Bacchus. Lyrisch leesboek over de god Bacchus, met aantekeningen en vertalingen, tevens een illustratie van het translatio-imitatio-aemulatio-principe. Deel 2

[p. 13]

2. Orphische Hymnen

Met een korte bespreking van de Dionysusgedichten uit de orphische hymnen^1. wagen we ons op zeer, ja al te glad ijs: de teksten zijn moeilijk te begrijpen, de interpretatie is nog steeds in het beginstadium, terwijl de teksten zelf nog vol raadsels zijn. Maar het is nu eenmaal zo dat de renaissance een grote belangstelling voor deze hymnen aan de dag heeft gelegd: de oudste drukken zijn nog incunabelen. Pléiadedichters en bijvoorbeeld Daniel Heinsius hebben de gedichten gelezen en meerdere malen gebruikt, nooit daarbij de teksten werkelijk in hun geheel gebruikend of interpreterend, maar wel Dionysusbenamingen, waar de hymnen mee vervuld zijn, overnemend en vertalend. Wij zouden ons er dus wel mee tevreden kunnen stellen alleen daarop te wijzen, maar bij nader inzien wilden we toch verder gaan. De teksten werden zo goed mogelijk vertaald, zonder dat we in staat waren alle moeilijkheden die zich daarbij voordeden tot een goede oplossing te brengen; een korte kommentaar volgt daarop.

Over de tijd van ontstaan is niet veel en niets zeker bekend, maar men veronderstelt dat de hymnen tussen 200 en 500 na Christus geschreven zijn. Als land van herkomst fungeert Klein-Azië.

De mytische Orpheus is het merkwaardige uitgangspunt van een even merkwaardige orphische religie.^2. In ons verband hebben we helaas niets te maken met de tocht van Orpheus naar de onderwereld om zijn gestorven geliefde Eurydice terug te halen, een geschiedenis die in oorsprong een zeer gelukkige afloop heeft. Eén detail van de Orpheusmytologie zou hier met reden vermeld kunnen worden: in sommige overleveringen wordt Orpheus door thracische vrouwen of door Maenaden in stukken gescheurd, een tragisch einde dat hij mutatis mutandis gemeen heeft met de zeer jonge Dionysus, zoals dadelijk zal blijken. Natuurlijk is het voor ons eveneens interessant dat Maenaden genoemd worden als moordenaressen van Orpheus: zij toch horen bij Dionysus thuis en zijn ook degenen die Pentheus doodden in Euripides' Bacchanten. Misschien is deze samenhang mede

1. Vertaling van J.O. Plassmann: Orpheus, altgriechische Mysteriengesänge, Jena 1928.
Orphei Hymni iteratis curis edidit Guilelmus Quandt, Berlijn 1955, alwaar pp. 58-61 een bibliografie.
M.A. Koops, Observationes in hymnos Orphicos, diss. Leiden 1932.
L. van Liempt, De vocabulario hymnorum Orphicorum atque aetate, diss. Rheno-Traiectina 1930.

2. Zie lemma Orphism in The Oxford Classical Dictionary, Oxford 1964.

[p. 14]

de oorzaak dat in de orphische hymnen Dionysus zulk een grote plaats inneemt.

Over de duistere orphische religie en mytologie slechts het volgende. Twee aspekten zijn hier wel te onderscheiden, een kosmogonie en een anthropogonie. Allereerst de kosmogonie. In den beginne bestond de nooit ouder wordende Kronos, uit wie Aether, Chaos en Erebos geboren werden. In Aether formeerde Kronos een ei en daaruit kwam Phanes voort, die ook Protogonos, eerstgeborene, heet. Phanes nu is de schepper van alles wat bestaat. Hij is tweegeslachtelijk, schitterend van licht en goudgevleugeld. Zijn dochter heet Nacht en is de moeder van Gaia en Uranos. Een andere naam van deze Phanes is Erikepaios, een duistere benaming. Deze god is ook natuurlijk de eerste en tegelijk koning der goden.

Daarna is er ook sprake van Zeus, die bij Demeter een kind verwekt: Persephone, met als andere naam Kore. Persephone wordt de moeder van de eerste Dionysus. Zeus is van plan om al zijn oppergoddelijke macht over te dragen op het kind van Persephone, wat de Titanen mishaagt: zij gaan met speelgoed naar de jonge god, scheuren hem in stukken en verslinden zijn ledematen. Athene redt het hart van Dionysus, en brengt het aan Zeus, die het opeet. Daarna wordt Dionysus opnieuw geboren, nu als zoon van Semele en Zeus, in ons verband dus de tweede Dionysus.

We zullen geen poging ondernemen een redelijke oplossing voor deze gegevens te ontwerpen: dat zou een onmogelijkheid zijn, daar deze mytische verhalen dit niet dulden.

Een enkele opmerking: tot tweemaal toe is Zeus de vader van Dionysus, maar zijn eerste leven krijgt hij van de godin van de onderwereld, de tweede maal van een aardse vrouw. Het feit dat Bacchus kind is van Persephone is voor de orphische hymnen wel heel belangrijk, zoals we ook de hierboven vermelde gegevens alle in de hymnen terugvinden.

Er moet nog éen gegeven meegedeeld worden: Zeus neemt wraak op de moordlustige Titanen en verbrandt hen met zijn vuur en uit hun as wordt de mens geformeerd.

Hier zijn we beland bij de overgang naar de anthropogonie, de ontstaansgeschiedenis van de mens uit de as der Titanen. Dit ontstaan heeft vergaande gevolgen voor de mens gehad:

[p. 15]

de Titanen hadden een goddelijk kind verscheurd en opgegeten en derhalve heeft de mens een goede en een slechte komponent: het lichaam is slecht, de ziel is goed. En in die mens is een altijd durende strijd gaande tussen het kwaad en het goede.

We laten nu de Dionysushymnen volgen.

De eerste Dionysushymne bestaat bijna alleen uit een reeks belangrijke benamingen van de god, die aldus gekarakteriseerd wordt op vele wijzen, misschien nog wel het meest door de aanduiding: door geen naam te noemen, passend bij een zo hoge god. Paradoxaal is het wel, als de dichter het juist zoekt in vele benamingen, die dan echter geen van alle het meest wezenlijke van de god raken.

De naam eerstgeborene duidt er op dat Dionysus geïdentificeerd wordt met Phanes, die dezelfde naam draagt, zoals de inleiding op deze hymnen te lezen gaf: Dionysus is dan de eerste god, de oorsprong van alles en allen. Deze gedachte wordt versterkt door de daarop volgende aanduiding: god met de twee gedaanten, manlijk en vrouwelijk, zoals ook Phanes was. In de Dionysusliteratuur wordt met deze dubbele hoedanigheid van de god duidelijk rekening gehouden. Over de driemaalgeborene het volgende: Dionysus is de zoon van Persephone, van Semele en tenslotte is hij ook geboortig uit de dij van Zeus. Over het moederschap van Persephone spreekt het laatste deel van de hymne. Nog éen belangrijke naam zij hier met nadruk naar voren geschoven: Eubouleus, Goede Raad, in oorsprong ook een orphische god. Samenvattend kunnen we zeggen dat de volgende reeks identifikaties in deze hymne plaats grijpt: Dionysus=Protogonos=Eubouleus=Phanes, de oorsprong van alles en allen.

Het geweldige en niet noembare van de god wordt door allerlei benamingen met nadruk gepredikt. We wijzen op de namen wilde en verborgene, heilige en eeuwige. Als we deze aanduidingen naast elkaar lezen, beluisteren we de mystieke vervoering van de dichter die alle grootheid en geweldigheid niet gelijktijdig onder woorden weet te brengen. Er zijn ook traditionele gegevens zonder meer: tweehoornige, vol klimop, stierkoppige, druifdrager; en daarbij als in éen

[p. 16]

adem: oorlogsman, juichkreetslaker en dergelijke die dynamiek en macht aangeven. Het gedicht sluit met een direkte aanroep, waarin alles lieflijkheid en vrede wordt: de uiteindelijke syntese van de hymne.

[p. 18]

30 Διονόσου, ϑυμίαμα στύραϰα

Κιϰλήσϰω Διόνυσον ἐρίβρομον, εὐαστῆρα,^{1 1}
πρωτόγονον, διφυῆ, τρίγονον, Βαϰχεῖον ἄναϰτα,²
ἔγριον, ἔρρητον, Κρύφιον, δικέρωτα, δίμορφον,³
ϰισσόβρυΟν, ταυρωπόν, Ἀρήιον, εὔιον, ἁγνόν,⁴
ὠμάδιον, τριετῆ, βοτρυηφόρον, ἐρνεσίπεπλον.⁵
Εὐβουλεῦ, πΟλύβονλε, Διύς ϰαὶ Περσεφονείης⁶
ἀρρήτοις λέϰτρΟισι τεϰνωϑείς, ἄμβροτε δαῖμον·⁷
ϰλῦϑι, μάϰαρ, φωνῆς, ἡδὺς, δ·ἐπίπνευσον ἀμεμφής⁸
εὐμενὲς ἦτορ ἔχων, σὺν ἐυζώνοισι τιϑήναις.⁹

1 Vgl. H.H. 26, 1: Κισσοϰόμην Διόνυσον ἐρίβρομον.

1 ἐρίβρομον: H.H. 7, 56; 26, i; Anacreon frg. ii; Panyassis 13, 2; Dionysius (in het vervolg afgekort Dion.) Periegetes, 576; O.H. 45, 4; 48, 2; vgl. Ov. Met. 4, 11: Bromium.
- εὐαστῆρα: Anthologia Palatina vi, 154, 1; ix, 246, 7; Inscripties, Papyri, vgl. Jessen, Pauly-Wissowa, Real Enzyklopädie, vi, 993; Naast εὐαστήρ: εὐαστής (O.H. 54, 5 en Proclus, Epigr. 2, 1). εὐάστειρα: O.H. 51, 8; 69, 1; εὐάς: O.H. 49, 1.

2 πρωτόγονον, διφυῆ: vgl. O.H. 6, 1: Πρωτόγονον ϰαλέω διφυῆ.
- τρίγονον: vgl. O.H. 52, 5: τριφυές (gebezigd van Bacchus).
- Βαϰχεῖον ἄναϰτα: = Aristophanes (in het vervolg afgekort Arist.) Ranae 1259.

3 ἄρρητον, ϰρύφιον: = O.H. 6, 5, vgl. O.H. 52, 5: ἄρρητον, τριφυές, ϰρύφιον Διὸς ἔρνος.
- διϰέρωτα, δίμορφον: vgl. δίϰερως, δίμορφε bij Firmicus Maternus, De error. prof. relig. 21, 2, p. 55, 4 Ziegler; δίϰερως van Adonis: O.H. 56, 6.

4 ϰισσόβρυον: vgl. A.P. ix, 524, 11: ϰισσοστέφανον: O.H. 53, 10: ϰαρποῖσι τελεσσιγόνοισι βρυάζων.
- ταυρωπόν: Ion lyr. 9, Cornutus De Natura Deorum, 22; vgl. O.H. 45, 1: ταυρομέτωπος.
- Ἀρήιον: vgl. Ov. Met. 4, 15: Eleleusque parens.

5 ὠμάδιον: = ὠμηστήν, O.H. 52, 7.
- βοτρυηφόρον: Philo De insomniis II, § 171 (= ed. Colson en Whitaker, Loeb, T.V, p. 520): ἄμπελος β. vgl. O.H. 52, 11: βοτρυόϰοσμε; Arist. Pax 520: βοτρυόδωρος.

6 Εὐβουλεῦ: O.H. 29, 8; 52, 4 (van Bacchus); 56, 3 (van Adonis).

7 ἀρρήτοις λέϰτροισι: O.H. 29, 7: ἀρρήτοισι γοναῖς.
- ἄμβροτε δαῖμον: Ov. Met. 4, 18: puer aeternus.

8 ϰλῦϑι, μάϰαρ, φωνῆς: vgl. O.H. 39, 9: ϰλῦϑι, μάϰαρ, φωνῶν.
- ἡδὺς δ᾽ ἐπίπνευσον ἀμεμφής: vgl. Ov. Met. 4, 31: Placatus mitisque... adsis.

9 εὐμενὲς ἦτορ ἔχων: O.H. 64, 13; H.H. 22, 7, vgl. ook O.H. 26, 11.
- σὺν ἐυζώνοισι τιϑήναις: = O.H. 53, 6.

[p. 19]

Ter ere van Dionysus reukwerk van welriekende hars

Ik roep Dionysus aan, god van het machtig geraas, juichkreetroeper, de als eerste geborene, god met de twee gedaanten² (mannelijk en vrouwelijk), driemaalgeborene,³ Bacchisch vorst, wilde, door geen naam te noemen, verborgene,⁴ tweehoornige, met twee gestalten, vol onder de klimop,⁵ stierhoofdige, Ares-man, juichkreetslaker, heilige, rauwvlees-verslinder,⁶ de om het andere jaar weerkerende, druifdrager⁷ in wijnrankengewaad. Goede Raad, Veel Raad, de uit de mystieke verbintenis van Zeus en Persephone verwekte, eeuwige god. Luister, gebenedijde, naar mijn stem en adem me zacht en minzaam toe, met genadig hart, tezamen met uw welgegorde voedsters (nimfen).

2 διφυῆ: De orphische oerwezens zijn bisexueel: Orph. frgm. 81 Kern.
- τρίγονον: Wij volgden Gesner's explicatie: ‘natus ex Proserpina, Semele, femore patris sui’. Zie echter Koops, 43.

3 ϰρύφιον: vgl. O.H. 50, 3: ϰρυψίγονον μαϰάρων ἱερὸν ϑάλος; 52, 5: ϰρύφιον Διὸς ἔρνος. Het verborgene van de geboorte van Bacchus beklemtonen ook: H.H. 1, 6-7: σὲ δ᾽ ἔτιϰτε πατὴρ ἀνδρῶν τε ϑεῶν τε // πολλὸν ἀπ᾽ ἀνϑρώπων, ϰρύπτων λευϰώλενον Ἥρην; Euripides (in het vervolg afgekort Eur.) Bacchae, 96: ϰατὰ μηρῷ δὲ ϰαλύψας χρυσέαισιν συνερείδει περόναις ϰρυπτὸν ἀφ᾽ Ἥρας; zie ook Koops, 18-20.

4 ϰισσόβρυον: voor het verband klimop-Dionysus zie reeds Eur. Bacch. 81.
- ταυρωπόν: Niet alleen Bacchus doch ook andere goden in de Orphiek hebben een stiergedaante, vgl. Koops op O.H. 1, 6 (pp. 5-7).

5 ὠμάδιον: Hier eerder te denken aan omofagie dan aan de Dionysus gebrachte mensenoffers op Chios en Tenedos. (dit laatste Liddell-Scott i.v.)

6 Εὐβουλεῦ: specifieke benaming van Dionysus als zoon van Persephone, vgl. Diodorus Siculus (in het vervolg afgekort Diod. Sic.), iii, 64, 1; v, 75, 4. De wijngod heet zo als ‘gever van goede raad’. Voor het βουλεύεσϑαι παρ᾽ οἷνον zie Plutarchus (in het vervolg afgekort Plut.) Quaestiones Convivales, vii, 9, p. 714 C. De betiteling geldt ook ϰατ᾽ εὐφημισμόν (schol. Nicander Alexiph. 14) van Hades. 6-7 Voor de identifikaties het orphisch fragment bij Macrobius (in het vervolg afgekort Macr.), Saturnalia 1, 18, 12, vss. 3-5 = Orph. frgm. 237 Kern.

7 Zeus naderde Persephone in slangengedaante: Orph. frgm. 58 Kern.

[p. 21]

De godin Mise^3. is een uiterst onbekende figuur en buiten de orphische hymnen wordt haar naam nauwelijks genoemd. In deze tekst is Mise weer de twee-geslachtelijke en ze lijkt geïdentificeerd te worden met Dionysus, althans worden de godin en deze god ten nauwste op elkaar betrokken.

De verlosser Iakchos kwamen we ook reeds eerder tegen, toen Heinsius verband legde tussen Iakchos en Jehova.^4. Iakchos is soms een zoon van Demeter, soms van Persephone, een enkele keer zelfs weer een zoon van Dionysus. In onze hymne houden we het er voor dat er sprake is van een ineenstrengeling van Dionysus, de zoon van Persephone, en van Mise. Ook de dionysische naam Eubouleus verschijnt weer in deze hymne.

Misschien zouden we het aldus onder woorden kunnen brengen: de hymne roept indirekt Mise-Dionysus/Iakchos aan, waarbij Mise het vrouwelijk deel is van de androgyne Dionysus/Iakchos, wat ons sterk doet denken aan de eerder genoemde Phanes.

Maar daarmee zijn de moeilijkheden nog niet onder woorden gebracht: Isis treedt ten tonele als de moeder van Mise, egyptische invloed wordt nu manifest, en dat niet voor de eerste keer, want in ons eerste Bacchusdeel zijn we Isis reeds tegengekomen.^5. De godin Isis is de vrouw van Osiris en wordt in de hellenistische tijd in het gehele middellandsezeegebied bekend en vereerd en tot ver na de renaissance komen we deze godin tegen, tot in Mozart's Zauberflöte toe. Wie deze hymne nog eens en dan weer doorleest, zo synkretistisch mogelijk ingesteld, zal wellicht minder moeite hebben met het verbanden leggen tussen Mise, Dionysus en Mozes.

Nog enkele aantekeningen over deze hymne. Dionysus krijgt weer een groot aantal benamingen die zijn macht en kracht dienen te illustreren: niet de onbelangrijkste zijn de namen wetgever, verlosser of vrijmaker. Als cultusplaatsen krijgen we Eleusis, Phrygië, Cyprus, het eiland van Aphrodite, en Egypte genoemd.^6. Het slot is weer de roep om de god tot aanwezigheid op te roepen.

3. Zie onze Bacchus i, p. 124.

4. Id., p. 131.

5. Id., p. 124; 128 vv.; 134 vv.

6. In de orphische en andere hymnen zijn opsommingen van cultusplaatsen van verschillende goden zeer frekwent, men vergelijke de plaatsenverzameling bij Fr. Adami, De poetis scaenicis graecis hymnorum sacrorum imitatoribus, Jahrb. f. class. Philol. 26^e Supplementband, Leipzig 1901, pp. 227-229.

[p. 22]

40 Μίσης, ϑυμίαμα στύραϰα

Θεσμοφόρον ϰαλέω ναρϑηϰοφόρον Διόνυσον,
σπέρμα πολύμνηστον, πολυώνυμον Εὐβονλῆα,²
ἁγνήν εὐίερόν τε Μίσην ἄρρητον ἄνασσαν,
ἄρσενα ϰαὶ ϑῆλυν, διφυῆ, λύσειον Ἴαϰχον·⁴
εἴτ᾽ἐν Ἐλευσῶνος τέρπηι νηῶι ϑυόεντι,⁵
εἴτε ϰαὶ ἐν Φρυγίηι σὺν Μητέρι μυστιπολεύεις,⁶
ἢ Κύπρωι τέρπηι σὺν ἐυστεφάνωι Κυϑερείηι,⁷
ἢ ϰαὶ πυροφόροις πεδίοις ἐπαγάλλεαι ἁγνοῖς⁸
σὺν σῆι μητρὶ ϑεᾶι μελανηφόρωι Ἴσιδι σεμνῆι,⁹
Αἰγύπτου παρὰ χεῦμα σὴν ἀμφιπόλοισι τιϑήναις·¹⁰
εὐμενέουσ᾽ἔλϑοις ἀγαϑοὺς τελετῆς ἐπ᾽ἀέϑλους.

2 σπέρμα πολύμνηστον: O.H. 50, 2 (ook van Bacchus).

4 ἄρσενα ϰαὶ ϑῆλυν: vgl. O.H. 9, 4: ϑῆλύς τε ϰαὶ ἄρσην (van Luna), 32, 10: ἄρσην μὲν ϰαὶ ϑῆλυς (van Athene).

5 vgl. H.H. op Ceres, 97, 490: Ἐλευσῖνος ϑυοέσσης.

6 μυστιπολεύεις: Nonnus (in het vervolg afgekort Nonn.) Dionysiaca 30, 122; 33, 229; Paraphrasis Johannis Evangelie, 2, 23; Musaeus, 142.

7 ἐυστεφάνῳ Κυϑερείῃ: H.H. Venus 287.

8 πυροφόροις πεδίοις: vgl. Hom. Il. 21, 602.
- ἐπαγάλλεαι: vgl. Hom. Il. 16, 91; Tryphiodorus, 662; Quintus Smyrnaeus, 7, 326.

9 μελανηφόρῳ Ἴσιδι: Hymnus in Isim 3, 34: μελανηφόρε Ἶσι; zie Quandt op O.H. 42, 9.

10 σὺν ἀμφιπόλοισι τιϑήναις: vgl. Hom. Od. 1, 362.

[p. 23]

Ter ere van Mise reukwerk van welriekende hars

Wetgever, narthexdrager Dionysus roep ik aan, wijdvermaarde¹ telg, aan namen rijke, Goede Raad, en kuise hoogheilige² Mise, onnoembare koningin, manlijk en vrouwelijk³ tegelijk, twee-geslachtelijk, Iakchos, god van bevrijding⁴ (verlossing). Hetzij ge u in Eleusis' wierookrijke tempel vermeit,⁵ hetzij ge in Phrygie samen met de Magna Mater⁶ (Rhea) mysteriën viert, of u op Cyprus amuseert met de schoonbekranste godin van Cythera (Aphrodite), of ge u⁸ laat voorstaan op de gewijde tarwevlakten tezamen met uw⁹ moeder, de godin in het zwarte gewaad gehuld, de vererenswaardige Isis, langs de boorden van de Nijl in vereniging¹¹ met uw dienaressen-voedsters, moge ge welgezind voor een heilzame wedkamp komen in de mysterieplechtigheid.

1 Merkwaardigerwijs draagt hier Dionysus het epiteton bij uitstek van Demeter: Θεσμοφόρος. Gruppe, i.v. Phanes bij Roscher, Mythologisches Lexikon iii, 2, 2270 vergelijkt Phanes, die bij Nonn. 12, 33 alle ϑέσφατα heeft opgeschreven.

2 Volgens de overlevering: Εὐβουλῆος is Dionysus hier voorgesteld als zoon van Eubouleus. Met Gruppe (bij Roscher, M.L. iii, 2, 2260) leest Quandt: Εὐβουλῆα. Wij zijn hen hierin gevolgd.

3 Over de ons verder nagenoeg onbekende phrygische godin Mise, vrouwelijke paredros (pendant) van Dionysus Iakchos vgl. A. Dieterich, Kl. Schrift. p. 125. Marie Delcourt, Hermaphrodite, Parijs 1958, pp. 48-49 geeft een vertaling van deze hymne.
- ἄρρητον ἄνασσαν: bedoeld is Kore. Voor de gelijkstelling van Kore en Mise: inscriptie van Pergamum bij Joh. Schmidt, Athenische Mitteilungen, 6, 1881, 138 n. 14: Ἀνϑὶς ἱέρεια Μίση Κόϱη τὸν βωμὸν ἀνέϑηϰε.
- Het chthonisch karakter van Mise is buiten kijf, vgl. de oudste vermelding van de godin bij Herodas, Mime 1, 56: ϰαϑόδῳ τῆς Μίσης, waar van een onderwereldafdaling sprake is.

4 Over androgyne wezens vgl. van Liempt, 26 die o.a. citeert: Lactantius (in het vervolg afgekort Lact.) Institutiones Divinae iv, 8, 4: Deum... Orpheus putavit et marem esse et feminam, quod aliter generare nequiverit. Kern, Hermes 74, 1939, 207 e.v. vergelijkt met Mise de eveneens bisexuele orphische Mêtis.

5 Mise in Eleusis: Asclepiades van Tragilos, frgm. 4 Jacoby (Fragmente der griech. Histor., I, 1 p. 168, comment. p. 485). In Eleusis geldt Mise (met Protonoe samen) als dochter van Dusaules en Baubo; we bevinden ons hier in de sfeer der eleusinische aardgeborenen: Orph. frgm. 52 Kern.

6 Voor Mise en Phrygië zie de summiere glosse bij Hesych. i.v. Μισατίς: Μίσα τῶν περὶ τὴν μητέϱα τις, ἣν καὶ ὀμνύουσι. Uit μητέρα blijkt dat de phrygische moeder bedoeld is, zodat Schneiders gissing: τῶν περὶ Δημήτεϱα (sic!) onnodig is. Met Latte delge men bij Hesychius de orthografie Μισατίς.

8 Tümpel, P.W., R.E. 1, 2763, 62 ev. lokaliseert de tarwevlakten aan de Kanobische Nijlmond.

9 De om de dood van Osiris rouwende Isis draagt een zwart gewaad. Isis: dochter van de nacht; zo is O.H. 35, 1 Latona: ϰυανοπέπλος en Papyrus Magicus, 4, 2551 Luna: μελανείμων.

11 De korrupte overlevering ἀγαϑοῖς τελέουσ᾽ ἐπ᾽ ἀέϑλοις verbeteren we met Theiler en Maas tot: ἀγαϑοὺς τελετῆς ἐπ᾽ ἀέϑλους. Het woord τελετή is hier vereist, vgl. 7, 12; 43, 10; 79, 12.

[p. 25]

Een eenvoudige hymne met ons bekende gegevens van de moeder, de tweede moeder van Dionysus, de schone en lieflijk gelokte Semele, met een fraaie herinnering aan haar al te vroege dood en haar godin-worden nadat ze door het vuur van de oppergod omkwam. De hymne vereert haar duidelijk mede om haar moederschap van Dionysus, de vreugdevolle. Merkwaardig is wel de verering van Persephone, die andere moeder van Dionysus, vóor Semele. We lezen voorts over het verblijf van de god in de onderwereld bij Persephone, een verblijf dat steeds om het jaar plaatsvindt. Daarna keert Dionysus naar de bovenwereld terug en worden de orphische mysteriefeesten telkens gevierd door de sterfelijke mensen.

Weer sluit de hymne met de bede dat de godin zacht zal zijn voor de ingewijden.

[p. 26]

44 Σεμέλης, ϑυμίαμα στύραϰα

Κιϰλήσϰω ϰούρην Καδμηίδα παμβασίλειαν,¹
εὐειδῆ Σεμέλην, ἐρατοπλόϰαμον, βαϑύϰολπον,²
μητέρα ϑυρσοφόροιο Διωνύσου πολυγηϑοῦς,³
ἥ μεγάλας ὠδῖνας ἐλάσσατο πυρφόρωι αὐγῆι⁴
ἀϑανάτη τευχϑεῖσα Διὸς βουλαῖς Κρονίοιο·⁵
τιμάς τευξαμένη παρ᾽ἀγαυῆς Περσεφονείης⁶
ἐν ϑνητοῖσι βροτοῖσιν ἀνὰ τριετηρίδς ὤρας,
ἡνίϰα σοῦ Βάϰχου γονίμην ὠδῖνα τελῶσιν⁸
εὐίερόν τσ τράπεζαν ἰδὲ μυστήριά ϑ᾽ἁγνά.⁹
νῦν σέ, ϑεά, λίτομαι, ϰούρη Καδμηίς, ἄνασσα,
πρηύνοον ϰαλέων αἰεὶ μύσταισιν ὑπάρχειν.¹¹

1 παμβασίλειαν: vgl. O.H. 10, 16; 11, 2; 14, 7; 16, 2 en 9; 18, 6; 36, 11; 68, 1; op inscripties: Inscriptiones graecae 12(5), 310, 15 (van Persephone te Paros).

2 ἐρατοπλόϰαμον: vgl. O.H. 29, 5 (van Persephone); 55, 10 (van Aphrodite); ἐρατοπλόϰαμος = ἐρασιπλόϰαμος: Ibycus, 9; Pind., Pythische Ode, 4, 136; Koops, 42.
- βαϑύϰολπον: vgl. Hom. Il. 18, 122: Δαρδανίδων βαϑυϰόλπων, 18, 339; 24, 215.

3 ϑυρσοφόροιο Διωνύσου: vgl. Nonn. Dion. 27, 147: ϑυρσοφόρος Διόν.
- Διωνύσου πολυγηϑοῦς: vgl. Hes. Op. 614; O.H. 75, 1.

4 πυρφόρῳ αὐγῇ: vgl. O.H. 47, 4.

5 Διὸς βουλαῖς: vgl. Hom. Il. 13, 524: Διὸς βουλῇσιν; O.H. 46, 6.

6 ἀγαυῆς Περσεφονείης: Hom. Od. 11, 213, 226, 635: ἀγαυὴ Περσεφόνεια; H.H. 2, 348; O.H. 41, 5, 46, 6: ἀγαυὴν Περσεφόνειαν.

8 γονίμην ὠδῖνα: O.H. 35, 3, vgl. Hymne op Asclepius van Isyllus van Epidaurus D 17-18: γονίμαν δ᾽ ἔλυσεν ὠδῖνα Διὸς παῖς.

9 μυστήρια ϑ᾽ ἁγνά: O.H. 79, 10.

11 πρηύνοον: vgl. O.H. 69, 17: πραΰνοον; Simias frgm. 24 (Powell, p. 116); Apollin. Metaphr. Psalm. 24, 16.

[p. 27]

Ter ere van Semele reukwerk van welriekende hars

Ik roep de dochter van Cadmus aan, de machtige koningin, de fraaigestaltige Semele, de lieflijk gelokte, gij, met diepe plooien in uw kleed, moeder van de thyrsusdragende, vreugdevolle Dionysus, gij die door de vurige bliksem onder⁴ heftige weeën het ongeboren kind ter wereld bracht, tot een⁵ onsterfelijke geworden door het raadsbesluit van Kronos' zoon Zeus, ge hebt u verering verworven van de hoge Persephone, temidden der sterfelijke mensen tijdens het anderjaarse feest, wanneer deze (mensen) de verjaardag van uw⁹ eigen kind Bacchus, met ceremoniën vieren in een heilige maaltijd en in de gewijde mysteriën. Nu dan, godin, smeek ik u, dochter van Cadmus, vorstin, u aanroepend, immer zachtgezind voor uw ingewijden te zijn.

4 ὠδῖνας ἐλάσσατο: Gesner: partum expulit, vgl. Callimachus hymne Delos, 120: ὠμοτόϰους ὠδῖνας ἀπηρείσαντο λέαιναι; anders Koops, 53.

5 Voor de korrupte(?) overlevering ἀϑανάτου τεχϑεῖσα lezen we met Maas en Theiler: ἀϑανάτη τε<υτ;χϑεῖσα, vgl. Nonn. Dion. 7, 366.
Voor de prokreatieve functie van de bliksem: K. Kerenyi, Ἀστεροβλῆτα ϰεραυνός in: Arch. f. Rel. Wiss. 1927, p. 323.

9 Over de heilige kommunie van Dionysus' verjaarsfeest uitvoerig Koops, 54-55.

[p. 29]

Een hymne, die ons, evenmin als de vorige, voor onoplosbare raadsels stelt, maar die wel weer de veelzijdigheid en de ambiguïteit van de god op de voorgrond schuift. Uitgangspunt, zoals de titel aangeeft, is weer de om het jaar terugkerende god, in het vossevel gehuld. De opbouw is, zoals we telkens opnieuw kunnen konstateren, een groot aantal veelbetekenende namen, uitlopend op de direkte aanroep van de god, met de bede dat hij de mensen vreugde zal brengen. Ook hier is Dionysus weer de veelnamige, korresponderend met zijn geweldig gamma van krachten en machten. Niet het minst belangrijk, hoe vaak ook genoemd, is het feit dat de god voortgekomen is uit het vuur van Zeus; daarmee hangt wel de aanduiding: gij die alles vermoogt, samen. Dit alvermogen heeft ook zijn vreselijke kant: hij is de god van woede en bloed, de god ook van de woedende Maenaden. Maar daarnaast is hij eveneens de op de Olympus jubelende god, die alle goden in vreugde brengt met zijn uitgelatenheid^7.; het klassieke voorbeeld is Dionysus' aanwezigheid op de godenberg toen hij de Giganten hielp verslaan. Zo kan Dionysus vereerd door alle goden heten, maar in dezelfde regel is hij weer de god van wrok: de god die zich op zijn vijanden wreekt. Maar ook alle mensen die de wereld bewonen eren Dionysus: een waar oecumenische god.

7. Een fraaie illustratie vormt Pindarus' thebaanse dithyrambus, behandeld door C.M. Bowra, Pindar (Oxford 1964), pp. 62-64.

[p. 30]

45 Ὕμνος Διονύσου Βασσαρέως Τριετηριϰοῦ

Ἐλϑέ, μάϰαρ Διόνυσε, πυρίσπορε, ταυρομέτωπε,^{1-2 1}
Βάσσαρε ϰαὶ Βαϰχεῦ, πολυώνυμε, παντοδυνάστα,²
ὃς ξίφεσιν χαίρεις ἠδ᾽ αἵματι Μαινάσι ϑ᾽ἁγναῖς,
εὐάζων ϰατ᾽Ὄλυμπον, ἐρίβρομε, μαινόλα Βάϰχε,
ϑυρσεγχής, βαρύμηνι, τετιμένε πᾶσι ϑεοῖσι^{5 5-6}
ϰαὶ ϑνητοῖσι βροτοῖσιν, ὅσοι χϑόνα ναιετάουσιν·⁶
ἐλϑέ, μάϰαρ, σϰιρτητά, φέρων πολὺ γῆϑος, ἅπασι.⁷

Διονύσου Βασσαρέως: Hor. Carm. 1, 18, 11: candide Bassareu.

1-2 Ἐλϑέ... παντοδυνάστα: vgl. inscriptie uit Duris (3e E.n. Chr.: ϰαὶ σύ, μάϰαρ, μόλε παντομέδων ϰάλεσον Βρόμιε (H.N. Porter, Americ. Journ. of Philol. 69, 1948, 30).

1 πυρίσπορε: Oppianus (in het vervolg afgekort Oppian.) Cynegetica 4, 304 (van Bacchus).

2 Βάσσαρε ϰαὶ Βαϰχεῦ: vgl. O.H. 52, 12: Βάσσαρε; Eur. Bacch. 145: ὁ Βαϰχεύς; O.H. 52, 1: Βαϰχεῦ.
- πολυώνυμε: 14 x in O.H.; vgl. Sophocles (in het vervolg afgekort Soph.) Antigone 1115 (van Bacchus).
- παντοδυνάστα: vgl. O.H. 12, 4 (van Heracles) en zie adn. op vss. 1-2: παντομέδων.

5 ϑυρσεγχής: vgl. O.H. 52, 11: χρυσεγχής; Nonn. Dion. 42, 404: ϑύρσον ἔχεις ἐμὸν ἔγχος; v. Liempt, 49, 50.

5-6 τετιμένε πᾶσι ϑεοῖσι // ϰαὶ ϑνητοῖσι βροτοῖσιν: O.H. 54, 2 (van Silenus).

6 ὅσοι χϑόνα ναιετάουσιν: Oracula Sibyllina 3, 518 p. 75 Geffck.; Quint. Smyrn. Posthomerica 3, 649, vgl. ook O.H. 37, 5.

7 ἐλϑέ, μάϰαρ, σϰιρτητά: O.H. 11, 4 (van Pan); vgl. O.H. 46, 7: εὄφρων ἐλϑέ, μάϰαρ, 47, 6: ἐλϑέ, μάϰαρ; 52, 13.
- σϰιρτητά: A.P. ix, 524, 19.

[p. 31]

Ter ere van Dionysus Bassareus, op zijn feest om het jaar

Kom, gezaligde Dionysus, uit vuur gesprotene, stierkoppige, Bassaros en Bakcheus, veelnamige, gij die alles vermoogt, die vreugde hebt in zwaarden, bloed en in uw gewijde Maenaden, als ge op de Olympus jubelt, luid razende, uitzinnige⁴ Bacchus, gij wiens lans een thyrsus is, gij vol wrok,⁵ geëerde bij alle goden en bij de sterfelijke mensen zovelen als er de aarde bewonen. Kom, gezaligde, Springer, en breng allen de volle vreugde.

4 De overlevering μανιϰὲ Βάϰχε (zo ook 52, 1) is nauwelijks aanvaardbaar. Wij lezen met G. Hermann: μαινόλα Βάϰχε. Μαινόλα kan zijn geglosseerd door μανιϰὲ, vgl. Photius en Sudas i.v. ϑιάσῳ μαινόλη· χορῷ μανιϰῷ. Het alternatief is (Hermann, v. Blumenthal): μαν<ττ;ιϰέ, vgl. Oppian. Cyn. 2, 545.

5 We lezen met Ruhnken ϑυρσεγχής in plaats van de overlevering ϑυρσεχϑῄς. Gesner's ϑυρσαχϑής is aanlokkelijk, gelet op Hor. Carm. 11, 19, 8: gravi metuende thyrso.

[p. 33]

Een hymne voor de god van de wan, die we ook bij Vergilius (Georg. i, 166) vinden. Een volledig irenisch gedicht in het begin, waar de lang verwachte god aangeroepen wordt, de vurig verbeide, die komen moet, de welgezinde, die met nimfen en met Aphrodite te maken heeft, de danspassen makende bosgod.

Dan volgt de wending: de razernij die Dionysus en de zijnen eigen is, en ook de god die verbonden is met Persephone.

[p. 34]

46 Λιϰνίτου, ϑυμίαμα μάνναν

Λιϰνίτην Διόνυσον ἐπευχαῖς ταῖσδε ϰιϰλήσϰω,^{1 1-2}
Νύσιον, ἀμφιϑαλῆ, πεποϑημένον, εὔφρονα Βάϰχον,²
νυμφῶν ἔρνος ἐραστὸν ἐυστεφάνου τ᾽ Ἀφροσίτης.³
ὅς ποτ᾽ ἀνά δρυμοὺς ϰεχορευμένα βήματα πίλλες
σὺν νύμφαις χαρίεσσιν ἐλαυνόμενος μανίῃσι,
ϰαὶ βουλαῖσι Διὸς πρὸς ἀγαυὴν Φερσεφὸνειαν
ἀχϑεὶς ἐξετράφης φίλος ἀϑανάτοισι ϑεοῖσιν.⁷
εὔφρων ἐλϑέ, μάϰαρ, ϰεχαρισμένα δ᾽ ἱερὶ δέξαι.⁸

1 Λιϰνίτην: vgl. O.H. 52, 3: λιϰνῖτα.

1-2 Διόνυσον... Νύσιον: vgl. H.H. 26, 1-5: 1 Διόνυσον... 5 Νύσης ἐν γυάλοις.

2 ἀμφιϑαλῆ: vgl. Aeschylus (in het vervolg afgekort Aesch.) Choephori 394: ἀμφιϑαλὴς Ζεύς.

3 νυμφῶν ἔρνος ἐραστὸν: vgl. vs. 5; Arist. Ran. 335 van Dionysus: χαρίτων πλεῖστον ἔχουσαν μέρος.
- ἐυστεφάνου τ᾽ Ἀφροδίτης = Hom. Od. 8, 267.

7 φίλος ἀϑανάτοισι ϑεοῖσιν = Hom. Il. 20, 347 (van Aeneas).

8 εὔφρων ἐλϑέ, μάϰαρ: vgl. O.H. 9 11: ἐλϑέ, μάϰαιρ᾽, εὔφρων.
- ϰεχαρισμένα δ᾽ ἱερὰ δέξαι = O.H. 29, 2, vgl. Hom. Il. 2, 420: ἀλλ᾽ ὔ γ᾽ ἔδεϰτο μὲν ἱρὰ Od. 16, 184: ἀλλ᾽ ἵληϑ᾽, ἵνα τοι ϰεχαρισμένα δώομεν ἱρὰ.

[p. 35]

Ter ere van de god van de wan een manna-reukoffer

Dionysus de god van de wan roep ik in dit gebed aan, de god¹ van Nysa, de ringsom ombloeide, de vurig verbeide, welgezinde² Bacchus, lieflijke telg der nimfen en van schoonbekranste Aphrodite, gij die eens midden in het struweel danspassen maakte samen met de gracieuze nimfen en in razernij^{5 5} werd opgejaagd en die volgens het plan van Zeus naar de hoge Persephone gebracht werd, daar opgevoed als een⁷ vriend van de onsterfelijke goden. Kom welgezind, gezaligde, neem de offers in ontvangst die uw hartewens vervullen.

1 Liknites: Dionysus als god van de wan en de wieg: τὸ λιϰνόν;; vgl. Kruse i.v. Liknites bij P.-W. R.E. xiii koll. 536-538. Voor het wekken van de god: Plutarchus (in het vervolg afgekort Plut.) De Iside et Osiride c. 35: ὅταν αἱ Θυάδες ἐγειρώσι τὸν Λιϰνίτην.
- We lezen met Theiler: ἐπευχαῖς i.p.v. ἐπ᾽ εὐχαῖς. De voorstelling is dat de god komt op het gebed: Koops, 46.

2 ἀμφιϑαλῆ: lett. ringsom ombloeid. Over dit duistere hieratische woord zie E. Fraenkel op Aesch. Agamemnon 1144 (Comm. deel 111 pp. 522-523).

5 νύμφαις χαρίεσσιν: opmerkelijk het maskuliene adjektivum bij het vrouwelijke substantivum, vgl. misschien O.H. 78, 4: ζοφόεντα (coniect.) πορείην. Maas, Rh. Mus. 97, (1954), 378, adn. 1: χαλεπαῖσιν (te trekken bij μανίῃσι).

5 Vgl. Eur. Cycl. 3-4: πρῶτον μὲν, ἡνίϰ᾽ἐμμανὴς Ἥρας ὓπο // Νύμφας ὀρείας ἐϰλιπὼν ᾤχου τροφούς·

7 Naast φίλος is er de variant φόβος, door Koops, 57 gevolgd.

[p. 37]

Deze hymne is ondenkbaar zonder Euripides' Bacchanten. Het toneel is Pentheus' paleis en Dionysus wordt hier voorgesteld als éen van zijn bekendste attributen: het klimop. Vandaar de titel: zuilomwinder. Dionysus, de wijngod, wordt hier getekend in de onheilspellende omgeving van het thebaanse koningspaleis, dat door brand en aardschokken verwoest en door aardbevingen geteisterd werd, toen Pentheus niet wenste te geloven in de uit het Oosten komende, nieuwe god.

[p. 38]

47 Περιϰιονίον, ϑφμίαμα ἀρώματα

Κιϰλήσϰω Βάϰχον περιϰιόνιον, μεϑφδώτην,¹
Καδμείοισι δόμοις ὃς ἑλισσόμενος πέρι πάντη
ἔστησε ϰρατερῶς βρασμοὺς γαίης ἀποπέμψας,
ἡνίϰα πφρφόροφς αὐγὴ ἐϰίνησε χϑόνα πᾶσαν⁴
πρηστῆρος ῥοίζοις· ὃ δ᾽ ἀνέδραμε δεσμὸς ἁπάντων.
ἐλϑέ, μάϰαρ, βαϰχεφτά, γεγηϑφίαις πραπίδεσσι.⁶

1 Περιϰιόνιον: vgl. Mnaseas frgm. 18 in het Scholion op Eur. Phoen. 651.
- μεϑφδώτην = A.P. ix, 524, 13.

4 πφρφόρος αὐγή: O.H. 44, 4.

6 ἐλϑέ, μάϰαρ, βαϰχεφτά: vgl. O.H. 11, 21: ἀλλά, μάϰαρ, βαϰχεφτά.
Litt: Kern, Archäol. Jahrb. 11 (1896), 113 v.v.; C. Robert, Götting. Gel. Anz. 1913 p. 369 v.v.

[p. 39]

Ter ere van de zuilomwinder een welgeurend reukoffer

Ik roep Bacchus aan, omwinder van de zuil, wijngever, die¹ in Cadmus' paleis overal rondkringelend op krachtdadige wijze een einde maakte aan de aardschokken en die een³ einde stelde toen vurige bliksemgloed het hele land in beweging⁴ bracht met bliksemgekletter (of desnoods: windhoosgekraak).⁵ Hij, de god, schoot omhoog, band van alles en allen. Kom, gezaligde, Bacchusvierder, met vreugdevol hart.

1 Dionysus Perikionios is een specifiek thebaanse overlevering, de god zelf is gedacht in de vorm van een ἔρνος of ϑάλος, d.w.z. als het alles omrankend klimop. De passieve bet. van de naam: ‘door zuilen omgeven’ bespreekt Höfer bij Roscher, M.L. iii, 2, 1965-1967 uitvoerig.

3 ἀποπέμψας = ἀποπαύσας (zo giste Theiler).

4 ἐϰίνησε: zekere emendatie v. Scriverius voor ἐνίϰησε.

5 Koops, 58: Deus vincit, sed etiam ipse vinculum est.

[p. 41]

Sabazius is eigenlijk een thracisch-phrygische godheid, door de Grieken soms met Dionysus gelijkgesteld, soms ook geidentificeerd met Zeus, de vader van Dionysus. Het laatste is in deze hymne kennelijk het geval, gezien de toespelingen op de god, die het kind in zijn dij naait. De dichter richt zich dus tot Zeus, die Dionysus op zulk een ongewone wijze met zich droeg. Daarna gaat het kind naar de voedster Hipta (Hippa), naar het Tmolusgebergte in Lydië; over deze Hipta handelt de volgende hymne.

In de laatste regels richt de hymnedichter zich tot Dionysus Sabazius, weer met de bede om het feest der ingewijden te bezoeken.

[p. 42]

48 Σαβαζίοφ, ϑφμίαμα ἀρώματα

Κλῦϑι, πάτερ, Κρόνοφ φἱέ, Σαβάζιε, ϰύδιμε δαῖμον,¹
ὃς Βάϰχον Διόνφσον, ἐρίβρομον, εἰραφιώτην,²
μηρῷ ἐγϰατέραψας, ὅπως τετελεσμένος ἔλϑῃ³
Τμῶλον ἐς ἠγάϑεον παρὰ Ἵπταν ϰαλλιπάρῃον.
ἀλλά μάϰαρ, Φρφγίης μεδέων, βασιλεύτατε πάντων,
εὐμενέων ἐπαρωγὸς ἐπέλϑοις μφστιπόλοισιν.⁶

1 ϰλῦϑι: formulaire dicite vanaf Homerus: Il. 1, 37 (= 451), vgl. O.H. 49, 4; 50, 1.
- ϰύδιμε δαῖμον: vgl. O.H. 34, 5: ϰύδιμε ϰοῦρε (van Apollo).

2 ἐρίβρομον, εἰραφιώτην = Dion. Perieg. 576.

3 μηρῷ ἐγϰατέραψας: vgl. Nonn. Dion. 9, 3.

6 μφστιπόλοισιν: vgl. van Liempt, 55 voor de passages uit inscripties en het late Grieks.

[p. 43]

Ter ere van Sabazius een welgeurend reukoffer

Hoor ons aan, vader, Kronos' zoon, Sabazius, roemrijke¹ god, gij die Bacchus Dionysus, de luide donderaar(?), de uit² de dij geborene(?) in de dij genaaid hebt, opdat hij, tot volle³ wasdom gekomen, zou gaan naar het zeer goddelijke Tmolusgebergte, naar Hipta, de schoonwangige. Maar gij, gezaligde, vorst van Phrygië, allerkoninklijkste van allen, moge gij welgezind als helper toekomen naar hen die u als ingewijden vieren.

1 Σαβάζιε: vgl. Schol. Arist. Av. 874: Διόνφσος ϰαὶ Σαβάζιος εἷς ἐστι ϑεός; hier is hij Dionysus' vader.

2 εἰραφιώτην: wegens het in vs. 3 volgende μηρῷ ἐγϰατέραψας verdient hier de verklaring: ‘in de dij genaaid’ de voorkeur.
Voor explikaties vgl. b.v. v. Liempt, 10; P.W., R.E. v, 2118; Hjalm. Frisk, Et. Wörterb. 1, 468/9.

3 τετελεσμένος: niet met Kern weer te geven door ‘geheiligd’, ‘gewijd’ doch met von Wilamowitz (Glaub. d. Hell. 11, 513 adn. 2): ‘ausgetragen’.
Vgl. Eur. Bacch. 99-100: ἔτεϰεν δ᾽, ἁνίϰα Μοῖραι / τέλεσαν, ταφρόϰερων ϑεόν.

[p. 45]

Hipta, of de minder korrekte nevenvorm Hippa, is de weinig bekende goddelijke aarde-moeder, die het kind Dionysus beschermde tegen de wraak van Hera, vlak na zijn geboorte, door hem in een wan op haar hoofd te dragen en aldus voor de dood te behoeden.^8. Door deze goede daad is zij de helpster geworden van Zeus Sabazius, die we tevoren leerden kennen.

In deze hymne is Hipta een mede-ingewijde in de Dionysusmysteriën wat na het voorgaande niet zo verwonderlijk is. Haar benaming onderaardse moeder identificeert haar met Rhea. Twee geografische aanduidingen tenslotte: Phrygië, waar veel van deze orphische mytologieën vandaan komen, en Tmolus, in Lydië te zoeken, zowel de naam van een berg aldaar als van Tantalus' vader, naar wie de berg is genoemd.

8. Zo Proclus op Timaeus geciteerd bij Orph. frgm. 199 Kern. Uitvoerige commentaar en vertaling van fr. 199 bij A.J. Festugière, Proclus, Commentaire sur le Timée, traduction et notes (Paris 1967), T. ii pp. 280-281. Hieruit leren we dat bij Proclus Ἵπτα de snelle kosmische rotatie is (de naam Hipta af te leiden van ἵπταμαι = πέτομαι), die Dionysus ϰραδιαῖος bij zich opneemt (mogelijk = Het Hart van de Wereld) en door deze naar de bron van alles, de Moeder der Goden wordt teruggebracht.

[p. 46]

49 Ἵπτας, ϑφμίαμα στύραϰα

Ἵπταν ϰιϰλήσϰω, Βάϰχοφ προφίν, εὐάδα ϰούρην,¹
μφστιπόλον, τελεταῖσιν ἀγαλλομένην Σάβοφ ἁγνοῦ²
νφϰτερίοις τε χοροῖσιν ἐριβρεμέταο Ἰάϰχοφ.
ϰλῦϑί μοφ εὐχομένοφ, χϑονία μήτηρ, βασίλεια,⁴
εἴτε σὐ γ᾽ ἐν Φρφγίη ϰατέχεις Ἴδης ὄρος ἀγνὸν
ἢ Τμῶλος τέρπει σε, ϰαλὸν Λφδοῖσι ϑόασμα·
ἔρχεο πρὸς τελετὰς ἱερῷ γήϑοφσα προσώπῳ.⁷

1 εὐάδα ϰούρην: vgl. Nonn. Dion. 43, 98: εὐάδι Βάϰχῃ.

2 Σάβον = Σαβαζίοφ.

4 ϰλῦϑι μοῦ εὐχομένοφ: O.H. 28, 11.

7 ἔρχεο πρὸς τελετὰς: vgl. O.H. 27, 11: ἔρχεο πρὸς τελετήν (van de Magna Mater).
- ἱερῷ γήϑοφσα προσώπῳ: O.H. 16, 10: ϰαλῷ γήϑοφσα προσώῶ; 55, 16; 75, 4: νέῳ γήϑοντα προσώπῳ.

[p. 47]

Ter ere van Hipta reukwerk van welriekende hars⁺

Hipta roep ik aan, Bacchus' min, bacchantische jonkvrouw, deelhebster aan de mysteriën, u in de wijdingen van de heilige² Sabos (Zeus) verheugende, en in de nachtelijke koren³ van de luiddreunende Iakchos. Luister naar mijn bede,⁴ onderaardse moeder, koningin, hetzij ge u ophoudt in Phrygië op de gewijde berg Ida, of Tmolus u verheugt,⁶ luisterrijke residentie van Lydië. Kom naar de feesten toe en laat uw heilig gelaat van vreugde stralen.

+ Over Hipta: Orph. frgm. 199; O. Kern, i.v. Hipta bij P.W.R.E., viii, kol. 1930. Twee lydische inscripties ter ere van Bacchus' voedster aangehaald bij Quandt t. pl. Een derde, zeer recent gevonden, bij Festugière, o.c. p. 280, adn. 3: ἱερόδουλον Τρόφιμο[ν Μη]τρὸς Ἵπτα (sic) ϰαὶ Διὸς Σαβαζίου ϰ.τ.λ.

2 Wij lezen met de overlevering: μυστιπόλον, τελεταῖσιν; Maas: μυστιπόλοις (μυστιπόλων) τελεταῖσιν.

3 De zinledige overlevering: νυϰτερίοισι πυριβρεμέτοις ἰάχοισι verbeteren Schenkl (bij Abel) en Hermann in: νυϰτερίοις τε χοροῖσιν ἐριβρεμέταο Ἰάϰχου.

4 Hipta is hier a.h.w. de Magna Mater zelve. De twee bovengenoemde inscripties citeren haar in de omgeving van de Magna Mater en Sabazios.

6 ϑόασμα: ongebruikelijk; eerder dansplaats dan residentie.

[p. 49]

Een hymne die duidelijk bestemd is voor de wijngod Dionysus en wij vermoeden voor de god van de mystieke wijn, de wijn die gedronken wordt door ingewijden. Zo is Dionysus in de titel aangeduid als de bevrijder, de verlosser van de mensheid. Weer zijn het de namen die de god naar zijn wezen karakteriseren. Ook nu weer zien we Dionysus genoemd: de god met de vele namen. We lezen enkele mytologische toespelingen op de wonderbaarlijke geboorte van de god.

Verlossend en jubelend zijn de adjektieven die het begin beheersen, naast de aanduiding: heilig. De lezer zij er nog eens van bewust over welk een god deze hymne zingt!

Daarna komen de benamingen die verwant zijn aan de druif en wijn, de zo belangrijke gaven van Dionysus. De druif wordt zegenrijk genoemd en dan is het ook weer de plaats om de geweldige kracht van de god te bezingen: hij die de aarde scheurt, de krachtige. En daar tegenover: de god die door de wijn een einde maakt aan het lijden van de mensheid, aan de rampen die de mensen treffen. En een warreling van namen volgt nog, de god typerend zowel naar zijn innerlijk als naar zijn uiterlijk. En de hymne eindigt in de direkte aanroep, waar we het woord lieflijk ontmoeten.

[p. 50]

50 Λυσίου Ληναίου

Κλῦϑι, μάϰαρ, Διὸς υἷ᾽, ἐπιλήνιε Βάϰχε, διμάτωρ,¹
σπέρμα πολύμνηστον, νολυώνυμε, λύσιε δαῖμον,²
ϰρυψίγονΟν μαϰάρων ἑερὸν ϑάλος, εὔιε Βάϰχε,
εὐτραφές, εὔϰαρπε, πολυγηϑέα ϰαρπὸν ἀέξων,⁴
ἕηξίχϑων, ληναῖε, μεγασϑενές, αἐολόμορφε,⁵
παυσίπονον ϑνητοῖσι φανεὶς ἄϰος, ἱερὸν ἄνϑος,
χάρυα βροτοῖς φιλάλυπον, ἐπάφιε, ϰαλλιέϑειρε,⁷
λύσιε, ϑυρσομανές, βρόμι᾽, εὔιε, π᾵σιν ἐύφρων,⁸
οἷς ἐϑέλεις ϑνητῶν ἠδ᾽ ἀϑανάτων σὲ πιφαύσϰειν,
νῦν σε ϰαλῶ μύσταισι μολεῖν ἡδύν, φερέϰαρπον.¹⁰

⁺

ἐὰν... ὀλιγωρήσῃ τὴν ἄμπελον ϰαὶ μὴ ποίησῃ αὐτὴν ἔπαφον (misschien: ‘in goede staat’) biedt een papyrus uit Kurdistan van de 1e eeuw v. Chr.

Dit alles is vrij onzeker.

1 ἐπιλήνιε: vgl. Maximus van Tyrus 30, 4: ἐπιλήναιοι ϑεοί.

2 σπέρμα πολύμνηστον: O.H. 42, 2; 6, 4.
- λύσιε δαῖμον: vgl. 50, 8 en 52, 2: λυσεῦ.

4 εὔϰαρπε: vgl. 50, 10: φερέϰαρπον; A.P. vi, 31, 1: εὐϰάρπῳ Διονύσῳ; A.P. vii, 394, 3 (Demeter); Soph. fr. 847 Pears. (Aphrodite).
- πολυγηϑέα ϰαρπόν ἀέξων: vgl. O.H. 26, 10: ϰαρποὺς αὔξοις πολυγηϑεῖς; Quint. Smyrn. 14, 199: πολυγηϑής, vgl. reeds Hes. Op. 614.

5 ῥηξίχϑων: vgl. O.H. 52, 9, meer vvbb. uit papyri bij van Liempt, 64.
- αἰολόμορφε: 9 x in O.H., Orph. Argon. 975; Nonnus.

7 φιλάλυπον: vgl. bv. A.P. xii, 80 (Meleager): φιλάβουλος.
- ϰαλλιέϑειρε: vgl. Nonn. parafr. Jo. 11, 4: ϰαλλιέϑειρα; Pind. Ol. Od. 2, 28: τανυέϑειρα Σεμέλα (meer bij v. Liempt, 50).

8 ϑυρσομανές: vgl. Eur. Phoen. 798; Nonn., Dion. 18, 309.

10 vgl. O.H. 44, 11; Papyrus Argentoratensis 1313 (saec. iii p) v. 29 evv.: μάϰαρ... μύσταις ὁμοῦ ϰαὶ μύστισι<ντ; μόλοις.
- ἡδύν: vgl. A.P. v, 109, 3 (Marcus Argentarius): τὸν ἡδὺν Βάϰχον.
- φερέϰαρπον: vgl. O.H. 26, 3 (Gê), 38, 25 (Koureten); v. Liempt, 69.

+ Zie voor 7 ἐπάφιε ook M.L. West, Class. Quart. 18, 1968, p. 294 en het supplement van Liddell-Scott i.v. ἔπαφος.

[p. 51]

Ter ere van de bevrijder en de god van de wijnpers

Hoor ons aan, gezaligde, Zeus' zoon, wijnpersgod Bacchus, met twee moeders, befaamde telg, met uw vele namen, verlossende godheid, heimelijk geboren, heilig kind der onsterfelijken, jubelende Bacchus, welgevoede, rijk aan vruchten, gij die de zegenrijke wijnvrucht doet gedijen, aarde-vaneenscheurder,⁵ god van de wijnpers, krachtige, bont van gedaanten, u manifesterend voor de stervelingen als een aan rampen⁷ een einde makende remedie, heilige bloesem, leedloosheid minnende lafenis voor het mensdom, handoplegger(?),⁹ schoongelokte, verlosser, thyrsusdrager, rumoerverwekker, jubelaar, allen welgezind, voor wie, stervelingen of onsterfelijken, gij u wilt openbaren, u roep ik aan temidden der ingewijden te komen als een lieflijke, vruchtdragende.

⁺

5 ῥηξίχϑων: heeft verschillende uitleggingen bv. die van Stephanus in Thesauro: terram rumpens saltando(?). Koops 58-59: qui terram delet (et exstruit); Liddell-Scott i.v.: ‘bursting forth from earth’.

7 vgl. Hom. Il. 14, 325: ἡ δὲ Διώνυσον Σεμέλη τέϰε χάρμα βροτοῖσιν. - ἐπᾶφιε: vgl. O.H. 52, 9: † ἐπάφριε. Wij handhaven de tekst en leggen met Koops 59 uit: de bij aanraking met de hand genezende; Hermann: ἐφάπτορ, vgl. de etymologie van Epaphos bij Aesch. Suppl. 45 en 315; Theiler: ἐλαφρίε.

9 In plaats van ἐπιφαύσϰων (lectio tradita) lezen we met Hermann: δὲ πιφαύσϰειν.

+ Lysius tit. en vs. 2, vgl. O. Weinreich, Archiv f. Religionswiss. 17 (1914), 527 evv.; Koops, 59-61. Gesner verklaart: 'nam in ληνί, torculari, solvitur et liberatur Bacchus a vinculis illis succi crassioris et pelliculae, quae impediunt vim inebriandi. Voor het letterlijk losmaken van de banden vgl. Eur. Bacch. 443 vv., 497.

[p. 53]

Deze aan namen rijke hymne behoeft na het voorafgaande nauwelijks meer kommentaar. Grote overeenkomsten zijn er in opbouw aan te wijzen met het gedicht uit de Anthologia Palatina, dat ook bijna geheel uit namen bestaat en voor een keer vooruitlopend op renaissancedichters mogen we wel vaststellen dat deze wijze van schrijven door Scaliger, Ronsard en Heinsius met vurige voorliefde gevolgd wordt. De aanduiding ‘Nachteling’ heeft wel een zeer bijzondere aantrekkingskracht op latere dichters gehad.

[p. 54]

52 Τριετηριϰοῦ, ϑυμίαμα ἀρώματα

Κιϰλήσϰω σε, μάϰαρ, πολυώνυμε, μαινόλα, Βαϰχεῦ,¹
ταυρόϰερως, ληναῖε, πυρισπόρε, Νύσιε, λυσεῦ²
μηροτρεφής, λιϰνῖτα, πυριπόλε ϰαί τελετίρχα,³
νυϰτέρι᾽, Εὐβουλεῦ, μιτρηφόρε, ϑυρσοτινάϰτα,⁴
ὄργιον ἄρρητον, τριφυές, ϰρύφιον Διὸς ἔρνος,⁵
πρωτόγον᾽, Ἠριϰεπαῖε, ϑεῶν πάτερ ἠδὲ ϰαὶ υἱἑ,⁶
ὠμάδιε, σϰηπτοῦχε, χοροιμανές, ἁγέτα ϰώμων,⁷
βαϰχεύων ἁγίας τριετηρίδας ἀμφὶ γαληνάς,⁸

1 ϰιϰλήσϰω σε, μάϰαρ: vgl. O.H. 86, 1 (van Oneiros).
- Βαϰχεῦ: Eur. Bacch. 145: ὁ Βαϰχεύς; Soph. Antig. 1121: ὦ Βαϰχεῦ.

2 ταυρόϰερως: Eur. Bacch. 100; Euphorion, frgm. 14 Pow.; vgl. ταυρομέτωπος O.H. 45, 1.
- ληναῖε: vgl. Diod. Sic. 3, 63; A.P. ix, 519, 1.
- πυρίσπορε: vgl. O.H. 52, 3: πυριπόλε(?), 9: πυριφεγγής; Pap. Mag. iv, 597: πυρισπόρος.
- Νύσιε: Arist., Lysistr. 1282 vv.
- λυσεῦ: vgl. 50, 2 en 8: λύσιος; Orph. fr. 232 Kern: ὅτι ὁ Διόνυσος λύσεώς ἐστιν αἴτιος· διὸ ϰαὶ Λυσεὺς ὁ ϑεός. Zie voor formaties op -ευς bv. Ov. Met. 4, 15: Eleleus = Ἐλελεύς; Eur. Bacch. 1192: ἀγρεύς.

3 μηροτρεφής: vgl. Strabo xv p. 687: μηροτραφής; A.P. xi, 329, 4; zie ook O.H. 48, 2/3: εἰραφιώτην // μηρῷ ἐγϰατέραψας.
- λιϰνῖτα: vgl. O.H. 46, 1.
- πυριπόλε: onzeker; Koops, 61 handhaaft de tekst; Hermann en Abel: πυρίπνοε.
- τελετάρχα: vgl. O.H. 54, 4.

4 μιτρηφόρε: vgl. Diod. Sic. 4, 4, 4.
- ϑυρσοτινάϰτα: vgl. Eur. Bacch. 80; Nonn. Dion. 24, 158.

5 ἄρρητον... ϰρύφιον: vgl. O.H. 6, 5; 30, 3.
- τριφυές: vgl. O.H. 30, 2: τρίγονον.

6 πρωτόγον᾽, Ἠριϰεπαῖε: vgl. O.H. 6, 1 + 4: Πρωτόγονον ϰαλέω... Ἠϱιϰεπαῖον; Orph. frgm. 167a vs. 1: πρωτογόνοιο... Ἠριϰεπαίου.

7 σϰηπτοῦχε: vgl. Nonn. Dion. 48, 18: νόϑον σϰηπτοῦχον Ὀλύμπου (woorden van Tellus over Bacchus).
- ϰοροιμανές: vgl. Arist. Thesm. 961: ϰορομανής, meer bij van Liempt, 70.
- ἁγέτα ϰώμων: A.P. xii, 119, 1 evv. (Meleagr.): ἅγεο, ϰώμων ἄρχε (van Bacchus).

8 γαληνάς: sc. νύμφας, vgl. 54, 11: γαληνιόων ϑιάσοισιν.

[p. 55]

Ter ere van de om het jaar weerkerende een welriekend offer^9.

Ik roep u aan, gezaligde, veelnamige, uitzinnige, Baccheus,¹ stierhoornige, wijnpersgod, uit vuur geborene, man van² Nysa, verlosser, in de dij grootgebrachte, wangod, heer van³ het vuur(?), leider der offerfeesten, nachteling, Goede Raad, mitradrager, thyrsuszwaaier, geheime orgie-god(?), god van⁵ drie gedaanten, verborgen kind van Zeus, eerstgeborene,⁶ Erikepaios, der goden vader en zoon, rauw-vleeseter, scepterdrager, razend in de reidans, aanvoerder der koren,⁸ die bij feesten om het andere jaar bacchantisch de minnen⁹

9. Een grote moeilijkheid in deze hymne brengt ons er toe de vertaling van Plassmann voor enkele regels te gebruiken, die ook in deze vertaling niet doorzichtig werden.

1 We lezen met Hermann μαινόλα i.p.v. †μανιϰέ, vgl. O.H. 45, 4; 51, 15.

2 De god van de verlossing (λυσεῦ), rijmend op Βαϰχεῦ (vs. 1), is hier niet te missen. Onjuist daarom Lobeck: ϰισσεῦ, Stadtmüller: Λυδέ, Blumenthal: λυσσεῦ (vgl. λῦσσα = razernij), cf. Quandt. Hermes 81, 1953, 123 vv.

3 Met Koops, 61 handhaven we πυριπόλε.
- τελετάρχα. De god speelt hier de mensenrol van leider bij de plechtigheden.

5 ὄργιον ἄρρητον vatten wij met Koops, 62 als masculinum op, niet als onzijdig. Plassmann: ‘Geheimnisdunkele Zauberfeier’.

6 Synkretisme met het uit het orphische ei tevoorschijn springende androgyne oerwezen Phanes, dat ook Erikepaios heette, een naam voor het eerst genoemd op een papyrus uit 3e Eeuw v. Chr., naar het schijnt een lydische betiteling, vgl. Kern, Religion 11, 152.

8 γαληνάς ziet op de opgewekte nimfen. Misleidend is hier Quandt's index, die hier biedt: γαλήνη 52, 8. Het moet zijn: γαληνός = serenus, helder, vrolijk. Het substantivum windstilte heeft hier niets te zoeken.

9 ῥηξίχϑων zeer passend voor een vegetatiegod, die de aarde ‘doorbreekt’. Gesner: ‘cum de terra producit fontes vini, mellis’.
- Dat er naast ϰοῦρε διμάτωρ de variant μοῦνε διμάτωρ kan hebben bestaan blijkt mogelijk uit Ovidius' solumque bimatrem, vgl. W. Theiler, Philol. 94, 1941, p. 243 adn. 3.
- We lezen ἐπάφιε als in 50, 7.

[p. 56]

 

ῥηξίχϑων, πυριφεγγές, ἁπάφιε, ϰοῦρε διμάτωρ,^{9 9}

10

οὐρεσιφοῖτα, ϰερώς, νεβριδοστόλε, ἀμφιέτηρε,¹⁰

 

Παιάν ϑυρσγχής, ὑποϰόλπιε, βοτρυόϰοσμε,¹¹

 

Βάσσαρε, ϰισσοχαρής, πολυπάρϑενε, ϰύδιμε ϰοῦρε·¹²

 

ἐλϑέ, μάϰαρ, μύσταισι βρύων ϰεχαρημένος αἰεί.¹³

9 ῥηξίχϑων: vgl. O.H. 50, 5.
- πυριφεγγές: vgl. O.H. 52, 2: πυρίσπορε; Orph. Argon. 214; Pap. Mag. iv, 960; v. Liempt, 64.

9 ϰοῦρε διμάτωρ: Ov. Met. 4, 12: solumque bimatrem.

10 οὐρεσιφοῖτα: A.P. ix, 524, 16, meer bij v. Liempt, i.v. οὐρεσίφοιτος, 57-58.
- ϰερώς: vgl. Nicander (in het vervolg afgekort Nic.) Alexipharmaca 31; A.P. ix, 524, 11; Eusebius Praeparatio Evangelica iii, p. 109 d4 = 1, 145 Gifford.
- νεβριδοστόλε: vgl. νεβριδόπεπλος A.P. ix, 524, 14; νεβροχίτων Simias 3 (11 258 D.); Nonn. Dion. 26, 28, vgl. Orph. fr. 238, vs. 8.
- ἀμφιέτηρε: vgl. πενταέτηρος (Homer.), πενϑέτηρος (Paean Philodami in Dion. vs. 131: Powell p. 169), v. Liempt, 36.

11 ὑποϰόλπιε vgl. o.a. Orph. frgm. 31, 24: ϑεὸς διὰ ϰόλπου, meer vvbb. bij Quandt ad loc., Liddell-Scott i.v.
- βοτρυόϰοσμε: vgl. O.H. 30, 5: βοτρυηφόρον; βοτρυοστέφανος: Plut. Quaest. Graec. 15 (p. 295A); βοτρυόδωρος: Arist. Pax 520.

12 ϰισσοχαρής: vgl. bv. Chariton 751: ϰεδροχαρής, meer samenstellingen op -χαρης bij v. Liempt, 37. i.v. ἀντροχαρής.
(Voor het overgeleverde ϰαὶ διάϰοσμε lezen we met Wiel en Abel ϰύδιμε ϰοῦρε.)

13 ἐλϑέ, μάϰαρ, μύσταισι: O.H. 56, 12.
- ϰεχαρημένος αἰεί: vgl. O.H. 27, 14: ϰεχαρισμένη εὐσεβίῃσιν; O.H. 83, 8: ϰεχαρισμένος αἰεί.

[p. 57]

 

omjubelt, aarde-vaneen-scheurder, vuurstralende, handoplegger(?),¹⁰ zoon van twee moeders, bergdwaler, gehoornde,¹¹ met huiden beklede, in jaarlijkse feesten vereerde, Paian,¹² die de thyrsus als lans draagt(?), in de moederschoot schuilende, druivenversierder, Bassareus, klimopminnaar, aan jonkvrouwen rijke en ordenaar(?), kom, gezaligde, immer voor uw ingewijden overlopend van genadegiften.

10 <ϰτ;ερώς: zekere emendatie van Scaliger voor ὤρως, dat een onmogelijke hiaat geeft. Overigens unieke kontraktie van ϰεραός.

11 Bij ὑποϰόλπιε denken we aan de god in slangengedaante, zie Dieterich, Kl. Schr. 98 vv. en Mithraslit.³ 1913, p. 123 vv.
- We lezen met Hermann i.p.v. χρυσεγχής: ϑυρσεγχής, vgl. O.H. 45, 5.

12 διάϰοσμε: korrupt, verkeerdelijk herhaald uit βοτρυόϰοσμε van vorige regel?
- Abel leest met Wiel: ϰύδιμε ϰοῦρε i.p.v. ϰαὶ διάϰοσμε; Hermann: ποιϰιλόϰοσμε.

[p. 59]

 

Nergens duidelijker dan in deze hymne is het mede vegetatieve karakter van Dionysus weergegeven: na zijn verblijf bij Persephone, de winter, keert hij terug naar de aarde met zijn gezelschap en met de zijnen. De benamingen leveren geen nieuwe aspekten op.

[p. 60]

53 Ἀμφιɛτοῦς, ϑυμίαμα πάντα πλὴν λιβάνου ϰαὶ σαένδε γάλα.

Ἀμφιετῆ ϰαλέω Βάϰχον, χϑόνιον Διόνυσον,¹
ἐγρόμɛνον ϰούραις ἅμα νύμφαις εὐπλοκάμοισιν,
δς παρὰ περσεφόνης ἑεροῖσι δόμοισιν ἐαύων³
ϰοιμίζει τριɛτῆρα χρόνον, Βαϰχήιον ἁγνόν.⁴
αὐτός δ᾽ ἡνίϰα τὸν τριετῆ πάλι ϰῶμο7gn ἐγείρηι,⁵
εἰς ὕμνον τρέπεται σὺν ἐυζώνοισι τιϑήναις⁶
εὐάζων ϰινῶν τε χοροὺς ἐνὶ ϰυϰλάσιν ὥραις.⁷
ἀλλί, μίϰαρ, χλοόϰαρπε, ϰερασφόρε, ϰίρπιμε Βάϰχε,⁸
βαῖν᾽ ἐπὶ πάνϑειον τελετὴν γανόωντι προσώπωι⁹
εὐιέροις ϰαρποῖσι τελεσσιγόνοισι βρυάζων.¹⁰

1 ἀμφιετῆ: vg. O.H. 52, 10 ἀμφιέτηρε; Call. Hymn. Del. 278; Orph. fr. 232.
- χϑόνιον: vgl. Nonn. Dion. 31, 144: χϑονίοιο Λυαίου.

3 Vgl. O.H. 57, 5: ὃς παρὰ Περσεφόνης ἱερὸν δόμον ἀμφιπολεύεις.

4 τριετήρ = τριέτης.

5 πάλι = πάλιν, vgl. nog O.H. 3, 10.
- vgl. Aristonous Hymne Apollo 1b37 (11 300D): τριέτεσιν φαναῖς Βρόμιος.

6 σὺν ἐυζώνοισι τιϑήναις: O.H. 30, 9.

7 ἐνὶ ϰυϰλάσιν ὥραις: vgl. O.H. 56, 5 ἐν ϰυϰλάσιν ὥραις; v. Liempt, 25.

8 χλοόϰαρπε: O.H. 29, 13; 40, 5; 58, 6.
- ϰερασφόρε: Nonn. Dion. 20, 314: ϰερασφόρε Βάϰχε; O.H. 30, 3: διϰέρωτα; 45, 1: ταυρομέτωπε.
- ϰάρπιμε Βάϰχε: vgl. O.H. 8, 12: ϰάρπιμε Παιάν = O.H. 11, 11.

9 βαῖν᾽ ἐπὶ πάνϑειον τελετὴν: vgl. Arist. Ran. 324 vv.; βαῖν᾽ ... τελ. = O.H. 35, 7, vgl. O.H. 54, 7.
- γανόωντι προσώπῳ: vgl. Eur. Bacch. 1021.

10 τελεσσιγόνοισι: vgl. Nonn. parafr. Joh. 3, 16; Proclus Hymne 5, 9; v. Liempt, 67.
- ϰαρποῖσι ... βρυάζων: vgl. O.H. 29, 10; O.H. 40, 18: ϰαρποῖς βρίϑουσα ϑερείοις.

[p. 61]

Ter ere van Amphietes alle reukwerken behalve wierook

Ik roep Bacchus aan, aan wie jaarlijks geofferd wordt, de onderaardse Dionysus, tegelijk ontwakend met de jonge meisjes, de nimfen met hun schone vlechten, de god die rust in de heilige woning van Persephone en zo om het jaar de tijd verslaapt, de heilige Bacchusnacht. Maar wanneer hij in eigen persoon de twee-jaarlijkse feeststoet weer tot nieuw leven brengt, wendt hij zich in het gezelschap van zijn goedgegorde⁷ nimfen tot de zang, jubelend, en in de kring der jaargetijden de koren opwekkend. Op dan, gezaligde, groene-vruchten-maker,⁹ hoorndrager, vruchtdragende Bacchus, ga naar het algodenfeest met stralend gelaat, vol hoogheilige, volrijpe vruchten.

7 Wij lezen met Plassmann: εὐάζων ϰινῷν τε χορούς i.p.v. εὐνάζων ϰινῷν τε χρόνους, vgl. vs. 4: ϰοιμίζει τριετῆρα χρόνον.

9 vgl. F. Jacobi, Πάντες ϑεοί, diss. Halle 1930, 72 vv. Voor de hele hymne zie men v. Wilamowitz, Glaube d. Hellen., 11, 375, noot 3.

[p. 63]

3. De Dionysushymne uit de Anthologia Palatina

Deze zeer late en even merkwaardige Dionysushymne kwamen we in het voorbijgaan reeds tegen^1.. Laat mogen we dit gedicht wel noemen: vermoedelijk omstreeks het jaar 500 na Christus^2.; merkwaardig is de hymne eveneens door zijn struktuur: het gedicht telt 26 regels, begint en eindigt met de oproep Dionysus te bezingen in dezelfde bewoordingen, en daar tussen in 24 regels, die telkens vier namen van de wijngod geven, en dat nog wel alfabetisch geordend, zodat per regel steeds vier Dionysusbenamingen met dezelfde letter beginnen. Het daarop volgende gedicht in de Anthologia is een evenzo gevormde hymne op Apollo.

Welgeteld zijn er dus 96 dionysische benamingen en omschrijvingen van de god, terwijl de eerste en de laatste regel tweemaal drie evokaten geven. Alles bij elkaar dus 99 verschillende aanduidingen, door niets anders bij elkaar gehouden, syntaktisch gezien, dan door de werkwoordsvorm die eerste en laatste regel opent: μέλπωμεν. Het gedicht is aldus éen geheel, waarbij we de eerste punt na de op éen na laatste regel vinden.

Een dergelijke opzet zouden we in onze nationale literatuur bij rederijkers kunnen verwachten. Een hymne lijkt een groot woord als men zich de werkwijze van de dichter voorstelt: de brede adem van een eerbiedig lied voor een god lijkt te ontbreken, al dienen we op te merken dat ook de orphische hymnen min of meer alleen bestonden uit aanroepen, zij het dan ook met meer vrijheid voor de dichter. Wij maken bij deze opmerking twee aantekeningen, in chronologisch onjuiste volgorde.

Giraldi heeft deze hele hymne als besluit van zijn Dionysusbespiegelingen afgedrukt en wij hebben op de oprechte renaissance-voorliefde gewezen voor de veelheid, voor de lange opsomming, zonder interpretatie, het naast elkaar van woorden en namen, die op zichzelf een feest vormden. Naar onze mening was dat een essentieel kenmerk voor de renaissance en zonder hier verder op in te gaan was, dachten wij, een dergelijke wijze van schrijven of dichten typisch grieks. De voorliefde voor het opgestapelde vele, de aandacht voor het veelzijdige heeft in ieder geval de renais-

1. Zie ons eerste deel, p. 97 vv.

2. Wij reproduceren: Hermann Beckby, Anthologia Graeca, Tusculum-Bücherei, München 1958, T. 111, p. 320 vv. Zie aldaar aantekeningen, p. 797.

[p. 64]

sancegeleerden en -dichters zeer aangetrokken. Hoe dan ook: de griekse dichter van deze hymne heeft in zijn tijd waarschijnlijk even veel plezier beleefd aan deze werkwijze, die tot tweemaal toegepast werd, als zijn herontdekkers in de vroege renaissance.

Er is nog een andere, meer algemene kant die korte overweging verdient: de zo uitgebreide omschrijving van het wezenlijke en meer bijkomstige van Dionysus, het zo ononderbroken bezig zijn met deze god, kan toch zeker ook hymnisch genoemd worden, het gebed is toch vaak een op uiteenlopende wijzen aanroepen van de god, tot wie de sterveling zich richt; elke evokatie brengt een kant van de alzijdige god naar voren, en door de som der evokaties wordt juist de onuitsprekelijke grootheid van hem duidelijk gemaakt en dit bonte beeld van rijkgeschakeerde namen roept het wezenlijke van de god voor de lezer op. De bouw van het gedicht geeft een zeer uiterlijke ordening, de veelheid der namen een essentiële veelvormigheid.

Laten we trachten enige innerlijke ordening aan te brengen in het omstandige materiaal, dat de hymne ons biedt.

Een aantal namen is ontleend aan de Dionysusmytologie in strikte zin: wie geen kennis van deze feiten heeft, zal het gedicht niet kunnen begrijpen en het is dus aannemelijk dat, zo laat, de dichter nog lezers veronderstelt die deze kennis hebben. Tweemaal in éen regel wordt de god als zoon van Semele genoemd (vs. 19); de dijmyte vinden we in vers 1, terwijl de dubbele geboorte en het zoonschap van Zeus ook in vers 5 te lezen staat. Voorts is Dionysus aangeduid als doder van de Giganten, de tyrreense zeerovers en van de Indiërs tijdens de grote indische veldtocht. (vss. 4, 20, 10). Driemaal wordt de wijngod aangeduid met geografische namen, die met zijn leven op aarde te maken hebben: Boeotiër, Thraciër en Lydiër (vss. 3, 9, 12).

Maar veruit het belangrijkste zijn de namen die of met het uiterlijk en de gedaante van de god te maken hebben, of met zijn eigenschappen die de mens tot heil of tot ondergang voeren en waarbij wij getuige zijn van de ongelooflijke rijkdom van het dionysische.

Het zou niet veel moeite kosten een voorbeeld uit de beel-

[p. 65]

dende kunsten van de renaissance hier te reproduceren, waar Dionysus geheel te zien zou zijn zoals de dichter hem ons hier voorstelt: prachtige haardos (vs. 2), getooid door druiven (vs. 3), de thyrsus in de hand (vs. 9), klimop om het voorhoofd (vs. 11), het lichaam bedekt met een vel van een ree of een schaap (vss. 14, 18), een gulden hoofdband (vs. 23) en nog meer dat we nu maar aan lezer overlaten: het signalement van de god staat de lezer, door niets afgeleid, helder en zuiver voor ogen.

De plaatsen waar Dionysus vertoeft, een steeds terugkerend onderwerp, zijn hier natuurlijk kort aangeduid: Dionysus hoort op het land, ver van de steden, thuis (vs. 2); hij is de bewoner van bergen (vss. 16 en 25) en wouden (vs. 21); hij is de zwerver (vs. 17) en een vagebond (vs. 22), waarmee de oude vegetatiegod zijn ruimte toegewezen krijgt; hij de god van vruchten (vs. 4) en natuurlijk in de eerste plaats van de wijn (vs. 6).

Voor de donkere kant van Dionysus is betrekkelijk weinig ruimte; hij is prikkelbaar, brengt de jalouzie onder de mensen (vs. 7); hij brengt zielen in gevaar en is een bedrieger (vs. 24). En dergelijke aanduidingen liggen natuurlijk alle in de wijnsfeer en de verdere uitwerking daarvan.

Eindeloos schier is de opsomming van de vreugdige zijden van de god. We geven een bescheiden bloemlezing. Dionysus is vrolijk (vs. 4) en een lacher (vs. 4, 22); hij formeert de feeststoeten (vs. 6), is verzot op drinken en is mild; hij is zoetgevooisd en houdt voor de gek (vs. 8). Hij is een losbol en een rumoermaker (vs. 11); hij bant de zorgen (vs. 12) en raast (vs. 13); hij hoort bij de nacht (vs. 14) en is een feestvierder (vs. 17); hij is een springer (vs. 19) en hij schenkt geluk (vs. 20); hij verjaagt de slaap en is de god van het huwelijk (vs. 21).

[p. 66]

Anthologia Palatina ix 524.

Μέλπωμεν βασιλῆα φιλεύιον, εἰραφιώτην,¹
ἁβροϰόμην, ἀγροῖϰον, ἀοίδιμον, ἀγλαόμορφον,
Βοιωτόν, βρόμιον, βαϰχεύτορα, βοτρυοχαίτην,
γηϑόσυνον, γονόεντα, γιγαντολέτην, γελόωντα,⁴
Διογενῆ, δίγονον, δι7gjυραμβογενῆ, Διόνυσον,⁵
Εὔιον, εὐχαίτην, εὐάμπɛλον, ἐγρεσίϰωμον,
ζηλαῖον, ζάχολον, ζηλήμονα, ζηλοδοτῆρα,
ἤπιον, άδυπότην, άδύϑροον, ἠπεροπῆα,⁸
ϑυρσοφόρον, Θ;ρήιϰα, ϑιασώτην, ϑυμολέοντα,
Ἰνδολέτην, ἑμερτόν, ἐοπλόϰον, ἐραφιώτην,¹⁰
ϰωμαστήν, ϰεραόν, ϰισσοστέφανον, Κελαδεινόν,
Λυδόν, ληναῖον, λαϑιϰηδέα, λυσιμέριμνον,¹²
μύστην, μαινόλιον, μεϑυδώτην, μυριόμορφον,
νυϰτέλιον, νόμιον, νεβρώδεα, νεβριδόπεπλον,
ξυστοβόλον, ξυνόν, ξενοδώτην, ξανϑοϰάρηνοη,¹⁵
ὀργίλον, ὀβριμόϑυμον, ὀρέσϰιον, οὐρεσιφοίτην,¹⁶
πουλυπότην, πλαγϰτῆρα, πολυστέφανον, πολύϰωμον,

1 εἰραφιώτην: onzeker van betekenis. Wij volgen de explikatie van Hesychius, e.a.: παρὰ τὸ ἐρράφϑαι τί μηρί τοῦ Διός, verscheidene andere uitleggingen bij Jessen, P.W., R.E. v (1905), koll. 2119-2120 i.v. Eiraphiotes.

4 γιγαντολέτην: of. Hor. Carm. 11, 19, 21; ook Apollo-epiteton: A.P. ix, 525, 4; Nonnus: γιγαντοφόνος.
- γελόωντα: Hor. Carm. 11, 19, 25: choreis aptior et jocis ludoque dictus.

5 δίγονον: O.H. 50, 1: Βάϰχε διμῆτορ; O.H. 52, 9: ϰοῦρε διμῆτορ; Ov. Met. 4, 12: ... satumque iterum solumque bimatrem.
- διϑυραμβογενῆ: Sudas: Διϑύραμβος. ὁ Διόνυσος, παρὰ τὸ δύο ϑύρας βῆναι, τὴν τε τῆς μητρὸς Σεμέλης, ϰαὶ τῷν μηρῷν τοῦ Διός; Eur. Bacch. 526: ἴϑι, Διϑύραμβ᾽, ἐμὰν ᾄρσενα τάνδε βᾶϑι νηδύν. Betekenis dus: hij die door twee deuren gaat = 2x geboren.

8 ἤπιον: Eur. Bacch. 861: ϑεὸς δεινότατος, ἀνϑρώποισι δ᾽ ἠπιώτατος.

10 ἰραφιώτην: εἰραφιώτην, Ronsard: Iraphiot.

12 Λυδόν: Schol. t.pl. verwijst naar Eur. Bacch. 13: λιπών δὲ Λυδῶν τοὺς πολυχρύσους γύα‥

15 ξενοδώτην: af te leiden van ξένος + ὁδοῦν: die gids is van vreemden.

16 ὀρέσϰιον: niet (zo Beckby) ‘Bergbeschattet’ want het grondwoord is hier niet: σϰία, maar = ὀρεσϰῷος, ὀρέσϰοος (grondwoord ϰεῖμαι).

[p. 67]

Hymne op Dionysus

Laat ons bezingen de vorst, euoi-roepminnaar, de in de dij genaaide,
weeldrig gelokte, bewoner van het platte land, bezongene, met zijn stralende gedaante,
Boeotiër, Bromios, Bacchant, met druiven in het haar,
vrolijke, vruchtenrijke, Gigantendoder, lacher,
zoon van Zeus, tweemaal geboren, dithyrambusgeboren, Dionysus,
Euios, schoon gelokte, brenger van de wijnstok, feeststoet-formeerder,
zeloot, prikkelbare, ijveraar, jaloezieverwekker,
mildgezinde, op drinken verzotte, zoetgevooisde, voor-degek-houder,
thyrsusdrager, Thraciër, leider der thiasoi, Leeuwenhart,
Indiërdoder, vurig verlangde, viooltjesvlechter, in de dij genaaide,
losbol, gehoornde, klimopbekranste, rumoermaker,
Lydiër, van de wijnperse, zorgenbanner, zorgenverlosser,
ingewijde, razende, wijngever, van duizenderlei gedaante,
nachteling, herdersgod, reebonte, in reevel gehulde,
speerwerper, allemansvriend, vreemdengeleider, blondkop,
driftkop, sterk van geestkracht, bergman, over de bergen dwalende,
rinkelrooier, zwerver, veel bekranste, feestvierder,
geestesbreker, slanke, wulpse danser, in schaapshuid geklede,

[p. 68]

 

ῥηξίνοον, ῥαδινόν, ῥιϰνώδεα, ῥηνοφορῆα,¹⁸

 

σϰιρτητήν, Σάτυρον, Σεμεληγενέτην, Σεμελῆα,¹⁹

20

τερπνόν, ταυρωπόν, Τυρρηνολέτην, ταχύμηνιν,

 

ὑπνοφόβην, ὑγρόν, ὑμενήιον, ὑλήεντα,²¹

 

γηρομανῆ, φριϰτόν, φιλομειδέα, φοιταλιώτην,

 

χρυσόϰερων, χαρίεντα, χαλίφρονα, χρυσεομίρρην,²³

 

ψυχοπλανῆ, ψεύστην, ψοφομηδέα, ψυχοδαϊϰτήν,²⁴

25

ὥριον, ὠμηστήν, ὠρείτροφον, ὠρεσίλοιπον.²⁵

 

μέλπωμεν βασιλῆα φιλεύιον, εἐραφιώτην.

18 ῥιϰνώδεα: niet (zo Liddell en Scott) ‘shrivelled-looking’, cf. Xenarchus 4, 8 (Kock, Comicorum Atticorum Fragmenta 11, 469) bij Athenaeus 569B, maar gekromd van een ontuchtige dans (ῥιϰνοῦσϑαι = zich krommen).

19 σϰιρτητήν: O.H. 11, 4: van Pan gezegd.

21 ὑπνοφόβην: niet: qui per somnum terrificat (Thes. Ling. Graec.) maar: qui somnum pellit ob sacra nocturna (Jacobs).

23 χρυσόϰερων: cf. Hor. Carm. 11, 19, 29-30: aureo cornu decorum.

24 ψυχοδαϊϰτήν: reeds Hom. Od. 13, 320: δεδαϊγμένον ἦτορ.

25 ὠμηστήν: O.H. 30, 5: ὠμάδιον; O.H. 52, 7: ὠμάδιε.
- ὠρεσίλοιπον: vreemd: Thes. Ling. Graec.: montes relinquens; Beckby: ‘Berglassender’. Aantrekkelijk is ὠρεσίδουπον (Scaliger, Brunck) d.w.z. in de bergen dreunend.

[p. 69]

 

springer, Satyr, Semelegeborene, Semeleër,

 

gelukgever, stierblikkige, zeeroverdoder, lichtgeraakte,

 

slaapverjager, natte, huwelijksgod, woudbewoner,

 

dol op wilde dieren, huiveringwekkende, graag lachende, vagebonderende,

 

goudgehoornde, gracieuze, loszinnige, met gulden hoofdband prijkende,

 

geestenopholbrenger, bedrieger, wie gedruis ter harte gaat, zielenvernietiger,

 

bloeiende, eter van rauw vlees, in de bergen opgevoede, bergenverlatende(?)

 

laat ons bezingen de vorst, euoi-roepminnaar, de in de dij genaaide.

[p. 70]

De tekst verder nog bij:

Eugenius Abel, Orphica, accedunt Procli Hymni. Hymni Magici, Hymnus in Isim aliaque eiusmodi Carmina. Leipzig-Praag, Freytag-Tempsky 1885, pp. 284-285 (zonder komm.).

Hugo Stadtmüller, Anthologia Graeca Epigrammatum Palatina cum Planudea. Vol. iii, pars prior, Leipzig 1906, pp. 523-529 (met uitvoerig tekstkritisch apparaat en kommentaar).