Op de grens

[p. 55]

Flakkee

Walraven had in 1934 en 1935 in ‘De Indische Courant’ een aantal feuilletons over zijn jeugd in Flakkee geschreven (zie de ‘Kronieken’), zonder al te persoonlijk te worden overigens. Als één der redacteuren van ‘De Fakkel’ trachtte ik hem in 1941 over te halen zijn jeugdervaringen te verwerken tot een verhaal of novelle in de trant van ‘De Clan’. Maar er was iets, wat hem er steeds van weerhield.

De brieven aan zijn familie in Nederland lichten thans een sluier op en wijzen naar het ‘trauma’ van zijn jeugd. Hij kon van Dirksland en alles wat daaromheen was, nooit loskomen, hoe graag hij dit ook gewild zou hebben voor een gelukkiger leven. En hij schreef het ook: ‘Het oude kan nimmermeer worden vergeten.’ Een angel vastgehaakt in zijn vlees, een verbittering en haat, zelfs na jaren. Eerst op het allerlaatst legde hij zijn hand over zijn jeugdherinneringen heen, maar daaronder blééf het schrijnen.

Heeft het zin deze zeer persoonlijke, voor intimi bestemde gevoelens hier te openbaren? Voor mij: ‘ja’, ondanks alle andere overwegingen; want zonder deze toon van haat te kennen, miskent men eigenlijk de diepte van zijn gevoel en vervalst men het beeld, ook van zijn latere jaren.

Indirect vinden we ook nog iets van zijn Flakkeese jeugd terug in zijn bespreking van ‘Het gevloekte Leven’, een boek dat op Overflakkee speelt (zie de rubriek ‘Kronieken’).

Ik kan beginnen aan mijn jeugd op Overflakkee, waarvan ik ook koorts krijg (een gloeiend hoofd, bedoel ik, zoodat ik niet in slaap kan komen 's avonds van de op me aanstormende herinneringen en ontwakende gevoelens).

Ook mijn jeugd kan ik alleen fragmentarisch beschrijven, met vermijding van veel, waarover ik niet kan schrijven. Ik zie er tegen op. Ik heb toen in de krant verschillende episoden geschreven, alweer tien of meer jaren geleden, maar vlot en los, niet voldoende verzorgd voor ‘De Fakkel’.

Mijn jeugdgewaarwordingen zijn niet zooveel anders dan die van ‘Het Joodje’ van Carry van Bruggen, al was ik geen Jood, maar alleen de zoon van een kruidenier op een dorp. Daarom kan ik alleen met grooten vreeze over Flakkee schrij-

[p. 56]

ven, want jullie zullen dat beoordeelen en er veel in afkeuren, als ik me laat gaan.

(Aan Nieuwenhuys, 1941)

Ik heb er een paar dagen over nagedacht of ik nu moet schrijven of niet en ik kan niet tot een conclusie komen. Ik heb bezwaren te schrijven want ik voel me vervreemd van vader (en van moeder ook), maar van vader zeker, niet pas, maar al jaren. En daar er nu al huichelarij genoeg in de wereld is benevens lijkredenen met ‘de overledene was een braaf mensch’ waarvan toch niets wordt gemeend, voel ik er niet veel voor dat nog erger te maken.

Maar denken doe ik aan hen, dagelijks, want ik ben het verleden niet vergeten en ook Dirksland niet, al is het ook een kletsgat met een hoop domme gemeene menschen, waar ik niet zou willen wonen en waar het slecht is voor kinderen om op te groeien. Waarom kan ik niet anders schrijven! Maar ik kan niets anders zeggen. Ik hou niet van vader en ik kan hem geen brieven schrijven, ook nu niet. Ik heb hem niets te zeggen en hij heeft mij blijkbaar ook niets te zeggen, anders had hij het allang gezegd. Laten we er maar over ophouden.

(Aan zijn broer, 1921)

Het liefste zou ik heelemaal los zijn van Dirksland en het voor goed vergeten, maar dat gaat natuurlijk niet; het houdt me integendeel vast, en er gaat geen dag voorbij, dat ik niet aan Dirksland denk, hetzij mijn herinneringen aangenaam zijn of onaangenaam.

(Aan zijn broer, 1924)

Nu, ik houd maar op. Doe mijn groeten aan vader en moeder. Ik kan hun niet schrijven, want ik erger me aan hen en zij ergeren zich aan mij, maar zij zullen wel van jou hooren hoe het mij gaat. Ik wil hun niet schrijven, want ik zeg teveel en ik word te scherp en ze zijn al oud, dat ik aan den anderen kant wel kan huilen om de ellende, dat het zoo is. Maar ik kan mijzelf niet anders maken en er is teveel gebeurd, dat ik niet kan vergeten, veel door mijn eigen schuld, maar ook zoo heel veel, dat niet noodig was geweest, als ze een beetje hadden willen steunen, toen ik in nood zat en hulp noodig had. Maar, stil, stil, ik wil daar niet weer over beginnen.

(Aan zijn broer, 1925)

En nu wat Moeder betreft, waar je over schrijft. Moeder heeft mij niet nodig. Ze oogst trouwens wat ze gezaaid heeft. Ik heb

[p. 57]

er ernstig over gedacht haar te schrijven j.l. November toen ze zeventig jaar is geworden, maar ik schrik er voor terug. Moeder kan mijn grieven toch niet begrijpen. Als ik aan haar schrijf, wie weet wat daar de gevolgen van zijn? Misschien weer een pedante brief met een boel wijze lessen over vroeger? En dat verdraag ik niet. Wat is Moeder voor mij geweest? Hard en gevoelloos. Ze heeft nooit een poging gedaan om me te begrijpen of met me te praten. Ze heeft me beschouwd als iemand, die alleen nog maar goed was ‘voor een dag werk in de fiets’, zooals ze altijd zei. Haar grootste grief tegen mij was, dat ik geen geld had, geen geld, geen geld. Wat kan mij feitelijk geld schelen? Zelfs nu kan het me nog niet schelen. Bij die menschen draait alles om geld. Kinderliefde en ouderliefde ontaardt ten slotte in de vraag: ‘Hoeveel geld heb je?’ Ik had de grootste zonden en misstappen kunnen begaan, als ik maar meer geld had gehad, zoodat ze had kunnen geuren tegenover Dirksland met mij. Nu kon ze van mij geen verklaring geven aan de dorpsklappeien en ik werd uitgeworpen in de buitenste duisternis. Het kon haar geen bliksem schelen of ik te gronde ging. Als ze maar van mij af was. Wat heb ik met haar te maken? Ze is bezorgd, ik heb haar nooit om een cent gevraagd, ik gun haar het beste en ik geloof, dat ze het nog nooit zoo goed gehad heeft als de laatste jaren. Ze wordt jong opnieuw. De dood van vader is voor haar een verlossing geweest, natuurlijk, zooals het trouwens ook voor jou een verlossing was. Voor mij bleef het hetzelfde, want hij kon me niet meer bereiken. Maar ik denk aan die menschen met haat, met intense haat, zelfs na al die jaren, vergeet dat niet, en het is nutteloos en zelfs misselijk om nog flauwe briefjes aan elkaar te gaan schrijven. Als het aan hun had gelegen, dan was er van mij niets meer over. Dan was ik allang onder gegaan in het moeras van het Indische leger of in een ander moeras. Ze hebben mij ‘verscheept’ (en met zoo weinig mogelijk kosten, let wel ‘kosten’!) en het kon hun niet schelen wat er van mij werd. En met al de sentimenteele praatjes, tranen, zwaarwichtige betoogen à la wijlen Opa, fatsoensbeschouwingen enz. heb ik niets te maken. Laat Moeder zich over mij niet druk maken. Een briefwisseling met haar wordt voor ons beiden een marteling, een huichelachtige geschiedenis, geloof me. Toch gaat er geen dag voorbij, of ik denk aan haar. En ook aan vader. Hoe zou het anders kunnen. Ik denk altijd aan vroeger en aan den loop der gebeurtenissen.

(Aan zijn broer, 1930)

[p. 58]

Ook mij was het vroeger niet mogelijk in mijn vader een vriend te zien. Misschien heb ik niemand op de wereld zoo gehaat als die man. En dit komt heel veel voor, al wordt het niet altijd zoo duidelijk gezegd. De meeste zoons spreken over hun vader met een zekere tolerantie, als iemand die je nu eenmaal moet verdragen, zooals je het weer verdraagt, of het dan goed is of slecht. Maar ik had van mijn vader last, bepaald last.

Het is ook wel heel moeilijk, als je van Flakkee komt en uit den kleinen burgerstand, om je aan te passen bij een iets beter milieu, ook al mankeert het je niet aan ontwikkeling of algemeene kennis. Dat zijn je jeugdcomplexen, die je je heele leven blijven dwarszitten, en die je pas na veel jaren later zoo'n beetje leert overwinnen. Niet meer verlegen zijn; geen vrees hebben voor ‘de hoogere klassen’ of voor ‘de hooge stoep’, je leert het pas na de noodige ervaring, en nadat je hebt leeren beseffen dat alle menschen in hun hart klein zijn en vol vrees, om niet te zeggen: laf.

Er staat in je brief veel, dat mij treft, en zelfs roert. Ik heb groote bezwaren tegen Moe, om verschillende redenen, maar ze is zoo oud en zij deelt het lot van alle oude menschen: zij kan zichzelf niet goed meer helpen. Toch mag zij dankbaar zijn, dat zij op zoo'n hoogen leeftijd nog alleen leeft in haar huisje en blijkbaar nog goed en helder van geest is. Klagen over vermoeidheid heeft zij altijd gedaan. Ik herinner me niet anders. Intusschen kon zij loopen als een kieviet! Ze lijkt veel op mijn vrouw, al zou je het niet gelooven. (Je zoudt trouwens ook niet gelooven, hoe weinig verschil er is tusschen Oostersche en Westersche menschen in karakter en opvattingen. Wij zijn inderdaad ‘kinderen van een Vader’, naar het schijnt). Dezelfde royale hand van koken en van geven, maar ook dezelfde jaloerschheid en onredelijke ‘kif’ tegen personen, die haar niet aanstaan en die zij niet eens kent. Dezelfde verknochtheid aan haar man, maar toch ook hem pesten met jaloersche buien, altijd bang, dat hij los zal breken, blijkbaar.

Er is niemand, die mij ‘lui en onverschillig’ noemt, maar je kunt nooit weten, hoe ik zou zijn geweest, als ik eens op Flakkee ‘in den handel’ zat. Dat werk zou mij minder hebben aangestaan en daarin zou ik denkelijk geen succes zijn geweest, al geloof ik, dat ik me er beter doorheen geslagen zou

[p. 59]

hebben dan Jaap. Ik zou vindingrijker zijn geweest, veronderstel ik. Maar ik zou ook niet op Flakkee zijn gebleven. Hoe het ook is, deze menschen hebben altijd alles alleen en beter geweten. Als alle plattelanders hebben ze de wijsheid in pacht gehad, en worden ze door de débâcle overrompeld. Zelfs vader had veel meer kunnen bereiken, als hij minder eigenwijs en conservatief en vreesachtig voor zijn bezit was geweest. Er was toch niet tegen te vechten. Ze houden nog niet eens boek en weten niet of ze vooruit of achteruit gaan. Ze zijn bezig failliet te gaan, zonder dat ze het zelf beseffen. Een verschijnsel, dat in vele middenstandszaken op te merken valt, ook hier in Indië.

De middenstand, zooals die vroeger was, moest te gronde gaan op Flakkee. Het was alleen maar jammer, dat je zoo uitgescholden werd, als je dat voorspelde. Want het was immers overal in Nederland te zien, ook in de groote steden. Maar deze menschen waren geestelijk te lui en te zelfvoldaan om helder uit hun oogen te kijken. Ze meenden, dat het altijd zoo zou blijven. ‘Oppassen en je best doen’, dat was ‘de boodschap’, zeiden ze dan. Eventueel kwam er ook nog ‘Gods zegen’ bij. Zoo waren zij fatalisten en ook nog zeer ingenomen met die redeneeringen zonder fundament. Ouderwetsch en conservatief, slordig en benepen.

(Aan zijn zuster, 1939)