder Joost de Negker, die voor Seversz. in 1508 te Leiden Lucas van Leyden's eerste houtsnede in het blok sneed, omstreeks 1510 in het atelier van Burgkmair werkte, en verder tot zijn dood (1544) in Augsburg bleef, is een levend voorbeeld van de over en weer bestaande betrekkingen2). Wij bespraken hierboven (bl. 89) reeds het recordgeval, dat houtsneden van Burgkmair betreffende een door Augsburgsche kooplieden uitgeruste expeditie nog in het jaar van hun verschijnen (1508) te Antwerpen gecopieerd werden3). Omstreeks 1510 gaf de Augsburger drie reeksen houtsneden, elk van 7 bladen, in het licht; ze omvatten de deugden, de zonden en de planeten en vertoonen een sterke Italiaansche, met name Venetiaansche inslag4). Deze prenten zijn hier te lande herhaaldelijk nagevolgd. Zoo bevat een in 1514 eveneens te Antwerpen uitgegeven boek 7 planetenafbeeldingen, welke ten nauwste samenhangen met Burgkmair's reeks5). Dezelfde blokken vindt men verder in een Utrechtsch boek van 15316), terwijl één houtsnede, een Mars, reeds voorkomt in een ‘Cronijcke van Vlaendren int corte’, welk werk op grond van de toestand der verschillende daarin afgedrukte houtblokken omstreeks 1515 moet zijn uitgegeven7). Tenslotte bevatte een in 1538 te Kampen verschenen boek eveneens copieën naar Burgkmair's planeten-reeks; waarschijnlijk zijn dit reeds copieën uit de tweede hand8). | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 141] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ook Seversz. richtte zijn aandacht op deze prenten. Hij liet den zeer ‘antyckx’ uitzienden Mars copieeren en gebruikte het blok als Julius Caesar (W. 45). Waarlijk geen slecht begin! Eerlijkheid gebiedt
julius caesar. Houtsnede uit Saversz.' Cronycke, 1517 (W. 45).
Copie naar een Mars door H. Burgkmair. De klassiek aandoende wapenrusting zal wel tot deze overdracht hebben geleid. echter te vermelden, dat hij zich niet ontzag, het prentje later nog als Graaf Dirk III en als Floris V af te drukken1). De houtsnede W. 58, een copie naar ‘de Toorn’ met zijn vervaarlijk getrokken kromzwaard uit Burgkmair's reeks der zeven hoofdzonden2), gebruikte Seversz. als conterfeitsel van den fellen Hertog Govert met de bult, die o.a. Robert den Vries uit Holland verdreef en Westfriesland aan zich onderwierp. Dat inderdaad dit ‘toornige’ karakter tot de keuze had geleid, blijkt uit de herhaling: een tweede keer drukte Seversz. hetzelfde blok af als ‘Heer Wolfert van Veere’, dien het bijgevoegde geschiedverhaal als listig en wreed kenmerkt. W. 105, door Seversz. afgedrukt als een conterfeitsel van Karel den Stoute3), is een copie naar een gedeelte uit Burgkmair's beroemde kleurenhoutsnede van Maximiliaan te paard (1508). Met de toepassing van deze copie bleef Seversz. dus vrij dicht bij huis. Joost de Negker verleende kort na zijn komst in Augsburg (± 1510) zijn medewerking bij het tot stand komen der latere drukken van deze prent, welke dan ook zijn monogram dragen. Gelijk we zoojuist zagen, was De Negker nog kort te voren bij Seversz. in dienst geweest, zoodat het lang niet ondenkbaar is, dat de Leidsche uitgever zijn kennis van het Augsburgsche werk aan zijn persoonlijke relaties met Burgkmair's houtsnijder dankte4). Over de wijze van copieeren der drie aan Burgkmair ontleende houtsneden valt weinig op te merken. De copieën staan niet al te veel bij hun voorbeelden ten achter en volgen deze getrouw, met uitzondering van de toevoeging van een spies in de hand van Karel den Stoute. De blokken werden waarschijnlijk wel evenals die der vorige groep speciaal voor de ‘Cronycke’ gesneden; van een vroeger gebruik is ons ten minste niets bekend, al hebben wij er niet stelselmatig alle uitgaven van Seversz. vóór 1517 op nagezien.
F. De tien houtsneden van Lucas van Leyden, in totaal 12 maal afgedrukt, vormen tegenover de 45 aan Schedel's kroniek ontleende houtblokken, welke tezamen 150 afbeeldingen opleverden, slechts een geringe minderheid5). Daar bovendien ten hoogste drie dezer tien houtsneden door Lucas van Leyden onmiddellijk voor Seversz.' kroniek werden ontworpen6), is de vaak herhaalde mededeeling, dat de eerste druk der ‘Divisiekroniek’ groo- | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 142] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
tendeels door Lucas van Leyden werd geïllustreerd niet houdbaar1). Er is evenwel een andere eer, die men Seversz. kan nageven, en wel deze, dat hij zich reeds omstreeks 1507/08 de medewerking heeft verworven van het toen 13 à 14 jarige wonderkind, dat Lucas Hughe's zoon van Leyden was. Op den door Joost de Negker naar Lucas' ontwerp gesneden ‘Sint Maarten’ van 1508 en een drukkersmerk van 1509 volgen in de jaren tusschen 1511 en 1515 twee reeksen met religieuze voorstellingen, resp. van 15 en 28 stuks. De chronologische orde der prenten binnen deze reeksen valt niet meer te bepalen. Zeker is, dat ze niet afgeleid kan worden uit de volgorde, waarin wij ze in de ons thans bekende boeken uit Seversz.' uitgeverij zien verschijnen. Drie prentjes uit de reeks der kleinste houtsneden, die niet veel grooter zijn dan postzegels (n.l. 33-25 mm), kennen wij uit een uitgave van 15112); in een missale van 1514 verschijnen er behalve één dezer drie nog 23 andere3); een boek van 1515 bevat er 18, waaronder weer enkele nieuwe4). Alle vertoonen zij een heilige ten halven lijve, staande onder een ornamentale boog. Voor zijn kroniek van 1517 gebruikte Seversz. twee blokken uit deze reeks. Een Ste. Katharina, wier beeltenis hij afdrukte naast het verhaal van een wonder,
karel de v. Houtsnede door Lucas van Leyden uit Seversz.' Cronycke, 1517 (W. 109). Waarschijnlijk heeft Lucas van Leyden den vorst bij diens intocht in Leiden (1515) aanscouwd.
geschied met een reliquie, die van deze heilige in Leiden werd bewaard (W. 77) en een Maria Magdalena (W. 85) als illustratie bij het bericht van het terugvinden van haar lijk, anno 12805). In het reeds genoemde missale van 1514 vindt men verder in grooter formaat een reeks van vijf gebeurtenissen uit de heilige geschiedenis. Deze houtsneden zullen wel niet lang vóór de verschijningsdatum van deze uitgave zijn ontstaan. In 1517 gebruikte Seversz. uit deze reeks het blok van Christus' geboorte ter illustratie van diezelfde gebeurtenis (W. 12)6). Uit dezelfde tijd, en eveneens voor 't eerst in het missale van 1514 voorkomend, is de groote prent der ‘Beweening’ (W. 15)7). Tot zoover de reeds bestaande prenten met religieuze onderwerpen, die als illustraties van bijbelsche of heilige geschiedenissen in de kroniek een plaats konden vinden. De houtsnede, die in tijdsorde hierop volgt, was een actualiteit in de letterlijke zin van dat woord: een portret van den jongen Karel V (W. 109), voorzien van zijn | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 143] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
koningsinsigniën en nog in het kroningsjaar 1516 verschenen in Seversz.' uitgave van Philippus à Leydis' ‘De rei publice cura’1). Reeds Dülberg wees erop, dat Lucas in 1515 Karel heeft kunnen zien bij diens intocht in Leiden. We zijn thans genaderd tot het verschijningsjaar van de kroniek. De 20-jarige meester is dan reeds sedert jaren een Europeesche beroemdheid. Stellig zal Seversz. moeite hebben gedaan, zijn medewerking voor de uitgave van zijn geschiedboek te krijgen; het blijft echter bij drie prenten: een blokje van een bisschop (W. 38), een houtsnede, die Seversz. als Hertog Puppijn van Brabant gebruikte (W. 30), en een staande figuur met een vlaggestok in de hand waarboven een los blokje met een vlag paste (W. 49). Tot het in scène brengen van voorvallen uit onze eigen geschiedenis is Lucas niet gekomen. Dit valt des te meer te betreuren, omdat hij een geboren illustrator was. Zijn eerste gedateerde gravure - evenals zijn eerste houtsnede uit het jaar 1508 - geeft een scène weer uit de spannende, te voren nimmer uitgebeelde geschiedenis van Mohammed en den monnik Sergius, die hij bij Jan van Mandeville had kunnen lezen. Men weet niet wat men in deze prent meer moet bewonderen: de magistrale techniek van graveeren of de geniale onafhankelijkheid, waarmede dit 14-jarige kind zijn eigen thema koos en het uitwerkte op een wijze, die onovertrefbaar is2). Hoe graag zouden we deze fantasie aan het werk hebben gezien voor de ‘Cronycke’ van 1517! Maar gelijk het zoo vaak gaat, het jeugdige genie werd zich spoedig bewust van de traditioneele onderwerpen, door zijn voorgangers behandeld, en zijn streven naar technische vervolmaking richtte zich bij voorkeur tot de oude, geijkte onderwerpen. Misschien dreef de zucht om met de grootsten te ijveren op hun eigen terrein hem tot deze beperking, misschien ook speelden commercieele overwegingen hierbij een rol. Hoe dit zij, Seversz.' onderneming van 1517, die stellig ook niet te veel mocht kosten, heeft op den geboren verteller, die Lucas was, haar werking ten eenen male gemist. Dit is nog des te opmerkelijker, omdat Lucas wederom in de eerste jaren van zijn wonderlijk vroege bloei blijk heeft gegeven van zijn belangstelling in het historische costuum. Uit zijn eerste periode bezitten we n.l. de hierboven (bl. 58) reeds besproken gravure met een wandelend paar, uitgedost in de kleederdracht van omstreeks 1430 (afb. 242). Naar de aanleiding tot het ontstaan van de prent kunnen we slechts gissen; maar hetzij Lucas uitsluitend om zich te oefenen een ouder voorbeeld heeft willen copieeren, hetzij de hierboven genoemde historische optochten met dit werkje in verband moeten worden gebracht, het blijft een feit van belang, dat de jeugdige Lucas als wellicht de eerste Noord-Nederlandsche kunstenaar zich heeft toegelegd op het weergeven van een costuum, dat in zijn dagen niet meer gedragen werd. Wat nu de drie genoemde houtsneden betreft, het prentje met Bonifacius | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 144] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
(W. 38) lijkt wel uitgelokt door de soortgelijke copieën naar de houtsneden in de Neurenbergsche kroniek1). Het is, alsof men Lucas de teekenstift ziet
bonifacius. Houtsnede door Lucas van Leyden uit Seversz.' Cronycke, 1517 (W. 38). Eer als type dan als portret ontworpen! Waarschijnlijk bepaalde de uitgever achteraf, voor welke persoon dergelijke houtsneden moesten dienen.
pakken, om Seversz.' houtsnijders eens te wijzen, dat bisschoppen nog iets anders kunnen zijn dan benepen kereltjes, weggedoken in verfomfaaide kleeren. Zijn Bonifacius staat ruim en vrij binnen het kader, de houding der handen, de stand van de kop op de schouders, de vrije val van de mantel, het is alles even frank en rustig. Helaas, het bleef bij deze ééne proeve, die Seversz. slechts één maal afdrukte. Een schrale aanduiding van hoe het had kunnen zijn! Van de twee andere houtsneden, - hoewel stellig in dezelfdetijdontstaan-is het al minder waarschijnlijk, dat ze expres voor de kroniek geteekend zijn. Seversz. gebruikte ze in zijn boek resp. als Puppyn, de eerste graaf van Brabant (W. 30) en Dirk I van Holland (W. 49). De eerste figuur, die waarschijnlijk wel uit een grooter geheel zal zijn gelicht, draagt zijn naam in boek-drukletters op een lint in de hand. Reeds het feit, dat de naam niet in houtsnede is aangebracht, doet vermoeden, dat het blok eerst een andere bestemming had, en de wijze, waarop de arceeringen van het lint ophouden, om voor het opschrift plaats te maken, versterkt nog de indruk, dat hier een oud opschrift is weggesneden2) (afb. op bl. 145). De staande graaf (W. 49) vertoont groote samenhang met een reeks van staande graven en gravinnen van Holland, welke Steinbart onlangs als werk uit het atelier van Jacob Cornelisz. publiceerde en waarvan hij vermoedde, dat het evenals de kroniek in verband met de kroningsfeesten van 1516 is ontstaan3). Hoewel elke nadere aanwijzing vooralsnog ontbreekt, is het niet onaannemelijk, dat Lucas' heraut met zijn verwisselbare vlag een herinnering bewaart aan feestelijke maskerade-optochten, die-gelijk we hierboven (bl. 25) zagen - ook in Leiden niet onbekend waren. Omstreeks deze tijd moet een vierde reeks met religieuze voorstellingen zijn ontstaan, waarvan we behoudens twee in de ‘Cronycke’ afgedrukte prenten, (een God-Vader W. 2a en een Madonna met het Christus Kind W. 2b)4), pas in het jaar 1528 een spoor terugvinden. Enkele dergelijke | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 145] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
blokken blijken zich dan in Antwerpen bij Willem Vorsterman te bevinden1). Het ontstaan der geheele reeks moet echter om stylistische redenen in de jaren omstreeks 1517 worden gesteld, m.a.w. in de tijd, toen Seversz. zijn kroniek juist had voltooid. Het kunsthistorische probleem, dat hier schijnt te rijzen, (prenten die liefst nog iets later gedateerd moeten worden dan de verschijningsdatum
hertog puppijn van brabant. Houtsnede door Lucas van Leyden uit Seversz.' Cronycke, 1517 (W. 30).
Stellig voor een ander doel vervaardigd, waarschijnlijk deel van een grooter blok (zie de buiten het kader stekende elleboog) Opschrift in boekdrukletters, d.w.z. later toegevoegd. van het boek waarin ze voorkomen) vindt een volkomen bevredigende oplossing, wanneer men let op enkele bibliografische bijzonderheden. Het is n.l. in dit verband van belang te weten, dat - gelijk reeds Dodgson in 1898 vaststelde2) - de genoemde twee prenten W 2a-b slechts in een gedeelte van de oplage der ‘Cronycke’ voorkomen. Ze zijn daar door Seversz. gebruikt bovenaan op fol. 1, als een vroom begin van zijn werk. De illustratie, die in de andere exemplaren voorkomt, is van veel geringere kwaliteit en Stelt voor ‘Christus en Maria biddend voor de zielen in het vagevuur’; de prent moet worden toegeschreven aan dezelfde hand als de hieronder nader te bespreken houtsnede van het titelblad (W. 1). Nu heeft Mej. Ruys3) nog andere verschillen tusschen de diverse exemplaren van Seversz.' kroniek vastgesteld, welke verschillen tot de eerste drie katernen beperkt blijven. Gelijk wij nog nader zullen aantoonen, is het waarschijnlijk, dat deze twee versies kort na elkaar te Leiden door Seversz. zelf zijn vervaardigd. Naar de redenen van deze herdruk kunnen wij slechts gissen, en het zou stellig onverantwoord zijn te beweren, dat de uitgever zijn eerste katern overmaakte omdat hij inmiddels over de zooveel fraaiere prenten van Lucas beschikte. Wel kan men constateeren, dat Seversz., toen hij in 1517 of kort daarna zijn eerste katern herdrukte, de oude houtsnede door de twee zooveel betere prenten van Lucas verving, een vooruitgang, die juist omdat | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 146] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
ze op een der eerste bladzijden plaats vond, het cachet van het boek zeer verhoogde. Hoe moet men zich bij Lucas' houtsneden de verhouding tusschen ontwerper en houtsnijder denken? Deze theoretische vraag dienen wij hier in te lasschen, omdat, al naar de beantwoording die men daaraan geeft, de grenslijn tusschen het werk van den meester en dat van zijn leerlingen of navolgers zich wijzigt. Wie vasthoudt aan Van Mander's mededeeling, dat Lucas zelf in het hout sneed, zal vele der minder sterke werken als atelier-producten moeten bestempelen, terwijl aanhangers van de opvatting dat Lucas - gelijk vrijwel al zijn kunstbroeders - het houtsnijden aan vaklieden overliet, een ruimere marge hebben om zwakheden en gebreken in de uitvoering op naam van den houtsnijder te stellen. Over het algemeen is er alle reden, ditmaal Van Mander's woorden in twijfel te trekken; niet het minst zwaar weegt daarbij o.i. het argument, dat geen van Lucas' houtsneden gesigneerd is1). Houdt men aan deze opvatting vast, dan wordt dus de overgang naar de volgende groep, de houtsneden ‘uit de omgeving’ van Lucas van Leyden, veel gelijkmatiger, zoo zelfs, dat er verschil van opvatting mogelijk is wat betreft het aantal der aan Lucas toe te schrijven prenten.
G. Tot de werken, wier ontwerp niet aan Lucas, maar aan een navolger moet worden toegeschreven, rekenen wij de Nrs. 94, 103, 104, en 108 van
wonder van ste barbara te gorinchem, Ao 1448. Houtsnede door een navolger van Lucas van Leyden uit Seversz.' Cronycke, 1517 (W. 103).
Onder de 110 in de Cronycke afgedrukte houtsneden is deze prent een der weinige illustraties in de ware zin van het woord. onze lijst. De eerste prent, voorstellende een voor een crucifix geknielde non, is de afdruk van een besnoeid houtblok, dat we het eerst bij Seversz. in een uitgave van 1509 aantreffen. Gelijk reeds Mej. Kronenberg te kennen gaf, kunnen de zes houtsneden waarvan dit er één is, bezwaarlijk als werk van Lucas gelden, al maakt de reeks onder de boekillustraties dier dagen geen slecht figuur2). W. 103, een niet van elders bekende houtsnede van een Ste Barbara-mirakel te Gorinchem, is onder alle houtsneden in de ‘Cronycke’ de eenige historische illustratie in | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 147] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
de moderne zin van het woord. Het prentje vertoont de aangrijpende lot- gevallen van den ‘vleyshouwer’ Henric Cock, die op ‘Sinte Augustijnsnacht’ 1448 bij een brand door tusschenkomst van Ste Barbara gered werd van het lot, te overlijden, zonder de sacramenten der stervenden te hebben ontvangen en die met verkoold lichaam, nog slechts levend naar oogen, tong en hart, ‘door twee langhe stegen’ naar het huis van zijn dochter liep. ‘Die vingheren ende theen van sinen handen ende voeten vielen al gaende hier ende daer opter straten’ schrijft Aurelius drastisch. Bij zijn dochter aangekomen biecht hij, ontvangt absolutie, vertelt de wonderbaarlijke tusschenkomst van de heilige en sterft. Op de houtsnede ziet men in de eérste plaats, hoe Ste Barbara ‘in sulken schijn alsmen haer beelde inder kercken maelt’, dus met haar attribuut, de toren, als een kindje op haar arm, van boven uit de wolken toeziet. De hoofdscène verbeeldt het oogenblik, dat zij den geblakerden man met zijn verwrongen voeten en stompjes van handen uit het vuur leidt, terwijl op de achtergrond de stakker naakt en moederziel alleen door de nachtelijke straten strompelt1). De portretten van Philips van Bourgondië (W. 104) en van Philips den Schoone (W. 108) zijn waarschijnlijk wel eveneens voor de kroniek vervaardigd2). Naarmate het geschiedverhaal voortschreed, werd het natuurlijk moeilijker, te putten uit een voorraad bestaande houtblokken. De illustratie wordt dan ook naar achteren toe steeds schaarscher. De in die dagen gangbare uitgeversgewoonte, om ter verhooging der aanlokkelijkheid de meeste illustraties in de eerste katernen te plaatsen, werd in dit geval nog door de omstandigheden in de hand gewerkt. Een uitgever moest wel voor het laatste gedeelte nieuwe blokken laten snijden, of de hoofdstukken over de moderne tijden bleven ongeïllustreerd. Wij zagen, dat Seversz. voor enkele gevallen zich de medewerking van Lucas van Leyden verzekerde, maar we konden daarbij tevens vaststellen, dat van een grootscheepsche opdracht om voor zijn geschiedwerk illustraties te ontwerpen, geen sprake is geweest. Nu treffen we sedert 1512 in Seversz.' uitgaven ook sporen aan van een navolger van Lucas, op wiens naam ook deze reeks Lucas-achtige houtsneden in de Divisiekroniek moet worden gesteld. De andere in aanmerking komende houtsneden zijn: een vergadering met een koning op een troon3) en een ‘Bergrede’4). Van de eerste dezer prenten had Mej. Kahn reeds in 1918 met uitstekende stijlkritische argumenten vastgesteld, dat zij het werk moesten zijn van een ouderwetscheren teekenaar, die omstreeks 1511 onder de invloed van Lucas geraakte, maar wiens stijl na die tijd geen vernieuwingen ondergaat. Deze karakteristiek geldt ook geheel en al voor de vier houtsneden, die deze meester omstreeks 1517 voor Seversz.' kroniek ontwierp5). | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 148] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
H. Toen Von Rumohr in 1837 zijn globaal overzicht gaf van de in de ‘Cronycke’ voorkomende houtsneden1), noemde hij een der groepen:
graaf dirk iv. Houtsnede uit Seversz.' Cronycke, 1517 (W. 56).
Renaissance-heros, waarschijnlijk aan een Italiaansch voorbeeld ontleend. ‘Copien nach altitalienischen, in Kupfer gestochene Spielkarten’. Hiermede kan hij geen andere bedoeld hebben dan de Nrs. 53, 56, 61 en 80 van onze lijst2). Deze prenten vertoonen steeds één, op antikiseerende wijze uitgedosten krijgsman, gewapend met een vervaarlijk groot tweesnijdend zwaard. Het is ons niet mogen gelukken de voorbeelden, waarop Von Rumohr zinspeelde, terug te vinden3). In elk geval is zijn vermoeden, dat aan deze houtsneden Italiaansche voorbeelden ten grondslag liggen, zeer aannemelijk. Met deze groep van vier staande krijgers zouden wij één vrouwelijke half figuur in verband willen brengen (W. 81). Het is waar, dat deze prent met de traditioneele onderafsluiting door een bloemkelk op het eerste gezicht eer aan de houtsneden van Schedel's kroniek doet denken. Daar staat tegenover, dat alleen reeds het rustiger verloop der contouren en de zooveel eenvoudiger arceeringen deze prent onderscheiden van de copieën naar de Duitsche illustraties. Wanneer Von Rumohr's hypothese juist is, zou men kunnen denken, dat voor deze ‘Vrou Margriete’ de één of andere dame uit een Italiaansch kaartspel tot voorbeeld is genomen. Het strenge profiel van het portret wijst in dezelfde richting. De houtsnede-techniek dezer vijf prenten geeft geen aanleiding tot het maken van bijzondere opmerkingen; in kwaliteit staan deze houtsneden stellig het laagst van alle in het boek voorkomende illustraties. I. Van weinig belang voor het onderwerp van deze studie is de groep van drie houtsneden met religieuze onderwerpen, waarvan de houtblokken reeds zeer versleten waren, toen Seversz. ze in zijn ‘Cronycke’ opnam. Deze drie houtsneden zijn: een ‘Salvator Mundi’, d.w.z. een Christus met zegenend opgeheven rechterhand en in zijn linkerarm een rijksappel, het symbool der wereld (W. 3), een ‘Maria op de Maansikkel’ (W. 87) en een prentje van twee engelen, die een monstrans ophouden (W. 95). De maten dezer houtsneden verschillen, maar de stijl vertoont groote overeenkomst4). Wij kunnen ons hier niet begeven in het ingewikkelde probleem der voor- | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 149] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
geschiedenis van deze hout-blokjes. Wel willen wij wijzen op eenige interessante iconografische verschuivingen. Seversz. beeldde n.l. het prentje van den ‘Salvator Mundi’ af bij het hoofdstuk der schepping, een plaats waar het niet allereerst thuis hoort. In een gedeelte der oplage vindt men trouwens in plaats van dit prentje een ‘Schepping van Eva’, een vrij grove houtsnede, die stylistisch met geen der overige illustraties overeenkomsten vertoont. Daar de meeste exemplaren den ‘Salvator’ vertoonen en vooral, omdat deze illustratie ook voorkomt in de vellen, die de Antwerpsche uitgever Jan van Doesborch in 1530 met een vervolg in de handel bracht, moet men wel aannemen, dat Seversz. het blokje met de ‘Schepping van Eva’ later heeft vervangen door dat met den ‘Salvator’, dat zich reeds in zijn bezit bevond en dat oorspronkelijk in devote boekjes had dienst gedaan1). Hij deed dit waarschijnlijk onder invloed van Rolevinck's ‘Fasciculus’. In de meeste uitgaven van dat werk vindt men n.l. een ‘Salvator Mundi’. In de tweede Keulsche uitgave van 1474 was behoudens een gekruisigden Christus deze voorstelling zelfs de eenige figuurlijke afbeelding2). In de diverse ‘Fasciculus’-uitgaven vindt men dezen ‘Salvator’ echter nimmer als illustratie bij het scheppingsverhaal. De houtsneden, die in de latere edities aan het boek Genesis zijn gewijd, zijn direct of indirect afgeleid uit de desbetreffende houtsneden in het Lübecksche ‘Rudimentum noviciorum’3). De ‘Salvator’-illustraties der verschillende Fasciculus-edities wisselen in type; zoo houdt de Christus in de uitgaven van Veldener een boek in zijn linkerhand, terwijl de wereldbol onder zijn linkervoet rust4). Een apart onderzoek zou hier stellig op zijn plaats zijn. Daarbij ware in het oog te houden, dat reeds in een omstreeks 1440 door den ‘Meester van Catherina van Cleef’ verluchte bijbel de schepping der sterren geïllustreerd wordt door een ‘Salvator Mundi’5). De tweede afbeelding dezer groep, een ‘Maria op een maansikkel’, omgeven door vier engelen (W. 87), hoort oorspronkelijk stellig in soortgelijke devote boekjes thuis als de ‘Salvator’. Seversz. drukte het prentje af naast het verhaal van een Ao 1282 te Heukelom voorgevallen Maria-wonder, waarvoor hij dus niet, zooals in het geval van het Gorkumsche Barbara-mirakel, een speciale houtsnede liet vervaardigen. Het derde prentje, twee engelen met een monstrans (W. 95), illustreert het bekende Amsterdamsche hostie-wonder (1345), waaraan in 1518 Jacob Cornelisz. zijn beroemde houtsneden zou wijden6). Overeenkomstig het traditioneele karakter van deze houtsneden vertoont ook de stijl, waarin ze zijn uitgevoerd, enkele zeer archaïstische kenmerken. O.i. dan ook volkomen ten onrechte rekende Delen de ‘Salvator’-houtsnede tot het oeuvre van den ‘Meester van de passie van Delbecq-Schreiber’ (± 1480/90), wiens werk juist door originaliteit en frischheid uitsteekt boven het meerendeel der toenmalige illustraties7). De voornaamste archaïstische trek der drie houtsneden uit de ‘Cronycke’ is de typische haakvorm der lijnen | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 150] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
die de gewaadplooien aanduiden, en deze komen in de Passie van Delbecq-Schreiber juist niet voor1). K. Zelfs het titelblad der ‘Cronycke’ is niet voor deze gelegenheid ontworpen, maar behoort tot een groep onderling slechts weinig verschillende houtsneden, die alle als titelprent dienden bij diverse uitgaven van het boek ‘Sidrac’, een in de Middeleeuwen zeer geliefde uitvoerige catechismus met encyclopaedische strekking, waarvan reeds in 1496 te Deventer een gedrukte uitgave verscheen. Seversz. bezorgde twee ongedateerde uitgaven van dit werk. Op het titelblad van één dezer edities vindt men de bedoelde houtsnede, voorstellende den wijsgeer Sidrac, die met het typisch middeleeuwsch doceerende gebaar van het aftellen op de vingers den hem ondervragenden koning Boctus inlicht over de aardsche en hemelsche zaken, wier twee sferen duidelijk gescheiden boven elkaar zijn afgebeeld2). Zoolang niet de verhouding der diverse titelhoutsneden der ‘Sidrac’-uitgaven is vastgesteld, is het gewaagd zich in gissingen te begeven omtrent, de oorsprong van deze compositie en de ouderdom van Seversz.' blok. Onder de houtsneden in Seversz.' bezit is er evenwel één, die om stylistische overwegingen met de titelhoutsnede der ‘Cronycke’ in verband kan worden gebracht. Het is de hierboven (bl. 145) reeds genoemde prent met de zielen in het vagevuur, welke in een klein aantal der exemplaren voorkomt op fol. 1 in plaats van de beide houtsneden door Lucas van Leyden (W. 2a-b). Deze houtsnede is het eerst gesignaleerd op de titelbladzijde van een stichtelijk tractaat ‘Der Zielen Troost’, waarvan o.a. de Antwerpsche drukker Adriaen van Berghen in 1509 een uitgave in het licht gaf3). Beide prenten zijn niet bovenmatig goed gesneden, maar trekken toch door een onopgesmukte natuurlijkheid de aandacht.
L. De groep der resteerende, ons niet van elders bekende en ook niet onderling met elkaar in verband te brengen houtsneden omvat vijf prenten (W. 44, 47, 48, 52 en 110), die wij in de volgorde van hun voorkomen zullen bespreken. De houtsnede W. 44 is een illustratie bij het levensverhaal van den heiligen priester Jeroen van Noordwijk, welke aldaar Ao 838 door de Denen werd vermoord. De houtsnede geeft den heilige weer zooals hij ook later steeds is uitgebeeld, met valk en zwaard als attributen resp. van zijn adelijke afkomst en zijn martelaarschap4). De techniek van deze houtsnede met haar zware, regelmatig-parallelle arceeringen vindt men nergens onder de illustraties der ‘Cronycke’. Om iets dergelijks te vinden moet men minstens 25 jaren terug gaan5), hoogstwaarschijnlijk zal dit blok dan ook door Seversz. van een zijner collega's zijn overgenomen. Wèl opzettelijk voor de ‘Cronycke’ vervaardigd is de houtsnede W. 47, een fac-simile reproductie naar het in 1502 gevonden opschrift op de dakpannen | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 151] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
van het huis Roomburg, even buiten Leiden, waarover we hierboven (noot 53:1) reeds spraken. De prent W. 52 bij het verhaal der stichting van de abdij te Egmond vertoont een monnik, aalmoezen uitdeelend aan een kloosterpoort. Ook dit houtblok zal wel reeds een lange vóórgeschiedenis hebben, al is het ons niet mogelijk oudere afdrukken aan te wijzen. De aanwezigheid van een wormgaatje heft echter elke twijfel dienaangaande op. De laatste illustratie in de ‘Cronycke’ heeft betrekking op een miraculeus kruisbeeld, dat in Noorwegen aan een holle boom ‘wonderlic gewassen’ was en in Aurelius' dagen in de St. Pancras kerk te Enkhuizen een centrum van aanbidding vormde. Deze prent komt behalve in de ‘Cronycke’ nog voor in een devoot boekje, dat Seversz. in 1518 uitgaf1). Waarschijnlijk is het blokje dus wel voor Aurelius' verhaal gesneden, temeer omdat het crucifix op het prentje inderdaad een vergroeide boom is.
Voor het bibliografische onderzoek is fol. 92v, aan het slot van het eerste deel, stellig de belangrijkste bladzijde der geheele ‘Cronycke’. De schrijver recapituleert daar zeer in het kort de gang van zijn betoog, van de schepping der wereld via het Romeinsche rijk en Karel den Groote tot het begin van het Hollandsche huis. Deze caesuur valt wonderlijk genoeg niet samen met de indeeling in divisies; het hoofdstuk ‘een voerreden vander graeflickheit van Hollant en Zeelant’, waarmede het tweede deel begint, is het vijfde capittel van de vierde divisie, en sluit geheel aan bij de tekst, die aan de recapitulatie op fol. 92v voorafgaat. Met typografische middelen is de bedoelde rustpooze evenwel zeer duidelijk aangeduid: het résumé beslaat ruim een halve bladzijde, welke in de meeste exemplaren van de ‘Cronycke’ verder gevuld is met 10 kleinere wapenschilden, gerangschikt om één grooter. Bovenal opvallend is de passage, waarin Aurelius spreekt van een op die plaats ingevoegde wereldkaart, die den lezer moest helpen, zich een voorstelling te vormen van de ligging der besproken en nog ter sprake komende geografische namen. Deze kaart ontbreekt in de meeste exemplaren. In enkele etappen is men toch op het spoor gekomen van deze oudste Hollandsche wereldkaart. Eerst ontdekte W. Nijhoff een exemplaar in een 16de-eeuwsche bijbel, en tenslotte vond Mej. Ruys de kaart in twee der door haar onderzochte 19 exemplaren der ‘Cronycke’2). Het blijkt, dat deze kaart, die in eerste staat het adres draagt van Jan Seversz. en 1514 gedateerd is, een tot het jaar 1513 bijgewerkte, vereenvoudigde copie op kleine schaal is van de beroemde wereldkaart van Waldseemüller van 1507. De niet van elders bekende houtsnijder teekent zich met de letters C.H. onder toevoeging van een pot3). Burger, die de kaart nauwkeurig bestudeerde, komt tot de slotsom, dat ze als het werk van den Hollandschen kroniekschrijver beschouwd moet worden, | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 152] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
waarbij hij het in het midden laat, of ‘de kaart met het boek in het plan van schrijver en uitgever van het begin af één geheel uitmaakte’. Verder roemt hij het wetenschappelijke streven van Aurelius, dat er geen genoegen mee nam, Waldseemüller's 7 jaar oude kaart te copieeren, maar er op uit was, zijn lezers ‘de resultaten van de groote ontdekkingen der laatste jaren te toonen’1). Dat het initiatief in dezen van Aurelius uitging, zal men veilig mogen aannemen. Wij wezen er reeds op, hoezeer de overige illustraties in wetenschappelijk gehalte bij de tekst achter staan. Wanneer het aan Seversz. had gelegen, zou hij waarschijnlijk wel de wereldkaart uit Schedel's ‘Weltchronik’ hebben laten copieeren met dezelfde gemoedsrust, waarmede zijn Neurenbergsche confrater Koberger de beroemde kaart in Pomponius Mela's ‘Cosmographia’ (Venetië 1482) als voorbeeld had aanvaard2). Het feit, dat Aurelius' wetenschappelijke zorgen zich niet tot de eigenlijke illustraties uitstrekten, maar zich beperkten tot de wereldkaart en de inscriptie te Roomburg, is teekenend voor de algemeene toestand. De geleerden achtten het nog niet hun taak, de illustratoren leiding te geven. De rijk met miniaturen verluchte historie-handschriften lagen echter nog te goed in de herinnering van het publiek, dan dat de uitgevers met ongeïllustreerde publicaties voor den dag konden komen. De beteekenis van Aurelius' geschiedenis in de landstaal is buitengewoon groot geweest; wellicht niet zoozeer voor de officieele geschiedschrijving als wel voor de volksverbeelding. Het bleef een veel gelezen boek, ook in de uitgaven der jaren 1585, 1591, 1595 en 1636. Naarmate het onderscheidingsvermogen en de kritiek toenemen, vallen de onjuiste, populaire houtsneden weg, zonder dat evenwel het scheppend vermogen in staat is, de open gekomen plaatsen te vullen. Het uiterlijk der historieboeken wordt in de 16de eeuw geleidelijk soberder. Ook voor deze ontwikkeling kunnen de opeenvolgende uitgaven der Divisiekroniek als voorbeeld gelden. Daar die drukken slechts met portretten der diverse graven en landsheeren waren verlucht, kan men werkelijk zeggen, dat de Hollanders dit boek om zijn tekst beminden. Men heeft een exemplaar van de uitgave van 1585 gevonden in de hut op Nova-Zembla3), en het is een zonderling tafereel, wanneer men zich Heemskerck, Barentsz. en hun makkers voorstelt, zich de lange poolnacht kortend met de middeleeuwsche verhalen van Aurelius. De invloed op de volksverbeelding verraadt zich nog op andere wijze. De enkele gebeurtenissen uit de vaderlandsche historie, die in de loop der 16de en 17de eeuw in zelfstandige kunstwerken werden uitgebeeld, zijn vrijwel zonder uitzondering terug te vinden in deze in dit opzicht ongeïllustreerd te noemen divisiekroniek. Wij vermelden slechts de wonderbaarlijke bevalling der Gravin van Henneberg, en de voorbeeldige rechtspraak van Graaf Willem den Goede over den baljuw van Zuid-Holland4). Toen tenslotte de Romantiek kwam, en in geheel Europa de historische | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 153] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
onderwerpen door de kunstenaars met lantarentjes gezocht werden, was het laat-middeleeuwsche werk kort te voren door Wagenaar vervangen. Er woei een internationale wind, en zoo zal de Parijsche Dordtenaar Ary Scheffer, die voor zijn twee pendants ‘Eberhard der Greiner het tafellaken in tweeën snijdend’ en ‘Eberhard zijn zoon beweenend’, de stof aan een ballade van Uhland ontleende, wel nimmer vermoed hebben, dat zijn voorvaderen gedurende bijna drie eeuwen datzelfde motief in de divisiekroniek hadden kunnen lezen1). Men heeft zich er over verbaasd, dat een 53 maal herdrukt, aan de divisiekroniek ontleend compendium tusschen de jaren 1538 en 1802 voor de Protestantsche burgerij der Republiek een leerboek voor vaderlandsche geschiedenis kon blijven2). Nog verwonderlijker is ons inziens het feit, dat gedurende al die jaren in een land, waar de boekproductie op zoo hooge trap stond, nimmer gestreefd is naar een geïllustreerde uitgave van het geliefde werk. Dit valt nog meer op, wanneer men daarnaast de rijke uitgaven legt der geschiedwerken, die een recenter tijdvak bestrijken (Hooft, Van Meteren, e.d.)3) en waarin behalve de talrijke portretten toch ook wel degelijk tafereelen te vinden waren. Seversz.' pogingen van 1517 zijn niet het eerste, maar het laatste stadium van een ontwikkeling geweest. *** | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
De belangrijkste buitenlandsche productenEr staan thans aan ons onderzoek twee mogelijkheden open: de eerste is een nauwkeurige registratie van de steeds meer terugloopende illustreering der rij populaire geschiedwerken in de landstaal, welke in Holland door Veldener's ‘Fasciculum’ en Aurelius' ‘Cronycke’ werd geopend. Deze taak lijkt ons voor het oogenblik minder belangrijk, te meer daar de verluchting der kronieken met gravenreeksen zonder veel bijwerk is, en dus uit iconologisch oogpunt weinig nieuws vertoont. De overigens zeer interessante kwesties, die met deze afbeeldingen samenhangen, zijn bovendien meer van genealogisch en historisch karakter en passen ook uit dien hoofde minder in dit boek. Een andere opgave zou hierin kunnen bestaan, het nieuwe te signaleeren, dat op het gebied der historische illustratie zoowel hier te lande als over de grenzen tot stand komt. Deze weg willen wij thans inslaan. Voor de streken buiten de Nederlanden komt vooral het Duitsche rijk in aanmerking. De humanistische centra Augsburg, Neurenberg en Straatsburg zijn daar de steden, waar in dit opzicht veel nieuws werd geproduceerd4), maar bovenal verdient het hof van Keizer Maximiliaan onze aandacht. In Frankrijk was deze belangstelling in het nationale verleden veel geringer. Hier trok de klassieke oudheid steeds alle antiquarische interesse tot zich, terwijl | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 154] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
men bovendien in dit tijdvak niet beschikte over ontwerpers voor boekillustraties, die bij een Dürer, een Burgkmair of een Holbein zelfs maar in de schaduw konden staan. Engeland levert behalve de werken van De Heere (bl. 92) en Verstegen (noot 168:4) (n.b. twee Vlamingen!) vóór de 17de eeuw niets vermeldenswaardigs. Een belangrijke plaats neemt Zwitserland in, niet alleen door de productie der Baselsche persen, die geheel en al bij de humanistische Zuid- Duitsche voortbrengselen aansluiten, maar ook door de uitbeeldingen van het Tell-verhaal, dat reeds zeer vroeg de kunst geïnspireerd heeft1). | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
J. Wimpfeling, Germania, Straatsburg 1501.Het eerste werk, dat binnen de door ons gestelde tijdsgrens 1500-1800 voor afbeeldingen van het oud-Germaansche verleden in aanmerking komt, het in 1501 door den humanist J. Wimpfeling bij Prüss te Straatsburg uitgegeven tractaat ‘Germania’, is nog geheel en al traditioneel in zijn illustraties. Het boek bevat n.l. slechts twee houtsneden, de eerste met de wapens van Straatsburg en de tweede met de Heilige Maagd als patrones van die stad2). | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Burgkmair's Genealogie van keizer Maximiliaan 1512.De plannen van keizer Maximiliaan, om door middel van een rijk geïllustreerd geschiedwerk de roem van zijn doorluchtig huis te verbreiden, gaan terug tot het jaar 1499. In 1509 waren de twee keizerlijke geheimschrijvers, die de opdracht hadden een stamboom op te stellen, met hun werk gereed en kon de kunstenaar Burgkmair een begin maken met het creëeren van zijn rijk uitgedoste reeks ‘historische’ figuren, welke als de ‘Genealogie’ bekend staat. De Augsburgsche humanist Conrad Peutinger was de bemiddelaar tusschen den kunstenaar en den keizer, die ook bij deze onderneming een groot persoonlijk aandeel in de werkzaamheden nam. In 1512 was de reeks tot 92 prenten aangegroeid. Verschenen is het werk tenslotte nimmer: twijfel aan de historische juistheid van de stamboom stond een publicatie in de weg. Toch is er van deze reeks zoowel direct als indirect een enorme invloed uitgegaan. Want al is de ‘Genealogie’ dan ook nooit verschenen, de onderling vrij sterk afwijkende proefdrukken, die ons thans nog zijn overgeleverd, zullen stellig ook buiten Burgkmair's werkplaats gecirculeerd hebben. De talrijke hieronder in chronologische volgorde nader te bespreken copieën en navolgingen zijn er om het te bewij zen3). De bladen der ‘Genealogie’ vertoonen alle één staande of zittende koningsfiguur. Sommige hebben een wapenschild tegen hun voet geplaatst en bij een aantal vindt men in de lucht een voorwerp, dat het ‘symbool’ van den afgebeelden koning is (een parelsnoer, een geldzak, een harp e.d.). De uitrustingen dezer geharnaste ridders getuigen van een buitengewone fantasie, maar niet van zeer veel historische kennis. Trouwens, wie zou ook in die dagen een complete documentatie hebben kunnen verschaffen van de kleederdrachten, be- | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 155] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
noodigd voor deze heerschersreeks, die tot Hector, den zoon van Priamus, opklimt (afb. 42! Door het ontbreken van alle verdere accessoires levert trouwens Maximiliaan's ‘Genealogie’ wel zeer weinig nieuws voor het probleem van het uitbeelden van het historische tafereel. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Daniël Hopfer's titelblad bij het ‘Chronicon Abbatis Urspergensis’, Augsburg 1515.Niet veel rijker is de oogst in een in 1515 bij J. Miller te Augsburg verschenen ‘Chronicon Abbatis Urspergensis’, door Burchard van Ursberg, dat volgens de trotsche titel begint met de regeering van Ninus den Groote, Koning der Assyriers, en eindigt met die van Keizer Frederik II. Afbeeldingen betreffende Germaansche of middeleeuwsche oudheden treft men wel is waar in dit boek niet aan, maar de titelhoutsnede van de hand van Daniel Hopfer vertoont de conterfeitsels van beide genoemde vorsten1). Ninus is hier door den kunstenaar uitgebeeld op een wijze, die geheel aansluit bij wat we in hoofdstuk. IV over den Renaissance-heros hebben medegedeeld. Schouder-, knie- en borstleeuwen ontbreken niet, maar een Turksch kromzwaard kenmerkt dezen held als een Oosterling. De geheele wijze van uitbeelden verraadt verder invloed van Burgkmair's bovengenoemde reeksen. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Burgkmair's titelblad bij Jordanes, ‘De Rebus Gothorum’, Augsburg 1515.In hetzelfde jaar 1515 ontwierp H. Burgkmair eveneens voor J. Miller te Augsburg een titelblad bij Jordanes ‘De Rebus Gothorum’, voorstellend Albuvinus, koning der Longobarden, die zittend in een hal, zich met Athanaricus, koning der Gothen, onderhoudt2). Deze buitengewoon fraaie houtsnede, die zich in stijl en uitvoering geheel en al aansluit bij de zoo juist genoemde reeksen en bij Burgkmair's illustraties voor keizer Maximiliaan's ‘Theuerdank’ en ‘Weisskunig’ (ontstaan ± 1512 en vlg. jaren), is te beschouwen als het eerste historische tafereel in de eigenlijke beteekenis van het woord. De prent werd veertig jaar later nagevolgd voor de titelillustratie van een soortgelijk werk: Joh. Magnus ‘Historia de omnibus Gothorum Sueonumque regibus’ (Rome 1554)3). | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Holbein's titelomlijsting met de overwinning van Arminius, Basel 2517.Hoezeer de oudste geschiedenis van het vaderland in de kring der Duitsche geleerden de hoofden vervulde, kan blijken uit een door den zoon van Hans Holbein den Oude, Ambrosius Holbein (± 1494 - ± 1520), voor JohanFroben te Basel gesneden titelomlijsting, waarop behalve de slag van Arminius tegen Varus het klassieke motief van de ‘belastering van Apelles’ voorkomt. Deze houtsnede draagt het jaartal 1517. Tot heden is de vroegst bekende druk waarin ze voorkomt uit het jaar 1519. Speciaal voor eenig boek is deze prent waarschijnlijk niet gemaakt; trouwens welk boek zou beide motieven hebben gecombineerd! Deze titelomlijstingen hadden ook veel meer het karakter van | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 156] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
een ornamentale versiering met algemeen begrepen motieven; direct verband met de tekst is er vrijwel nooit. We zullen daarvan nog een ander typisch voorbeeld zien1). Als geschiedtafereel biedt dit eenvoudige prentje overigens minder dan de naam zou doen vermoeden. Wel zijn de aanvoerders der twee legers niet alleen door duidelijke naambordjes, maar ook eenigszins door hun kleedij onderscheiden. Arminius draagt natuurlijk de ‘oud’-Duitsche landsknechtendracht, Varus een helm, borstpantser en caligae. De uitrusting van zijn soldaten gelijkt veel sterker op die der Duitschers. Eigenaardig is, dat ook hier de standaard met de dubbele adelaar het Romeinsche leger aanduidt! (vlg. hierboven bl. 124). Wellicht is de klassieke term ‘aquilla’ voor het Romeinsche veldteeken op deze overdracht van invloed geweest. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Noviomagus, Lucubratiuncula de Batavorum insula, Antwerpen 1520.Volstrekt zonder eenig verband met de inhoud is de verluchting op de ‘Lucubratiuncula de Batavorum insula’ van G. Noviomagus (Geldenhauer), in 1520 door M.H. van Hoochstraten te Antwerpen uitgegeven. Toch betrof het hier een der eerste gedrukte wetenschappelijke boeken, die zich met de oudheden des vaderlands bezighielden. Wij zouden de titelomlijsting bij dit boekje met haar renaissance-ornamenten van engeltjes en grotesken buiten beschouwing hebben gelaten, ware het niet, dat het jaartal 1510 op de houtsnede eenige opheldering verlangt. De prent, tegenwoordig algemeen aan Jan Swart toegeschreven, is een copie naar die op een in 1519 te Wittenberg verschenen preekje van Luther. Voegt men daar nog bij, dat Jan Swart ± 1500 werd geboren en ± 1522 meester in Antwerpen werd, dan moet om de genoemde drie redenen worden aangenomen, dat deze 1510 gedateerde houtsnede tusschen 1519 en 1520 is ontstaan. Een bibliografische of prentkundige verklaring van deze onregelmatigheid valt niet te geven. Anders wordt het, wanneer men de historische zijde der kwestie beschouwt. Geldenhauer's geschrift, dat een deel van Gelderland tot het oude Batavia wenschte te rekenen, moet reeds eer in handschriften zijn verspreid. Alardus van Amsterdam schreef er in 1515 over een brief aan Cornelius Aurelius, waarin hij deze aanspoort, Geldenhauer te weerleggen; Aurelius' ‘Defensio gloriae Batavinae’, opgesteld omstreeks 1516, was het antwoord. Noviomagus heeft er blijkens zijn voorrede prijs op gesteld, bij de publicatie van zijn geschrift de nadruk op zijn prioriteit te leggen; het jaartal 1510, dat wellicht iets geflatteerd is, moest, o.i. om diezelfde reden op het titelblad prijken2). | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Meisterlin's Augsburgsche kroniek 1522.We zijn thans genaderd tot de hierboven (bl. 55) reeds gesignaleerde houtsneden van den monogrammist H.S. in Meysterlin's Augsburgsche kroniek van 1522, met de eerste voorstelling uit het primitieve leven der Germaansche stichters van die stad3). Wij wezen reeds op de invloed van de zuil van Tra- | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 157] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
janus voor het arrangement van dit tafereel, en op het aandeel dat de historicus Meisterlin gehad kan hebben op de illustratoren der handschriften (1457), die 65 jaar later het voorbeeld werden voor de gedrukte uitgave (afb. 18). | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Noviomagus, Historia Batavica, Straatsburg 1530.Als oudste afbeelding der Bataven noemt Kampinga een kleine houtsnede, die voorkomt op het titelblad van Gerard Geldenhauer's in 1530 bij Christian Egenolff te Straatsburg uitgegeven ‘Historia Batavica.’ Of liever, hij laat zich voorzichtig uit door te zeggen, dat de met dieren vellen bekleede personen die zich met de jacht bezighouden, ‘waarschijnlijk Bataven’ moeten voorstellen1). In hoeverre kan dit prentje beschouwd worden als een historische illustratie? Ten einde deze vraag te beantwoorden, dienen we ons een beeld te vormen van de beteekenis van Geldenhauer's historische studiën en van zijn loopbaan als humanist. Gerard Geldenhauer, genaamd Noviomagus, werd omstreeks 1482 te Nijmegen geboren. Zijn opvoeding genoot hij te Deventer onder Hegius en Oostendorp; na omzwervingen in Leuven en Brussel werd hij in 1517 benoemd tot secretaris van den nieuwen bisschop van Utrecht, Philips van Bourgondië. Na diens dood in 1524 trad hij in dienst van Maximiliaan van Bourgondië, abt van Middelburg, die hem in 1525 naar Wittenberg zond. Weldra ging hij tot de hervormde leer over en vestigde zich, na een kort oponthoud te Antwerpen en Worms, omstreeks 1529 te Straatsburg, waar hij een stipendium verkreeg en lessen gaf. In 1531 vertrok hij naar Augsburg, waar hij eenzelfde functie uitoefende. Reeds in Juli 1533 vinden we hem als hoogleeraar in de geschiedenis aan de Universiteit te Marburg, waar hij met enkele onderbrekingen tot zijn dood, 10 Januari 1542, gevestigd bleef2). We behandelden hierboven (bl. 156) reeds zijn omstreeks 1510 ontstane en in 1520 uitgegeven verhandeling ‘Lucubratiuncula de Batavorum insula’; een tweede oudheidkundig tractaat ‘De Situ Zelandiae’ draagt de datum 19 September 1520. Te Straatsburg gaf hij, in de maand Maart van 1529, dus kort na zijn vestiging in die stad, de door hem geschreven biografie van zijn vroegeren broodheer Philips van Bourgondië in het licht |2), en koos daarvoor - wellicht om de goedkoopte - een drukker, die zich kortelings had gevestigd en op een eerste opdracht zat te wachten: Christian Egenolff, dezelfde bij wien hij in Januari van het volgend jaar zijn ‘Historia Batavica’ liet verschijnen4). Het is in dit werkje, dat voor het eerst met enkele woorden gewag wordt gemaakt van de lotgevallen van Bato, prins der Katten, een verhaal, waarvan de heroïsche hoofdpersonen weinig strooken met de op het titelblad afgebeelde, in beestenvellen gehulde ‘Batavieren’. Voegt men daarbij, dat Noviomagus nergens blijk geeft, zich van de primitieve beschavingstoestand dier tijden een beeld te hebben gevormd en dat in geen der bij andere uitgevers verschenen herdrukken van dit geschrift deze of een dergelijke illustra- | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 158] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
tie voorkomt1), dan kan reeds aanstonds twijfel rijzen over de saamhoorigheid van tekst en illustratie. Hier volge thans een zoo nauwkeurig mogelijke beschrijving van dit 57 × 48 mm groote houtsneetje. Opmerking verdient, dat - in tegenstelling
Titelblad van Noviomagus' Historia Batavica, 1530. De houtsnede door Hans Weiditz was het drukkersmerk van den Straatsburgschen uitgever Egenolff en stelt voor ‘Adam en Eva na de verdrijving uit het paradijs’.
met Kampinga's beschrijving - van ‘personen die zich met de jacht bezig houden’ eigenlijk geen sprake kan zijn. Wel ziet men op de achtergrond een jongen, die met een stok gewapend op een hert en een konijntje schijnt jacht te maken, maar de voornaamste plaats wordt toch ingenomen door een met dierenvellen omgorde man en vrouw. Hij bewerkt het land met een stuk hout en de vorm van een primitieve houweel of hak, zij zit onder een palmboom in heeft een naakt kind op schoot. Rechts op de voorgrond schept een kleine | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 159] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
jongen water uit de bron van een klein beekje, links zitten een jonger zusje en een nog kleiner kindje bij een op de grond neergevlijde, ingebakerde baby. Dit prentje nu komt zoo geregeld op titelbladen van Egenolff voor, dat we het als zijn drukkersmerk moeten beschouwen1). M.a.w. er bestaat geen direct verband tusschen het ontstaan van deze houtsnede en de inhoud van Noviomagus' geschrift. Deze ‘illustratie’ is dus veel meer een aangelegenheid van den drukker en diens werkplaats dan van den auteur en diens boek, en het probleem van het ‘oudste Batavierenprentje’ ligt derhalve niet zoozeer op het terrein der historiografie, dan wel op dat van de prentkunst, de bibliografie en de boekdrukkersgeschiedenis2). In een afzonderlijk, aan deze kwestie gewijd artikel3) hebben wij erop gewezen, dat op het titelblad van Egenolff's latere uitgaven dit prentje steeds weer voorkomt, omgeven door de spreuken ‘in sudore vultus tui vesceris pane’ en ‘omnia vincit labor improbus’. De voorstelling is dus ‘Adam en Eva na de Zondeval’. Rest de vraag, waarom juist dit bijbelsche tafereel door Egenolff als zijn embleem werd verkozen. Bij een bestaande traditie sloot hij hierin niet aan. Ook door te verwijzen naar het Christelijke karakter van Egenolff's latere vignetten4) is deze kwestie niet opgelost. Het Straatsburgsche drukkersmerk wijkt n.l. op een belangrijk punt af van de gebruikelijke iconografie. Wanneer Adam en Eva na de Zondeval in bijbelsche samenhang worden afgebeeld, vindt men hen steeds vergezeld van hun beide eerste zoontjes: Kaïn en Abel5). Zoo b.v. op een houtsnede door H.S. Beham voor een in 1533 door Egenolff uitgegeven prentenbijbel6). Daarentegen vertoont Egenolff's vignet ons aller vader en moeder omgeven door een reeks kindertjes; verder wordt door de entourage het idyllische karakter van de voorstelling méér naar voren gebracht, dan bij een illustratie van het bijbelwoord: ‘In sudore vultus tui ...’ te verwachten zou zijn. De reden van deze afwijking moet gezocht worden in Egenolff's voorbeelden: de drukkersmerken van een der oudste en beroemdste Straatsburgsche drukkerijen, die alle een idyllisch tooneeltje vertoonen. Het is noodig, hier eerst eenige woorden te wijden aan de ontwikkeling van het drukkersmerk. Oorspronkelijk in niets van de andere huis- of ateliermerken onderscheiden en derhalve uit eenige ornamentaal gegroepeerde letters en teekens bestaande, ontwikkelt het zich op het eind van de 15de eeuw tot een klein genre-stukje. M.a.w. het verliest zijn ornamentaal karakter en gaat ook de derde dimensie in zijn uitbeeldingswijze betrekken. Een der eerste dezer drie-dimensionale drukkersmerken was dat van Joh. Prüss den Oude, die van omstreeks 1480 tot zijn dood in 1510 te Straatsburg in het huis ‘Zum Tiergarten’ zijn werkplaats had gevestigd. Zinspelend op de naam van zijn woning vertoont het door hem sedert 1508 gebruikte vignet een diergaarde, waarvan de poort door twee apen wordt bewaakt7). Prüss' opvolger, Renatus Beck, die met diens weduwe trouwde, verving het | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 160] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
nog vrij primitieve merk van zijn voorganger door een eveneens als huismerk gebezigde titelomlijsting, waarop men herten, konijntjes, kinderen, apen, duiven, een beer en een leeuw binnen een gevlochten omheining ziet dartelen1).
Titelomlijsting van den Straatsburgschen uitgever Renatus Beck, wiens werkplaats was gevestigd in het huis ‘Zum Tiergarten’.
De reeks wordt voortgezet door een der drukkersmerken van Johannes Schott, die in 1522 Beck in de drukkerij ‘Zum Tiergarten’ opvolgde2). Nu lijkt Egenolff's merk stylistisch zoozeer op dat van Beek, dat men ge- | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 161] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
neigd is het aan denzelfden houtsnijder toe te schrijven. Bovendien bevinden zich onder de door Egenolff in zijn Straatsburgsche tijd gedrukte boeken verschillende herdrukken van eertijds door Prüss, Beck of Schott bezorgde uit-
Titelomlijsting met een Wildeman-familie, in 1515 gebruikt door den Straatsburgschen uitgever Johann Grüninger.
gaven. Men kan derhalve veilig aannemen, dat Egenolff, om welke reden ook, zich deze werkplaats tot voorbeeld had gesteld. In verband hiermee moet men ongetwijfeld het door hem gekozen drukkersmerk als een Christelijke voortzetting van de vorige dierentuin-vignetten beschouwen. Maar ook deze dierentuin-vignetten waren niet zonder samenhang met een grooter geheel! Wij wezen er hierboven (bl. 86) reeds op, dat de Wildeman als schildhouder, meestal geflankeerd door een Wildevrouw, zijn weg had | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 162] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
gevonden naar de titelbladen of colophons der vroege drukken1). In verband met de zoojuist geschetste ontwikkeling van het drukkersmerk zal het duidelijk wezen, dat deze Wildemannen en -vrouwen op het titelblad aanleiding konden geven tot tooneeltjes uit hun idyllisch leven. Met name in Straatsburg vallen eenige vignetten en andere boekverluchtingen aan te wijzen, waarop deze Wildemannen niet langer een ornamentale rol vervullen, maar in hun handel en wandel worden uitgebeeld. Zoo b.v. op een door Matthias Hupfuff in 1515 en volgende jaren gebezigd drukkersmerk2) en op de titelomlijsting van de in hetzelfde jaar door Johann Grüninger te Straatsburg uitgegeven ‘Sermones’ van Johannes Geiler, waar behalve een Wildeman met knots ook een silvanen-moeder, die haar kind zoogt, wordt afgebeeld (afb. op bl. 161). Egenolff's Adam-en-Eva-prentje nu vertoont de onmiddellijke invloed zoowel van de Straatsburgsche dierentuin-vignetten als ook van de in die dagen gebruikelijke afbeeldingen uit het leven der Wildemannen. In de afwijkingen van de iconografische traditie openbaart zich de invloed - wellicht ook via een gemeenschappelijken houtsnijder - der idyllische Wildeman- en dierentuinvoorstellingen, zoo gebruikelijk op de titelbladen der werken, waarmee Egenolff zijn producten wilde laten concurreeren. Men vergelijke slechts het Straatsburgsche prentje van 1529 met Beck's dierentuin en Grüninger's familie van Wildemannen. Terwijl andere uitbeeldingen van ‘Adam en Eva na de Zondeval’ door gansch andere overwegingen werden beheerscht, deed hier een idyllische, een arcadische opvatting haar invloed gelden. De groote charme van de figuur van den Wildeman had van begin af aan gelegen in zijn arcadisch karakter; en zijn succes, juist in maskerades e.d., valt voor een groot deel te verklaren uit de voorliefde, waarmee men steeds elementen van primitievere cultuurstadia voor dit doel heeft uitgekozen. Zoo voorzag het legendair-primitieve in een bestaande behoefte in een tijd, toen het primitieve in historische zin nog nauwelijks was ontdekt; en hoewel dus het hier besproken prentje inderdaad de oudste illustratie is in een werk, dat onze oudste geschiedenis behandelt, mag het daarom nog niet als eerste historische afbeelding der oude Bataven worden beschouwd. Wèl kan men zeggen, dat zich in Egenolff's titelvignet met bijbelsch onderwerp een zóó groote invloed van het legendair-primitieve openbaart, dat het één enkele keer wellicht kon worden gebruikt om het historisch-primitieve aan te duiden. Terwijl we dus ieder verband tusschen het ontstaan van de houtsneden en Geldenhauer's ‘Historia Batavica’ ontkennen, moet men o.i. wel rekening houden met een mogelijke niet-bijbelsche toepassing van Egenolff's Adam en Eva-vignet. Het is wellicht niet zonder beteekenis, dat op het titelblad der ‘Historia Batavica’ het prentje zonder het oud-testamentische randschrift voorkomt3). | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 163] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Vatten wij onze onderzoekingen samen, dan blijkt, dat er tot dusver nog niet veel vooruitgang valt te bespeuren. Afgezien van de hierboven (bl. 156) besproken, op 15de-eeuwsche miniaturen teruggaande houtsneden bij Meysterlin's kroniek (1522), blijven Burgkmair's titelhoutsnede voor Jordanes en Holbein's titelomlijsting met de overwinning van Arminius de eenige historische tafereelen. Verder bleek, dat de toepassing dezer houtblokken vrij willekeurig was: tal van belangrijke, vooruitstrevende werken verschijnen met volkomen onbeteekende illustraties, maar daar tegenover staan gevallen waarin een houtsnede met historisch onderwerp te pas en te onpas op titelbladen wordt afgedrukt. De eenige kunstenaar, die zich in de periode van 1500-1520 stelselmatig op het historische genre blijkt te hebben toegelegd, is Burgkmair, wiens activiteit zonder Maximiliaan's opdrachten alweer niet denkbaar is. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Invloed van BurgkmairPappenheimsche kroniek, Augsburg 1530.Op Burgkmair's atelier kwam ook in 1530 een andere belangrijke reeks tot stand. Het waren illustraties bij Mattheus von Pappenheim's familiekroniek der graven Truchsessen von Waldburg, welke houtsneden voor een groot gedeelte herhalingen zijn van Burgkmair's ontwerpen voor Maximiliaan's ‘Genealogie’, waaraan deze voor zijn in 1519 ontstane dubbele reeks der ‘Negen Besten’ (mannen en vrouwen) eveneens reeds motieven had ontleend1). Ook deze prenten vertoonen steeds een enkele ridderfiguur in fantastische dracht. De Pappenheimsche kroniek werd wel is waar niet voor 1777 en zelfs toen nog zonder prenten uitgegeven, maar reeds in 1531 vindt men eenige copieën der Pappenheim-houtsneden door den Augsburger Jörg Breu den Oude (± 1480-1537)2), een bewijs, dat ook deze producten uit Burgkmair's atelier van hand tot hand gingen3). | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Cronike van Brabant, Antwerpen, J. van Doesborch 1530.Invloed van Burgkmair spreekt ook uit Jan van Doesborch's ‘Cronike van Brabant’ (Antwerpen 1530). Deze uitgave was een rijker geïllustreerde herdruk van het in 1518 bij denzelfden uitgever verschenen werk, welks eerste druk door Rolant van den Dorp (Antwerpen 1497) wij hierboven (bl. 125) reeds bespraken. Doesborch had zorg gedragen, een supplement te doen samen stellen, waarin de voor de Nederlanden zoo gewichtige gebeurtenissen tusschen de jaren 1518 en 1530 werden behandeld4). Gelijk we reeds zagen, diende ditzelfde supplement als aanvulling bij het in hetzelfde jaar door den Antwerpenaar aan de markt gebrachte restant van Seversz.’ kroniek van 1517. Zeven nieuwe illustraties in de uitgave van 1530 zijn min of meer vrije copieën naar Burgkmair's houtsneden voor den ‘Theuerdank’, terwijl ook | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 164] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
de nieuwe houtsnede op het titelblad, een geharnaste ridder te paard, veel overeenkomst vertoont met Burgkmair's ‘Maximiliaan’1). | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Excellente Cronike van Vlaenderen, Antwerpen, W. Vorsterman 1531.Nog sterker is de invloed van Burgkmair's ‘Theuerdank’ te bespeuren in de ‘Excellente Cronike van Vlaenderen’, welke de Antwerpsche drukker Willem Vorsterman in 1531 in het licht gaf. Naast veel oude houtsneden met gevechtsscènes uit werken als de ‘Historie van Jason’ (Haarlem, Bellaert ± 1485), ‘de Historie van Troyen’ (Haarlem, Bellaert 1485) en de ‘Godevaert van Boloen (Gouda, De Os 1485), waarvan de laatstgenoemde groep reeds in Seversz.’ ‘Cronycke’ van 1517 had dienst gedaan, bevat dit werk twaalf directe en waarschijnlijk vijf vrije copieën naar prenten uit de ‘Theuerdank’2). | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Afbeeldingen der oude Germaansche koningen en de daaruit afgeleide typen der Germaansche stammenDe voorliefde voor genealogieën, die over de herkomst der Germanen opheldering konden verschaffen bleef groot. De kritiek van nuchtere geleerden als Beatus Rhenanus had in dit opzicht hoofdzakelijk negatief gewerkt, en de historici bogen zich wederom over hun Tacitus en de bijbel, om te zien, of de aanlokkelijke geslachtstafels van den pseudo-Berosus niet zoodanig te emendeeren waren, dat zoowel publiek als wetenschap vrede met het resultaat konden hebben. De eer, een acceptabel amendement te hebben gevonden, komt toe aan Andreas Althamer, die uit het boek Genesis een naam naar voren bracht, die op grond van oude overleveringen een identificatie met den door Tacitus genoemden Tuiscon mogelijk maakte. Ascenas, zoon van Gomer en via Japhet afstammeling van Noach, was de door Althamer met Tuiscon gelijkgestelde stamvader der Germanen3). | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Burchard Waldis, Ursprung und Her kommen der Zwölf ersten alten Könige 1543.Althamer's opvatting, in 1536 in een commentaar op Tacitus gepubliceerd, gaf zeven jaar later aanleiding tot een Duitsch gedicht van den avontuurlijken geleerde en tingieter Burchard Waldis4), die bij twaalf groote houtsneden ‘Ursprung und Herkommen der zwölf ersten alten Könige und Fürsten deutscher Nation’ bezong. De illustraties waren van P. Flettner (2), E. Schoen (5), N. Stoer (2), V. Solis (2) en H. Brosamer (1); het geheel was een onderneming van den Neurenbergschen uitgever Hans Guldenmund. Aan Flettner wordt verder nog een reeks van 12 gegoten zilveren plakettes toegeschreven, die op de één of andere wijze met de prenten moeten samenhangen5). De houtsneden vertoonen alle een staande figuur in fantastisch-middeleeuwsche wapenrusting (afb. 501). Een uitzondering vormt de merkwaardige Tuiscon, een gebaarde, in lang gewaad gehulde grijsaard, wiens linkerhand in een slip van zijn gewaad is gewikkeld. Deze eigenaardigheid, alsmede de geheele hou- | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 165] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
ding maakt het waarschijnlijk, dat het een of andere Byzantijnsche voorbeeld direct of indirect hier zijn invloed deed gelden1) (afb. 521-2). De overige voorbeelden zijn dichter bij huis gezocht: wederom is het Burgkmair, aan wiens oeuvre de anderen in drie gevallen hun inspiratie ontleenden2). Volledigheidshalve vermelden wij nog de tweede uitgave van Waldis' rijmkroniek, die voorafgaat aan Aventinus' ‘Bayerische Chronik’ van 1566. Waldis' verzen zijn hier geïllustreerd met nieuwe houtsneden door Jost Amman en vertoonen in een ornamentale rand telkens één borstbeeld. De achtergronden op deze prenten zijn reeds iets uitvoeriger en houden verband met in de tekst genoemde bijzonderheden3). | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Lazius, De gentium aliquot migrationibus, Basel 1557.Wat is het belang van al deze werken voor de Nederlandsche geschiedillustratie? In 1557 verscheen te Basel Lazius' groot geïllustreerd compendium der Germaansche oudheidkunde. De illustraties hierbij, die voor een groot
Houtsnede uit Lazius'
De gentium Migrationibus, 1557. Voor 17de-eeuwsche Nederlandsche navolgingen zie afb. 53. gedeelte onmiddellijk uit Waldis' reeks voortspruiten, zouden in de 17de eeuw in Haarlem nagevolgd worden in een fraaie, aan Christina van Zweden opgedragen reeks etsen, die op hun beurt het voorbeeld zouden worden van eenige 18de-eeuwsche geschiedwerkjes betreffende de vaderlandsche oudheden, wier uitvoerige illustraties tot de 19de eeuw het visueele beeld aangaande die periode bepaalden. Zoover strekte zich de invloed van de laat-middeleeuwsche fantasieën uit! Het lijvige boek van den Weenschen humanist en cartograaf Latz, getiteld ‘De gentium aliquot migrationibus’, bevat 21 houtsneden met afbeeldingen van vertegenwoordigers van de voornaamste der besproken stammen: Sueven, Marcomannen, Quaden, Vandalen, Longobarden e.d.4). Deze illustraties sluiten geheel en al aan bij de zoo juist behandelde stamreeksen, in zooverre zij steeds slechts één enkele figuur vertoonen. De tijd voor historische tafereeltjes was nog altijd niet gekomen! | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 166] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Merkwaardig is, dat van den met Lazius bekenden kunstenaar Augustin Hirschvogel, die o.a. zijn portret etste, uit het jaar 1546 eenige geëtste copieën naar Burgkmair's ‘Genealogie’ bekend zijn, welke reeks waarschijnlijk wel met Lazius' plannen zal samenhangen1). Dat tenslotte andere illustraties gekozen werden, zal wel moeten worden verklaard uit het al te fantastische karakter dezer voorbeelden. Gelijk we reeds zeiden, is er van het werk, zooals het tenslotte verscheen, een buitengewone invloed uitgegaan. Lazius was bekend als één der geleerdste historici van zijn tijd2) en zijn werk is tot in het eind van de 17de eeuw nog driemaal herdrukt3). Het boek stond op de grens van twee werelden en behield daardoor ook in latere tijd een zekere waarde. Zoo is het b.v. hierin, dat het Nibelungenlied voor het laatst wordt genoemd en het zal eenige eeuwen duren, voor de wetenschap het met andere methoden weer gaat ontdekken4). Anderzijds bevat het boek een der eerste runenafschriften die er werden gepubliceerd5). De toon der laat-middeleeuwsche fabelende historiekunde klinkt bij Lazius nog zeer duidelijk door onder het nieuwe geluid der moderne geschiedvorsching. Dit tweeledige karakter blijkt ook duidelijk uit enkele der illustraties. Vier houtsneden uit Lazius zijn n.l. onmiddellijk gecopieerd naar Waldis' ‘Ursprung’, maar de stap van den legendarischen heros naar een meer wetenschappelijk aandoende genus-uitbeelding is hier - althans in het onderschrift - gedaan. Flettner's Tuiscon is geworden tot een vertegenwoordiger van de legendarische stam der Aborigines; Stoer's Eusterwon diende als voorbeeld voor een afbeelding van een Gallograecus of Galaat; Flettner's fabelkoning Suevus werd verlaagd tot ‘een Zweed’ zij het ook met de quasi-wetenschappelijke bepaling ‘ante mille annos’ en Schoen's Mannus werd tot een Gepide6) (afb. 50, 522-3). Zoo hangen deze illustraties, hoe wetenschappelijk hun tekst overigens ook moge wezen, toch weer ten nauwste samen met de heroïseerende producten van Maximiliaan's hof. De uitvoerende kunstenaar is niet bekend. Daar het is overgeleverd, dat Lazius sommige van zijn kaarten en enkele boekillustraties zelf etste7), heeft men gemeend hem ook de houtsneden in zijn ‘De Gentium migrationibus’ te moeten toeschrijven. O.i. ten onrechte; de proeven die wij van Lazius' teekentalent hebben, rechtvaardigen deze toeschrijving geenszins8), en het ingriffen in de etsgrond is nog iets anders dan het uitvoeren (ev. ontwerpen) van houtsneden. Wel kan men natuurlijk rekening houden met een persoonlijke supervisie op de juistheid der afgebeelde details9), want archaeologische studies bespeurt men hier en daar wel degelijk achter deze prenten. Een werkelijk archaeologisch detail, dat reeds vóór Lazius in Waldis' reeks was verwerkt, is de z.g. Suevenknoop, de op het hoofd saamgeknoopte haardracht der Sueven, waarvan we hierboven bij de bespreking der Germanenkopjes reeds gewaagden10) (afb. 50). | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 167] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Bij drie afbeeldingen vermeldt het onderschrift, dat ze ontstaan zijn op grond van gegevens, ontleend aan oude munten en al is het voorbeeld niet altijd meer aan te wijzen1), een kern van waarheid bevat deze aanduiding stellig. Wèl aanwijsbaar is het voorbeeld voor den ‘Carnus’ (A. 11), welke afbeelding volgens Stemmermann een copie is van een in 1520 gepubliceerde prent naar een grafsteen van een Romeinsch soldaat2). De ‘Rex Francorum’ in zijn ossenwagen (A. 3) herinnert aan de reliefs der Theodosiuszuil in Byzantium, welke o.m. door de vroeger aan Gentile Bellini toegeschreven teekeningen in het Westen bekend konden worden3) (afb. 712); de Pict (A. 21) is een copie naar de hierboven (bl. 61) reeds besproken afbeelding in Apianus' ‘Inscriptiones’ (afb. 23). Zoo konden de afbeeldingen bij Lazius op de tijdgenooten een groote indruk van wetenschappelijke juistheid maken en het is typeerend, dat Matthias Holtzwart, die in 1573 een Latijnsche vertaling van Waldis' verzen in het licht gaf, niet de illustraties door Flettner c.s., noch ook die van Amman bij de tweede uitgave van 1566 tot voorbeeld koos, maar dat hij de prenten bij Lazius' boek - zij het ook zéér vrij - door Tobias Stimmer liet copieeren4). Ook het hierboven reeds genoemde handschrift van Lucas de Heere, het ‘Theatre de tous les peuples et nations de la terre avec leurs habits’ van 1568 verraadt invloed van de illustraties bij Lazius' standaardwerk. Als ‘Princes de Germanie du temps passé’ vindt men er een copie naar den vorst en een edele der Marcomannen (A. 15) en als ‘Gentilzhomes de Swavel'an 1100’ een miniatuur, waarop de beide Suevi (A. 13) (resp. van 400 en 1000 jaar terug), elkaar broederlijk de hand reiken5) (afb. 511). | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
De prenten van Boxhorn-Soutman-Visscher, 1650.In 1650 beleefden de vrij eenvoudige, naamlooze prenten bij Lazius' boek de eer, tot voorbeeld te dienen voor een waarlijk vorstelijke uitgave, ondernomen door den Haarlemschen schilder Pieter Claesz. Soutman. Wanneer er één kunstenaar genoemd moet worden, die er naar streefde, de hofkunst zooals die in het buitenland werd beoefend, ook in Holland te bedrijven, is het deze leerling van Rubens. Evenals zijn leermeester stond hij met monarchen in relatie (hij schilderde o.a. een ruiterportret van Koning Sigismund III van Polen), evenals Rubens legde hij zich toe op het uitgeven van grootscheepsche prentreeksen (Keizers van het Oostenrijksche huis, Hertogen van Bourgondië, Graven van Nassau). Is het te verwonderen, dat deze kunstenaar het oog richtte naar de kunstzinnige Christina van Zweden en met een fraaie prentreeks betreffende de oud-Germaansche volkeren trachtte haar gunst te winnen? Wij weten niet, hoe de vorstin op deze opdracht heeft gereageerd, maar allicht zal zij guller zijn geweest dan de Haarlemsche burgemeesters, die in 1651, toen Soutman hun een dergelijke reeks portretten der Hollandsche graven wilde opdragen, den kunstenaar lieten bedanken voor de eer, hem te kennen gevend, dat zij op zijn aanbod niet konden ingaan6). Soutman's re- | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 168] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
laties met het Zweedsche hof waren niet slecht. Het titelblad van zijn reeks, waarop Christina en haar illustere vader Gustaaf Adolf zijn afgebeeld, draagt de wijdsche aanduiding ‘ex antiquis monumentis et museo Marci Zuerii Boxhornii’. Boxhorn's naam had in Europa een goede klank; sedert 1632 was deze geleerde te Leiden hoogleeraar in de welsprekendheid en na 1648 gaf hij als opvolger van Daniël Heinsius ook lessen in geschiedenis en staatkunde. Oxenstierna zelf had hem bij een bezoek aan Nederland uitgenoodigd naar Zweden te komen. De combinatie Boxhorn-Soutman was dus bij uitstek geschikt, om een dergelijk vorstelijk werk in het licht te geven. De naam van den geleerde, die in 1647 had deelgenomen aan de verklaring van de grootste vondst van Latijnsche inscripties, die ooit in Nederland is gedaan1), verleende aan de onderneming een zekere autoriteit; de stijl van den kunstenaar sloot geheel aan bij de internationale opvattingen. Soutman opende de reeks met twee groote portretten van Christina en haar vader, Boxhorn schreef een korte historische inleiding en een opdracht in klinkend Latijn, waarin hij er nogmaals op wees, dat de oudheidkundige afbeeldingen, ‘die de oude monumenten met de grootste nauwkeurigheid navolgen’, aan de bibliotheek van Boxhorn ontleend waren. Deze ‘bron’-vermelding is niet zonder grootspraak. Soutman blijkt niets anders gedaan te hebben, dan bij Boxhorn een exemplaar van Lazius te leenen en copieerde daaruit met zeer geringe afwijkingen zeven afbeeldingen, die naar zijn teekeningen waarschijnlijk door den etser Cornelis Visscher in plaat werden gebracht2) (vgl. afb. 512 met 502 en afb. 532-3 met de tekstafb. op bl. 165). Dat zijn werk in Zweden succes had, blijkt wel uit het feit, dat Magnus Gabriël de la Gardie in een groote zaal op het slot Läckö in 1654 de prenten als wandschilderingen liet navolgen3). Ook het titelblad van Grotius' in 1655 te Amsterdam uitgegeven ‘Historia Gotthorum, Vandalorum & Langobardorum’ bewijst bekendheid met den ‘Gothus’ en ‘Wandalus’ van Soutman's reeks. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Antiquitates Belgicae, Amsterdam 1700.In 1700 verscheen te Amsterdam bij Jac. van Royen anoniem een klein octavo deeltje met de Latijnsche titel ‘Antiquitates Belgicae’, maar verder met Nederlandsche tekst4). Hierin vindt men eenige afbeeldingen, die volgens den schrijver ‘uit de beelden van de Hr. Mark. Zuer. Boxhorns geheimschat’ genomen waren. We weten reeds tot welke proporties we deze aanduiding kunnen terugbrengen. In werkelijkheid werd de reeks van zeven prenten van Boxhorn-Soutman in dezelfde volgorde nagevolgd, slechts met toevoeging van kleine scènes op de achtergrond5). Deze scènes sluiten in historisch opzicht niet altijd aan bij de figuren op de voorgrond. Zoo zijn de ‘Quaden’ op de achtergrond van afb. 533 veel primitiever dan de voorgrondsfiguur, die via de Haarlemsche ets uit Lazius' boek afkomstig is. De reden van deze ongelijkmatigheid is aan te wijzen: de bron van in- | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 169] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
spiratie der achtergrondscènes was in de meeste gevallen een ander, jonger boek, waarin de Germaansche oudheid onder een veel primitiever aspect werd uitgebeeld en wel niet langer door geïsoleerde figuren, maar door genre-achtige tafereeltjes. We zullen dit boek (Cluverius' ‘De Germania antiqua’, Leiden 1616) in het volgende hoofstuk nog uitvoerig bespreken en zullen dan tevens de ‘Antiquitates Germanicae’, het in 1714 uitgegeven pendant der ‘Antiquitates Belgicae’, behandelen. De bewerker dezer boekjes schijnt n.l. inmiddels de bron van Soutman's prenten zelf ontdekt te hebben; hij laat n.l. het tweede deeltje illustreeren met etsjes, die direct aan Lazius zijn ontleend, zij het ook met toevoeging van achtergronden, die ook hier weer de invloed der illustraties bij Cluverius vertoonen1). De werking van de door Soutman uitgegeven reeks etsen was hiermede nog niet aan haar einde gekomen. Nog in 1761 verschenen in Praag de ‘Annales Bohemorum’ van Wencèslaus Hagek met een afbeelding van een Marcomanus en een Quadus, welke niet gecopieerd zijn naar de houtsneden uit Lazius' geleerde boek, maar naar de reeks van de beide Haarlemsche hofleveranciers2). Als 18de-eeuwsche voorbeelden van directe invloed van Lazius' illustraties noemen wij de elf naar deze houtsneden gegraveerde copieën, voorkomend in E.J. de Westphalen, ‘Monumenta inedita rerum Germanicarum’ (Leipzig 1739)3).
Tot zoover de lotgevallen der in 1557 voor het eerst uitgegeven prenten, die niet anders waren dan fantasieën, uitgaande van enkele archaeologische realia. De ontwikkeling leert, dat het buitengewoon lang heeft geduurd, voordat de verbeelding deze opgetuigde mannequins in beweging kon zien, en nog langer, voordat door een passende entourage een geheele historische wereld zou verrijzen. Gelijk we reeds eenige malen opmerkten, zijn de illustraties in de strikt wetenschappelijke boeken wellicht exacter, maar stellig eenvoudiger dan die in de werken voor het groote publiek. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Populaire geschiedwerkenFranck en Münster.De afbeeldingen van monsters, gedrochten, meteorologische verschijnselen, e.d., die in Schedel's kroniek nog zoo'n groote plaats innamen, waren in boeken als dat van Lazius niet meer op hun plaats. Ze bleven echter bewaard in de veel gelezen geschiedwerken van den vromen Sebastian Franck, wiens ‘Chronica, Zeitbuch und Geschichtsbibel von Anbegin bis 1531’ (Straatsburg 1531, 2de dr. Ulm 1536) en wiens ‘Chronicon Germaniae’ (Augsburg 1538), ook in het Nederlandsen vertaald en herhaaldelijk herdrukt werden4). Franck was vóór alles theoloog en reformator. Zijn kroniek noemt hij ook ‘Predigtbuch’, want hij wil de Goddelijke, oorzaken der geschiedenis door- | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 170] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
gronden. Als de lezers van deze boeken moet men zich de stillen in den lande, de kleine vrome luiden voorstellen. Bekend is, dat b.v. Menno Simons in Franck als in een orakel geloofde. Een ander populair schrijver, maar van geheel ander slag, was Sebastian Münster, een humanistisch veelweter, wiens universeele wijsheid toch ook vaak aan de encyclopedische geleerdheid van een Vincentius van Beauvais herinnert. Zijn herhaaldelijk herdrukte en veel vertaalde ‘Cosmographia’, waarvan de eerste druk in 1544 te Basel verscheen, is één der meest ge-
primitief cultuurstadium. Houtsnede uit Seb. Münster's Cosmographia (ed. van 1552).
De ontwerper van deze illustratie drukt het lage beschavingspeil alleen door negatieve kenmerken uit. (Hij laat de huizen weg, maar behoudt zoowel de 16de-eeuwsche Ideederdracht als het toenmalige huisraad). lezen werken van de 16de en 17de eeuw1). De illustraties in de eerste uitgave waren nog zeer traditioneel, het waren in totaal 471 houtsneden met stadsgezichten, vestingen, vorsten, beroemde mannen, typen van vreemde volkeren, dieren, planten, misgeboorten, fabeldieren, duivels en spoken. Toen het werk een succes bleek, ging de uitgever ertoe over om, te beginnen met de Latijnsche en Duitsche uitgave van 1550, de illustreering aan bekende kunstenaars op te dragen2). Vooral aan de stadsgezichten werden kosten nog moeiten gespaard en op dit punt zal Münster's boek blijven behooren tot de belangrijkste publicaties3). Anders was het gesteld met de historische illustraties. De illustratoren, die de door Münster beschreven primitieve cultuurstadia hadden uit te beelden, wisten niet beter te | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[p. 171] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
doen, dan 16de-eeuwsche menschen met hun potten, pannen, tafel en verder huisraad onder een boom neer te zetten en dat, terwijl de tekst een heel wat eenvoudiger levenswijze had beschreven1). Münster citeert herhaaldelijk Tacitus' ‘Germania’ en het is vreemd te zien, dat de kunstenaars diens beschrijvingen toch blijkbaar nog niet tot een - zij het ook
zeden en gewoonten der galliers. Houtsnede uit Seb. Münster's Cosmographia (ed. van 1552).
Deze afbeelding deed in hetzelfde werk ook dienst ter illustreering van de zeden en gewoonten der Italianen. nog zoo fantastisch - adaequaat beeld wisten om te zetten. Nog vreemder is het evenwel, dat het publiek zich aan deze illustraties jaar in jaar uit heeft vergaapt, en dat de binnen hetzelfde boek vaak herhaalde prentjes de autoriteit van het werk als geheel niet in discrediet vermochten te brengen. De eenige gevolgtrekking, die men uit dit voorbeeld kan trekken, is o.i. deze, dat de waarde van de illustratie als zoodanig een andere was dan thans. Ook in dit opzicht is Münster's ‘Cosmographie’ een directe afstammeling der aan het begin van dit hoofdstuk besproken kronieken. Het zou tot het eind van de 16de eeuw duren, voor hierin verandering kwam. |
|