Op de grens

[p. 101]

Een maand in het boevenpak

Nadat Walraven in 1941 in de gevangenis ‘Soekamiskin’ nabij Bandung een straf van één maand had uitgezeten - wegens het in het openbaar uiting geven aan zijn minachting voor het koloniaal bestel - begon hij een reeks feuilletons te schrijven onder de titel ‘Een maand in het boevenpak’. Ze zijn slechts voor een deel in enige afleveringen van ‘Kritiek en Opbouw’ gepubliceerd; de oorlog was intussen uitgebroken en de Japanners landden op Java. Toch bleef een copie van het volledige hs. behouden dat thans in het bezit is van Dr. A. Baudisch te Bandung, directeur van ‘Soekamiskin’ in de tijd dat Walraven moest zitten.

Over het algemeen treden deze feuilletons teveel over het gevangenisleven in détails; een volledige publicatie zou hier niet gerechtvaardigd zijn.

In het feuilleton no. IV (K. en O. 5 Febr. 1942) staat echter een fragment dat zeker de moeite van het afdrukken waard zou zijn als Walraven niet eerder dezelfde episode in een brief aan mij verteld had. Na enig wikken en wegen, koos ik om de meer directe toon het brieffragment.

Ik werd naar Bandoeng gebracht door een hoofdagent van politie, een volkomen blanke jongeman, die mij eerst in twijfel bracht. Ik meende met een Fries, in elk geval met een echten geboren Hollander te doen te hebben. Maar hij was in Indië geboren en had Europa nooit gezien. Echter was hij in Canada geweest en hij was daar heengegaan via China en was aangekomen aan de Pacific Coast. Hij was daar een paar jaar geweest en hij vertelde van de armoede, den honger en de kou, die hij daar had geleden. Van de werkloosheid in den winter en de ellende. Ik weet het, want ik ben daar ook geweest, van 1909 tot 1914. Hij verklaarde, dat Canada hem de oogen had geopend, hem een les had geleerd. Hij had daar gezien, dat de koloniale maatschappij niet de laatste en eenige vorm van samenleving is! Toen was hij teruggekomen, straatarm. Hij zat bij zijn moeder op Lembang, waar zij een stukje grond hadden en een klein huisje. Toen hij naar Bandoeng moest om zich te gaan opgeven bij het Arbeidsbemiddelingsbureau, liep hij dien afstand, want hij had geen geld voor de bus. Op dat bureau (hij vertelde het vol verontwaardiging) gaf men hem een groot

[p. 102]

formulier om mee te nemen naar huis en daar in te vullen en dan kon hij weer terugkomen om het in te dienen. Maar hij zei: ‘Het is zoo ver, en ik heb geen geld, kan ik dat hier niet “voor elkaar boksen”?’ - Toen sprong de ambtenaar haast op uit zijn zetel. ‘Wat, voor elkaar boksen! Voor elkaar boksen! Dat zijn geen uitdrukkingen, die we hier willen hooren!’ Hoe het afliep, weet ik niet. Het einde was: de politie voor hem.

Wij zaten met ons vieren. Twee inlanders, fietsendieven, en twee Europeanen, iemand, die 1 jaar en 3 maanden had wegens verduistering van 6 mille en ik. De Inlanders hadden geen cent in hun zak. De man van de 6 mille had 85 cent, hetgeen alles was, wat hij bezat. Ik was de richard: ik had f 1,50 gekregen van mijn gedeponeerde gelden. Meer dan f 1,50 krijgt een gevangene niet mee naar Bandoeng. De Inlandsche agenten (twee) kregen elk een daggeld van 50 cent voor eten. Van mijn f 1,50 gaf ik nu 50 cent aan die twee fietsendieven, om wat eten te koopen. Onmiddellijk gaf nu de hoofdagent, die zooeven zoo had zitten klagen en zoo goed de wereld had leeren kennen in al haar hardheid, zijn afkeuring daarover te kennen.

Ik zei, dat ik de gedachte niet kon verdragen, dat die twee niets hadden op die lange reis. Daarop lachte hij medelijdend over zooveel onzin. Op Solo kochten ze elk een groote ‘boengkoes’ en ze hadden nog geld over. Nassie en sambel enz. was het. ‘Ziet U nu wel, wat ze doen?’ vroeg de hoofdagent. Ik vroeg, wat ze dan anders moesten doen? Hij scheen het een misstand te vinden, dat die lui nu eten hadden. En hij verviel in beschouwingen over de Javanen, die me eigenlijk het aanhooren niet waard waren, maar waarvan ik heb onthouden, dat de moeder van zijn vrouw een Javaansche was, en die zei altijd, dat geen Javaan te vertrouwen is! En daarom was het dan ook heel goed, naar het scheen, dat een Javaansche gevangene op transport een heelen dag zonder eten is. En het was een uiterst nette kerel, die heel goede manieren had, die ons in niets het lastig maakte, die met ons praatte als met vrienden, en die ik later bedankte voor de goede behandeling. Maar als het een Inlander betreft, zijn ze net als de Hollandsche bourgeois zoodra het een arbeider betreft.

Dit verhaal zou ik nooit in De Fakkel kunnen krijgen, en zelfs niet in de krant, meen ik. Want dat zou haatzaaiend zijn, geloof ik. Toch is het geheel waar en je kunt die dingen dagelijks overal hooren.

Hoewel het volgende fragment strikt genomen met Walraven's

[p. 103]

gevangenisverslag weinig te maken heeft, sluit het naar de inhoud er zeer zeker op aan.

Toen ik in Indië kwam, was de Indo anders. Ook Eddy vond dat, en hij zocht soms naar het oude type, dat gemoedelijke, gastvrije, weinig verwaande type van toen, met de lange snorpunten, den tijgertand aan den horlogeketting, een houten rheumatiekarmband om den pols, bovenste knoop van de toetoep open, zittende aan een antieken lessenaar, in een antieken stoel van de kompenie, en spelende met een cylindervormige liniaal, waarmee staatjes werden getrokken. Deze Indo zei: ‘zenuwàchtig’ en ‘meneer Walráven’, maar hij was een beste kerel. Toen werd hij gegrepen door ‘de politiek’, of wat men er dan voor aanziet, en hij veranderde geheel. Ook zijn omstandigheden werden meer précair. Hij werd ‘bewust’. Ik vond toen, in het begin, dat ik den strijd van den Indo moest meestrijden. Dat leek me zelfs natuurlijk en logisch voor een socialist. Maar ik bemerkte, dat deze gemoedelijke Indo in wezen een vreeselijke snob was, die zich boven den Inlander wenschte te verheffen, die ‘een Europeaan’ was (hetgeen ik nooit van mezelf geweten had voordat ik hier kwam) en die eigenlijk een reactionnair was in plaats van een vooruitstrevend man. Ik begon hem een misselijke bourgeois te vinden, een domoor, die zich ook nog liet bedotten.

Die meende, dat de scheidslijn tusschen menschen door de huidskleur werd bepaald in plaats van door hun economische positie, zooals het historisch materialisme leert.

(Aan Nieuwenhuys, 1941)