Bacchus. Zijn leven verteld en verklaard door dichters, mythografen en geleerden. Deel 1

2. L.G. Giraldi

Lilio Gregorio Giraldi^47. leefde van 1479 tot 1552 en moet met Natalis Comes gerekend worden tot de pur-sang renaissance-mythografen. Ter nadere verduidelijking diene hier het volgende: de mythologische stof was aangegroeid tot een veelvoud van wat vorige generaties wisten, niet in de laatste plaats door de pas verwor-

47. Wij raadpleegden en citeerden uit de uitgave van Giraldi's Opera Omnia van Johannes Jensius, Leiden, 1696. Het betreft hier Syntagma Octavum. De Baccho, Priapo, aliis; kol. 267-290.
Over Giraldi (en Conti) zie Franck L. Schoell, Les Mythologistes Italiens de la Renaissance et la poésie élisabéthaine. Rev. Lit. comp. Tome iv, 1924, 5-25.

[p. 90]

ven kennis van het grieks, en ook door het feit dat een groter aantal klassieke auteurs dankzij de boekdrukkunst nu voor bestudering ten dienste stond.

Wij noemen hier b.v. Cornutus' allegorisch geschrift over de goden in 1505 door Aldus gedrukt, de editie van Hyginus' fabulae in 1535 door Micyllus verzorgd en tenslotte de Bibliotheca van Apollodorus, die eerst in 1555 uitkwam. Er is een andere kant, van niet minder belang, die we hier in het kort aangeven.

De renaissance-mythografen ordenden hun disparate kennis, die uit een massa van losse gegevens bestond, in lange reeksen van feiten, zonder critische zin bijeengebracht en van elke synthese verstoken.

Zo Giraldi: Zijn buitengewone geleerdheid ten spijt voelt hij geen behoefte deze in dienst te stellen van de explicatie van mythen. Hij komt gewoon niet aan het vertellen en critisch expliceren daarvan toe, zo geheel vervuld als hij is van het vergaren der talloze nieuwe gegevens, waaronder ook inscripties. Wij merken dit natuurlijk niet op om onze auteur hiermee een slecht iudicium uit te reiken: we willen alleen een echt renaissance-verschijnsel even aangeven; de vreugde van het pas verworven weten straalt ons tegemoet uit de liefde voor de opsomming, het registreren van feiten en feitjes, met griekse en latijnse citaten opgesierd, aangevuld met eigen opmerkingen, voorzien van zijdelingse mededelingen van historische of archeologische aard. Renaissance is min of meer geordende veelheid, of vaak volledig ongeordende kwantiteit, vreugde over het gelezene en ervarene, liefde voor het veelvoud, plezier in veel bij elkaar. In onze slotbeschouwing hopen we daar nog op terug te komen.

Over Giraldi hier heel weinig^48.. Hij is geboortig uit Ferrara, maar leidde een betrekkelijk zwervend leven, o.a. in Napels en Rome. Hij studeerde Grieks in Milaan en was bevriend met Pontano en Sannazaro. In het laatste deel van zijn leven, ziek en verzwakt, schrijft hij het boek waaruit wij onze gegevens putten. Het verscheen voor het eerst in druk te Bazel bij Iohannes Oporinus in 1548. De titel luidt aldus: De deis gentium varia et multiplex historia, in qua

48. Zie Jean Seznec, passim.

[p. 91]

simul de eorum imaginibus et cognominibus agitur, ubi plurima etiam hactenus multis ignorata explicantur et pleraque clarius tractantur ad d. Herculem Estensem ii Ferrarens. Ducem iv. Vaak vinden we in zijn geschrift gegevens over de uitbeelding der goden, die bestemd waren voor schilders^49.. Voorts is het opvallend dat zijn grote belangstelling uitgaat naar de namen en bijnamen van de goden, en de oorsprong en betekenis daarvan, naar de epitheta in de breedste zin van het woord en naar etymologieën van die namen. Het vertellen van de mythologische verhalen is tot een minimum beperkt.

Ziedaar in een notedop onze moeilijkheden: de bewerking van Giraldi's Bacchusgegevens is daarom zo ingewikkeld, omdat de vele foliopagina's een indrukwekkend maar weerbarstig materiaal opleveren. We zullen een keuze moeten maken en aldus zijn werkwijze kortelings demonstreren.

49. Synt. vii, p. 251 (Seznec, p. 251).

De inleiding: de verschillende Bacchussen

Giraldi is goed op de hoogte van de literatuur over de verschillende afstammingen van Bacchus en hij weet ook dat het moeilijk is zich een weg door de verschillende overleveringen te banen. Het ziet er naar uit dat de auteur zich over deze problemen niet bijzonder het hoofd gebroken heeft en hij laat het bij de opsomming van de volgende overleveringen:

1.	Philostratus^50. kent een thebaanse, een indische en een assyrische Bacchus.
2.	Diodorus Siculus^51. weet van een indische Bacchus, zoon van Ammon en Amaltheia^52., en een lange baard dragend; voorts is er een Bacchus de zoon van Jupiter en Proserpina (of Ceres) als eerste landbouwer.
3.	de thebaanse Bacchus is een zoon van Jupiter en Semele. De befaamde Ciceroplaats^53. citeert Giraldi aldus: Multos Dionysios habemus primum, ex Proserpina natum; secundum Nilo, qui Nysam dicitur condidisse; tertium Caprio patre, eumque Asiae regem praefuisse dicunt, cujus Sabazia sunt instituta; quartum Jove et Luna, cui sacra orphica putantur confici; quintum Nilo natum, ex Thyone, a quo Trieterides constitutae putantur.

50. Vita Apoll. Tyan. (ii, 9).

51. iii, 62, 2; 63, 3; 64, 1; 64, 3.

52. Ammon of Hammon, een naam van Jupiter; treedt ook op in de gedaante van Bacchus, op indische veldtocht, die in de woestijn een tempel opricht voor Jupiter Ammon.

53. De Nat. Deor. iii, 58.

[p. 92]

Etymologieën van de namen Dionysus en Bacchus

1.	Dionysus is genoemd naar zijn vader Zeus en naar de nimfen, de patris et Nympharum nomine. Te Nysa vond ook de eerste wijnbereiding plaats, maar hier vond Dionysus ook het bier uit (griekse benaming: zython, lat: cerevisia)^54..
2.	Bacchus hangt samen met βάϰχειν, ab incomposite vociferando, ongeartikuleerd schreeuwen, wilde kreten slaken.
3.	Dan volgt een unieke opvatting, aan Varro^55. ontleend: bacca, vinum in Hispania. Wij vergelijken nog: bacar = vas vinarium.
4.	De naam Bacchus wordt nu in verband gebracht met het ww. βαχεῖν, ululare et incondite clamare, alweer dus onsamenhangend spreken^56..
5.	Na één Dionysusnaamverklaring en drie van de naam Bacchus komt Giraldi op de naam Dionysus nogmaals uitgebreid terug^57.. Als eerste: Dionysus heet naar zijn vader en naar de plaats in Arabië, Nysa. Deze uitleg ligt dicht in de buurt van 1. Diodorus is weer de zegsman en we krijgen in het grieks: Διὸςϰαὶ Νῦσα.
6.	Nu een etymologie van Dionysus als wijngod: δεδοίνυσον: διδόναι + τὸν οἷνον = dator vini. Als plaats geeft Giraldi op: Hesiodi interpres, dus de scholia op Hesiodus. Ouder is in ieder geval Plato met dezelfde derivatie^58., zoals Giraldi opmerkt.
7.	Dionysus als openstoter, openmaker, διόνυξος ὣν quasi nos adaperiens, dus: bij wijze van spreken ons openmakend. Hier citeert Giraldi Cornutus^59..
8.	Nogmaals Cornutus met de etymologie: bevochtiger; διάνυσος van διαίνω, irrigo. Dionysus is dan de op aangename wijze bevochtigende.
9.	Samenhang nu met διάλυσις, curas solvens, dus als verlosser van zorgen. Men ziet dat deze afleiding wel wat taalkundige moeilijkheden met zich zal meebrengen; Giraldi voegt er dan ook aan toe: inversione a in o, et l in n.
10.	Macrobius legt verband met Διὸς νοῦς, Jovis mens, de geest van de oppergod^60..
11.	Uit de Orphiek stamt een andere uitleg, weer overgeleverd door Macrobius^61.; uitgangspunt is δινεῖσϑαι ϰαὶ περιφέρεσϑαι

54. Zie Diod. Sicul. i, 15, 6.

55. Ling. Lat. vii, 87.

56. Giraldi verwijst naar Eustathius op Ilias. vi. 132 = p. 629, 29: ἐπεὶ ἐϰεῖνος Βάϰχος ἀπὸ τοῦ βάζω βέβαχα, πλεονάσαντος τοῦ ϰ διὰ τραχυφωνίαν ϰαιρίαν.

57. 271, B.-C.

58. Cratyl. 23, p. 406c.

59. Corn. 13, p. 173 Osann.

60. Sat. i, 18, 15, waar aan toegevoegd is: quia solem mundi mentem esse dixerunt.

61. i, 18, 15. Daarna voor de orphische verzen: Orph. Frgm. 167⁷ Abel.

[p. 93]

d.w.z. quia circumfertur in ambitum, omdat hij in een kring ronddraait. Hier is het verband tussen Dionysus en de zon expliciet gelegd. We citeren evenals Giraldi de orfische verzen ten dele: Πρῶτος δ᾽ἐς φάος ἦλϑε, Διώνυσος δ᾽ἐπεϰλήϑη, οὕνεϰα δινεῖται ϰατ᾽ ἀπείρονα μαϰρὸν Ὄλυμπον. De vertaling: Het eerst kwam Dionysus ter wereld en hij werd zo bijgenaamd omdat hij ronddraait over de onmetelijk grote Olympus.

12.

Nu een uitleg van Cleanthes^62.: διανύσαι, perficere. Ook hier is weer sprake van de zon en de baan die deze aflegt.

Wie de moeite neemt deze twaalf afleidingen nogmaals en dan nog een keer door te lezen, staat steeds weer verrast door de veelheid van etymologische mogelijkheden. Het is wel overbodig te zeggen dat men al deze etymologieën natuurlijk niet meer in een moderne studie zal aantreffen, maar voor de renaissancegeleerde (en dit geldt ook wel voor de klassieken) zijn al deze derivaties evenzovele facetten van de volledige mythologische waarheid en daarom worden ze hier met de grootste nauwgezetheid geregistreerd: de renaissancegeleerde gaat uit van een voor zijn gevoel en voor zijn overtuiging interpreteerbaar taalmateriaal, dat goed geexpliceerd, een enorme kennis omvat. Hij weet van de etymologische taalwijsheid, hoe onaanvaardbaar die ook voor een modern onderzoeker moge zijn. Nogmaals: juist die veelheid van mogelijkheden, in de taal zelf als het ware voorhanden, geeft uitzichten waar voorheen niet van gedroomd is en die de gehele renaissance door schering en inslag blijven.

Achtereenvolgens komen de volgende kanten van Bacchus ter sprake: Bacchus doet ongeartikuleerd spreken (2 en 4), natuurlijk door het wijngebruik. We hebben dus te maken met een wijnallegorie.

In 3 is de naam Bacchus dan ook op een wonderlijke wijze in verband gebracht met (spaanse) wijn. 5 geeft een aardrijkskundige en dus ook historische interpretatie. In 6-8 is weer verband met de wijn gezocht en gevonden. In 9-12 is Bacchus de zon zelf. Het is

62. Ook hier is Macrobius de zegsman (i, 18, 14).

[p. 94]

aan de Macrobiuslectuur te danken dat deze interpretatie zo uitvoerig onder de aandacht van de lezer gebracht kon worden.

Afbeeldingen van de wijngod^63.

Het eerste signalement van de wijngod is afkomstig uit Cornutus^64.: Bacchus wordt naakt afgebeeld om de natuur van de wijn aan te tonen: het openbaren (bloot geven) van geheimen, vanwaar ook de zegswijze: in vino veritas.

Bacchus met lang haar^65., in verband gebracht tevens met de eeuwige jeugd van de god. Dit laatste wordt ook met een Ovidiuscitaat geadstrueerd^66.:

Tibi enim inconsumpta iuventa,
Tu puer aeternus, tu formosissimus,....

Ten derde: Bacchus als horendrager^67., waarover de auteur hier niet verder spreekt.

Dan volgt de afbeelding van Bacchus als blijde jongen: quod vinum modice sumptum hilares et laetos homines faciat, wijn met mate gedronken maakt de mens vrolijk en opgewekt.

Bacchus kaal en oud: onmatig drinken is hier de oorzaak van en in dronkenschap worden geheimen geopenbaard.

Zo zijn er vele mogelijkheden voor het uitbeelden van Bacchus: als kind, jongeman of grijsaard.

63. 270 D.e.v.

64. p. 178 Osann.

65. Bron: Tibullus (i, 4, 37-38).

66. Met. iv, 17-18.

67. Ov. Heroïd. xv, 24.

De omgeving van Bacchus^68.

Een kleine opsomming vormt de opening: er is de wijnrankwagen van de triomferende Dionysus, met nu eens panters, dan weer tijgers en lynxen als trekdieren. Daar is Silenus op zijn ‘pandus asellus’, zijn doorzakkende ezel. Dan de satyrs met de thyrsusstaven.

De locus classicus voor Bacchus' gevolg komt uit Strabo^69.: Sileni, Satyri, Bacchae, Lenae, Thyae, Mimallones, Naiades, Nymphae, Tityri. Giraldi voegt hier nog enkele gegevens uit Cornutus^70. aan toe: Σϰιρτοί en Σευίδαι, dansers en voortsnellenden, en ook nog: Panes, Silvani en Bassarides, terwijl hij na deze geciteerde namen ook nog geeft: Maenades. En over hen allen zegt Giraldi dat het meer fabelwezens dan goden zijn.

68. 270 E.e.v.

69. Strabo x (p. 717).

70. Cornutus 30, p. 176 Osann. - enkele fouten bij C. zijn hier stilzwijgend hersteld.

[p. 95]

Een enkel woord wijdt de auteur dan nog aan de Ariadnae Chorus, waarin hij het hele Bacchusgezelschap afgebeeld ziet^71..

71. Hom. Il. xviii, 590-592. Zie ook Prop. El. ii, 3, 18.
Vgl. Heinsius Lofz. p. 141.

De cognomina van Bacchus

Veruit het grootste deel van Giraldi's Bacchusartikel is aan de bijnamen van Bacchus gewijd, met een bijna onoverzienbare hoeveelheid kennis en eindeloos geduld samengesteld. Om een indruk te geven, sommen we de bijnamen op, om daarna een enkele in de uitwerking nader te volgen. Hier zijn ze: Liber Pater, Thyoneus, Dithyrambus, Thriambus, Maeonius, Bacchepaian, Lysius, Cephales, Lenaeus, Melanaigis, Aisymnetes, Hygiates, Soter, Enorches, Morychus, Problastus, Erebinthius, Sycites, Corymbifer, Sabazius, Hyes, Phausterius, Choopotes, Methymnaeus, Iakchos, Oinos, Mainoles, Eiraphiotes, Bougenes, Dousares, Taurophagus, Hebon, Lampter, Bassareus, Bromius, Aigobolos, Ignigena, Zagreus, Isodaites, Limnaeus, Laphystius, Eligeus, Nyctelius, Floridus, Briseus, Licnites, en als we volledig zouden willen zijn, zouden we nog veel meer namen hier aan kunnen toevoegen. Men zal deze lijst ziende begrijpen dat we naar volledigheid niet kunnen streven, hoeveel interessante zaken en zijden van Bacchus ook door Giraldi gegeven worden. We behandelen in het voetspoor van de auteur één cognomen in zijn geheel, en van enkele andere zullen we het belangrijkste materiaal geven.

Liber Pater^72.

Het uitgangspunt wordt gevormd door twee regels van Tibullus^73.:

Candide Liber ades, sic sit tibi mystica vitis,
Sic hedera semper tempora vincta feras.

Kom hier, blanke Liber, zowaar als gij de mystieke wijnrank
bezit, zowaar als ge altijd klimopomwonden slapen hebt....

Deze dichterlijke inleiding, die de naam Liber herbergt, wordt gevolgd door de eerste verklaring van deze bijnaam: het vrijelijk

72. 271 F.

73. iii, 6, 1-2.

[p. 96]

praten (linguae licentia), wellicht ook: het ongebonden spreken. Dan volgt een wijnallegorie die ons ondertussen wel zeer goed bekend is: wijn maakt de mensen vrij van zorgen en verdrijft de neerslachtigheid. Als illustratie deze ovidiaanse verzen^74.:

Cura fugit multo diluiturque mero:
Tunc veniunt risus, tunc pauper cornua sumit,
Tunc dolor et curae, rugaque frontis abit.

De zorgen vluchten heen en worden door veel wijn opgelost.
Dan komen de lachbuien, dan gaat de arme zich heel wat verbeelden, dan snellen smart en zorgen heen en de rimpels van het voorhoofd verdwijnen.

Ook Horatius wordt genoemd, die eveneens meent dat Liber het gesloten hart openmaakt^75., een plaats ondersteund door een citaat uit Seneca^76.. Daarmee is de eerste paragraaf van de inhoud van de naam Liber gegeven.

In de tweede afdeling handelt Giraldi over een politieke kant van de naam: Liber wordt vereerd in de civitates liberae. In Diodorus Siculus^77. staat te lezen, dat er een stad, Eleutherae, gesticht is, ter nagedachtenis aan vader Liber. Dit Diodoruscitaat wordt weer ondersteund door een citaat uit Plutarchus^78.: Waarom noemen ze Bacchus Liber? Omdat hij drinkenden vrijheid geeft? Want de drank maakt zeer vrij. Of omdat hij de libatio, het plengoffer heeft uitgevonden? Of, zoals Alexander zegt, omdat hij voor de vrijheid van Boeotie heeft gevochten? En zelf ἐλευϑέριος, dat is Liber of bevrijder is genoemd?

In dit verband noemt Giraldi ook nog Pausanias en Hesychius.

Er is nog een andersoortige vrijheid die Liber geeft aan de mensen: de god bevrijdt de mannen van hun zaad, zoals Augustinus leert^79.. De vrouwen worden door Libera mutatis mutandis bevrijd. En, nog steeds Augustinus, de schaamdelen van de mensen worden in de tempels van Liber en Libera tentoongesteld.

Over de tot nu toe onbekende Libera krijgen we maar spaarza-

74. Ars. Am. i, 238-240.

75. Hor. Sat. i, 4, 89.

76. De Tranq. An. xvii.

77. iv, 2.

78. Plutarchus, Quaest. Romanae, 104.

79. De Civ. Dei vi, 9. Id. in M.V. iii.

[p. 97]

melijk te horen. Het belangrijkste lijkt een citaat uit Tacitus^80., over een tempel gewijd aan Liber, Libera en Ceres, terwijl Augustinus^81. meedeelt dat Libera zowel Venus als Ceres betekent. En Cicero weet te vertellen dat de wijngod Liber niet dezelfde is als deze Liber, die met Libera en Ceres een trits vormt: immers Liber en Libera zijn kinderen van Ceres, die ‘liberi’ kinderen zijn genoemd.

Giraldi eindigt met een grapje als hij opmerkt dat Liber samenhangen kan met het werkwoord labi, uitglijden. Liber heet dan voor dit geval Laber, maar wie dit beweert, aldus Giraldi, glijdt zelf uit.

Aan het slot van Giraldi's Bacchus-artikel bewaarheidt zich wat we in het begin reeds opmerkten: de belangstelling voor het detail en de opsomming. Wat toch is het geval? Als grandioze afsluiting vinden we bij Giraldi (Kol. 290 B-F) afgedrukt een uit de Anthologia afkomstig epigram met Bacchus-epitheta dat de 24 letters van het Griekse alfabet achtereenvolgens te pas brengt. Alleen van de éérste regel geeft Giraldi een vertaling in het Latijn: Μέλπωμεν βασιλῆα, φιλήνιον (i) εἰραφιώτην = Cantemus regem, Philenion, Eraphioten; wij geven de overige 24 regels naar G. in de griekse tekst (A.P. ix, 524).

Ἁβροϰόμην, ἀγροῖϰον, ἀοίδιμον, ἀγλαόμορφον,
Βοιωτόν, βρόμιον, βαϰχεύτορα, βοτρυοχαίτην,
Γηϑόσυνον, γονόενντα, γιγαντολέτην, γελόωντα,
5 Διογενῆ, δίγονον, διϑυραμβογενῆ. Διόνυσον,
Εὔιον,εὐχέτην^(2.), εὐάμπελον, ἐγρεσίϰωμον,
Ζηλαῖον, Ζάχολον, Ζηλήμονα, ζηλοδοτῆρα,
ᾜπιον, ἡδυπόδην^(3.), ἡδυϑροον, ἠπεροπῆα,
Θυρσοφόρον, ϑρήϊϰα^(4.), ϑ;ιασώτην, ϑυμολέοντα,
10 Ἰνδολέτην, ἱμερτόν, ἰοπλόϰον, εἰραφιώτην,
Κ;ωμαστήν, ϰεραόν, ϰισσοστέφανον, ϰελαδεινόν,
Λυδόν, ληναῖον, λαϑιϰήδεα^(5.), λυσιμέριμνον,
Μύστην, μαινόλιον, μεϑοδώτην^(6.), μυριόμορφον,
Νυϰτέλιον, νόμιον, νεβρώδεα, νεβριδόπεπλον,
^(1.)

80. Ann. ii, 49, 1.

81. De Civ. Dei vii, 3.

(2.) εὐχαίτην.

(3.) ἡδυπότην.

(4.) θρήϊϰα.

(5.) λαϑιϰηδὲα.

(6.) μεϑυδώτην.

(1.) φιλεύιον.

[p. 98]

 

15 Ξυστοβόλον, ξυνόν, ξενοδώτην, ξανϑοϰάρηνον,

 

Ὀργίλον, ὀβριμόϑυμον, ὀρέσϰιον, οὐρεσιφοίτην,

 

Πονλνπόδην^(7.), πλαγϰτῆρα, πολνστέφανον, πολύϰωμον,

 

῾Ρηξίνοον, ῥαδινόν, ῥιϰνώδεα, ῥηνοχορῆα^(8.),

 

Σϰιρτητήν, Σάτνρον, Σεμεληγενέτην, Σεμελῆα,

 

20 Τερνόν, ταυρωγόν^(9.), τυρρηνολέτην, ταχύμηνιν,

 

Ὑπνοφόβην, ὑγρόν, ὑμενήιον, ὑλήεντα,

 

Φηρομανῆ, φριϰτόν, φιλομειδέα, φοιταλιώτην,

 

Χρνσόϰερον^(10.), χαρίεντα, χαλίφρονα, χρνσεομίτρην,

 

Ψνχοπλανῆ, ψεύστην, ψοφομηδέα, ψυχοδαϊϰτήν,

 

25 Ὥριον, ὠμηστήν, ὠρεσίτροφον^(11.), ὠρεσίλοιγον^(12.)

Dit gedicht kan omstreeks 500 na Chr. zijn ontstaan. Het dateert van de tijden ná Nonnus. Ieder vers heeft vier woorden. Wij komen in ons volgend boekje op dit gedicht uitvoerig terug.

(7.) Πουλυπότην.

(8.) ῥηνοφορῆα.

(9.) ταυρωπόν.

(10.) Χρυσοϰέρων.

(11.) ὠρείτροφον.

(12.) ὠρεσίλοιπον.

Bougenes^82.

Wij willen Giraldi volgen bij zijn uiteenzettingen over een van de bekendste bijnamen van Bacchus: Bougenes, door de auteur grieks geschreven, en door hem aldus vertaald: bove genitus, uit een koe geboren.

Vier Dionysusnamen volgen, die alle met de stier te maken hebben:

ταυρομόρφος, tauriformis, stiervormig;

ταυροϰέφαλος, tauriceps, stierkoppig;

ταυρωπός, zonder latijns equivalent, met stierenuiterlijk: Cornutus, De Natura Deorum, 22; zoon van Zeus en Persephone^83..

en tenslotte ταῦρος, zonder meer: stier.

Van de stier naar de gehorende Dionysus:

ταυροϰέρως, tauricornis, de stierhoornige^84.;

βουϰέρως, bucerus, de koehoornige;

διϰέρως, bicornis, de tweehoornige^85..

82. 279 G-280 A.

83. Orph. Hymne 29, 4; Cornutus N.D., 22.

84. Orph. Hymne 52, 2; Eur. Ba. 100.
Nicander Alexipharmaca, 424 vermeldt het kruid βούϰερας, waarvan het zaad op hoorntjes lijkt.
Nicander is een griekse dichter uit de tweede eeuw voor Christus.

85. Hom. Hymne 19, 2; A.P. 6, 32. - G. verwijst naar de orphiek (Orph. Frgm. 274).

[p. 99]

Nog een algemeen horencitaat uit Ovidius^86.:

Accedant capiti cornua, Bacchus eris.

Laten er nog horens bijkomen en ge zult Bacchus zijn.

Er volgen antwoorden op de vraag: waarom draagt Bacchus horens?^87.

1.	Diodorus Siculus^88. legt verband tussen deze voorstelling en het feit dat Bacchus als eerste de ossen voor de ploeg spande, zoals ook Osiris^89. zou gedaan hebben.
2.	Diodorus^90. is ook de schrijver die het verhaal vertelt van Bacchus verdorstend in de woestijn en die gered wordt door Jupiter (H)ammon ter ere van wie Bacchus dan een beeld met ramshorens opricht.^91.
3.	Cornutus^92. geeft een overdrachtelijke uitleg: cornua geven audacia, stoutmoedigheid aan, wat geillustreerd wordt met de bekende woorden van Ovidius^93.:

Tunc pauper cornua sumit.

4.	Nog een getuige volgt^94. die de horens van vader Liber en van anderen aldus verklaart: wijnzucht vergroot driestheid en onverzettelijkheid, wat door horens uitgedrukt wordt. Ongeveer hetzelfde heeft ook Festus^95. gezegd.
5.	De horens betekenen cristae, helmbossen. Voor deze explicatie citeert Giraldi Vergilius^96.:

et rubrae cornua cristae...

de helmkam met de rode helmbos

	Maar Giraldi concludeert cornua = cristae, terwijl Vergilius spreekt over de helmkam, die de helmbos draagt. Giraldi gaat op deze fout door en schrijft cornua = cristae = comae, haar, = ϰέρατα, horens, welk woord naar aanleiding van één Homerusplaats^97. verschillend geïnterpreteerd wordt^98..
6.	Weer anderen, aldus Giraldi, menen dat de horens cincinni, haarkrullen, waren en hij verwijst naar het Mozesverhaal^99. waar in de vulgaat staat: Cumque descenderet Moyses de monte Sinai... ignorabat quod cornuta esset facies sua ex consortio sermonis Domini.

86. Heroïd. xv, 24.

87. Als grondslag wel de niet door G. genoemde uitspraak van Athenaeus, xi, 51, p. 476a: ἔτι τε ταῦρον ϰαλεῖσϑαι ὑπὸ πολλῶν ποιητῶν, ἐν δὲ Κυζίϰῳ ϰαὶ ταυρόμορφος ἵδρυται.

88. Diod. Sicul. i, 15, 6: Osiris is φιλογέωργος.

89. De overeenkomsten tussen Dionysus en Osiris worden in de literatuur talloze malen uiteengezet. - Hoofdbron blijft Plutarchus' geschrift Isis en Osiris. - Zie ook Diod. Sicul. i 17 en 18. Enkele overeenkomsten zijn: Osiris, zoon van Jupiter, man v. Isis, en een voornaam egyptisch god, bracht beschaving en wetten en onderwees de landbouw. Hij verlaat Egypte terwille van een wijde cultuurspreiding, o.a. begeleid door Pan. - Eerst trok hij door Ethiopië, waar de Satyrs zich bij hem voegen. Daarna gaat hij naar Arabië en grote delen van Azië en Europa. Thuisgekomen wordt hij door zijn broer Typhon vermoord en in stukken gesneden en in een koffer op de Nijl gezet. Osiris wordt vaak met een ossekop afgebeeld en zo aanbeden. Maar Osiris is ook de zon. Wij zagen bij ons Dionysusverhaal veelal dezelfde opvattingen. Heel belangrijk is het dat én Dionysus én Osiris de zon zijn. Voor Osiris als vinder van de ploeg: Tibullus i, 7, 29 en Serv. op Verg. Georg. i, 147.

90. Diod. Sic. iv.

91. iii, 73.

92. Corn. 30.

93. Ars Am. i, 239.

94. De scholiast Porphyrio op Hor. Carm. ii, 19 lemma aureo cornu decorum.

95. Festus grammaticus, de verbor. signif. p. 33 ed. Lindsay i.v. cornua.

96. Verg. Aen. xii, 89 enz. (foute interpretatie).

97. Ilias xi, 385.

98. Bijv. Hesychius i.v. ϰέρας ϑρίξ (= haar).

99. Ex. 34:29.

[p. 100]

	Deze horens van Mozes zijn voor Giraldi pijpekrullen, die hij ook bij Armeniërs en Lydische priesters te Rome gezien heeft.
7.	Een grieks werkwoord ϰεράσαι, duidelijk door Giraldi in verband gezien met ϰέρας, maar vertaald als miscere, mengen; voorts met ϰεράτηρ, ϰρατήρ, mengvat. De grondgedachte is dat de horen als drinkbeker gebruikt wordt. Steunpunt is Hyginus^100.: Er was een zekere Cerasius die in Aetolië wijn met water gemengd heeft; vandaar dat miscere = ϰεράσαι.
8.	Tenslotte worden de cornua in verband gebracht met riviergoden, die vaak met horens voorgesteld worden^101..

100. Hyginus, fab. 274.

101. Zie bijv. Ov. Met. xiv, 602; Verg. Aen. viii, 77.