Nederduitsch taalkundig woordenboek. E-H. I-L

[Er]

ER (ook aar), een onzer zachtstaartige uitgangen, doch niet, bij alle woorden, van denzelfden oorsprong. Bij sommige is hij duidelijk het oude zelfstandige naamw. er, d.i. man, welk gevoegd bij het vrouwlijke, of liever bij het gemeenschaplijke geslacht van sommige dieren, het manlijke geslacht maakt, als kater, van kat, d.i. de er, of de man van de kat - doffer, bij Kil. duiver, van duif. Dat bij sommige andere woorden dezelfde uitgang er, voor man, plaats heeft, als: arbeider, boer, zamengetrokken van bouwer - kooper speler, voerer enz., blijkt hieruit, dat achter deze woorden ook dikwerf man, in plaats van er, gevoegd wordt, zonder derzelver beteekenis te veranderen, als: arbeidsman, bouwman, koopman, speelman, voerman enz. Hiertoe behooren ook verscheidene latijnsche woorden op er, maar bijzonderlijk de verbalia op or uitgaande, als: adulator, adorator, amator etc.

Achter het zakelijke deel van een werkwoord gevoegd, maakt dit er zelfst. naamwoorden van het manlijke geslacht, als: geven, gever, werken, werker, kennen, kenner (kender), spelen, speler (speelder) beweren, bewerer (beweerder) enz. Ook wordt het achter zelfstandige naamwoorden gevoegd, als: barvoeter, iemand die barvoets gaat, burger, poorter, schipper; en met aar, leugenaar, schuldenaar, tollenaar, enz. Ten Kate teekent aan, dat hij, in zekere ordonnantie van het jaar 1475, voor het woord schipper meermalen gesteld vond schipheer. Dit deed hem vermoeden, of ons er, niet wel, bij insmelting, voor her, of heer kwame. Doch naderhand kwam hem deze verandering in dit woord toevallig voor, omdat de afleiding van heer, of meester, er wel op schijnt te passen. Ook begunstigt de Oudheid dezelve niet, en de meeste andere woorden, op er uitgaande, overdragtiglijk genomen, duiden een werktuig, of onderwerp van beweging, in plaats van eenen persoon, aan:

[p. 26]

boener (boender,) blaker, ligter, enz. Bij andere zou er voor heer, zeer belachlijk komen, b.v. kruijer, graver, enz. Jonker is echter, waarschijnlijk, voor jonge heer.

De naamwoorden, die, van werkwoorden gevormd, in er, of aar, uitgaan, beteekenen, eigenlijk, iemand, die gewoon is, eene zaak te verrigten, niet iemand, die eene zaak werkelijk verrigt, b.v. drinker, speler, lasteraar, enz. Zie aar, uitgang.

Door dit er, achter namen van sommige landen en steden gevoegd, worden volksnamen gevormd, als Engeland, engelander, Holland, hollander, Rotterdam, rotterdammer, enz. Dikwerf worden de volksnamen op er uitgaande, als onveranderlijke bijvoegelijke naamwoorden gebruikt: hamburger rib, neurenburger waren, straatsburger snuif, enz. Zie amsteldammer.

In sommige woorden heeft de uitgang er de beteekenis van iets dat gedaan, of voordgebragt wordt: een aflegger, iets dat afgelegd wordt, b.v. een kleed, enz.; ook van het voorwerp, waaraan iets gedaan wordt: een daglooner, iemand, aan wien dagloon gegeven wordt, enz.; wijders van de zwaarte, den inhoud, ouderdom, enz. van iets: een twaalfponder, een kogel, die twaalf pond weegt - een vier en zestiger, een schip met vier en zestig stukken geschut - een tagtiger, een man van tagtig jaren. In vele woorden echter is de beteekenis van dezen uitgang nog duister, ten minste is het onzeker, tot welke van de reeds genoemde soorten zij behooren, als in weder, jammer, zomer, winter, donder, oever, water, ader, haver, enz.

In eenige woorden is de uitgang er uit het oude aar, d.i. een groote vogel, ontstaan, als in adeler, sperwer, reiger, enz., voor adelaar, sperwaar, reigaar, enz. In andere is hij uit den uitgang eren van sommige werkwoorden, met wegwerping van en, gevormd. Van schateren, het geschater, enz. In nog andere woorden is hij van vreemden oorsprong: keizer van caesar, kerker van carcer, priester van presbyter, venster van fenestra, schepter van sceptrum, pleister van emplastrum, letter van littera, enz.

Ook zijn er bijvoegelijke naamwoorden, welker stellende trap op er uitgaan, als bitter, donker, duister, lekker, zuiver, zwanger, enz. De vergrootende trap der

[p. 27]

bijvoegelijke naamwoorden wordt, door er achter den stellenden trap te voegen, gevormd, groot, grooter, zuiver, zuiverer (zuiverder) enz.

Eindelijk ontmoeten wij den uitgang er bij eenige voorzetsels, als achter, onder, over. De bijwoorden eerder en verder zijn eigenlijk vergrootende trappen.