Greep naar de macht

Vlaams-nationalisme en Nieuwe Orde. Het VNV 1933-1945

7.5 Besluit

Hendrik Elias werd daags na het overlijden van Staf De Clercq op 22 oktober 1942 aangesteld als leider van het vnv. De Clercq had geen aanwijzingen nagelaten, zodat de opvolging in handen van de Algemene Raad berustte. Men doorbrak het protocol omdat in de Raad van Leiding een consensus aanwezig was over het feit dat De Clercq zelf Elias als zijn opvolger had gezien en omdat de vnv-secretarissen-generaal, Gerard Romsee en Victor Leemans - aanwezig bij de opening van het politiek testament - waarschuwden voor demarches van de ss. De waarschuwing was niet overbodig. De ss-leiding beschouwde Hendrik Elias als een tegenstander en ze zou een interregnum hebben aangegrepen om zijn aanstelling te voorkomen. Of dat zou zijn gelukt, is een open vraag.

Elias wekte verwachtingen bij diegenen in het vnv die al langer aandrongen op een forsere houding van het vnv tegenover de DeVlag/ss. De onrust steeg toen een eerste optreden van de nieuwe leider uitbleef. Pas op 20 december 1942 hield Elias een belangrijke redevoering waarin hij zijn beleidslijnen toelichtte. Elias trok de lijn van zijn voorganger door, maar hij corrigeerde wel de koers. Hij bevestigde de inschakeling van het vnv in de Duitse oorlogvoering. De totale inzet op dit terrein was prioritair. Er was geen sprake van een aanzet om uit de collaboratie te treden. Zoiets stond toen ook niet ter discussie in het vnv. Elias stelde als streefdoel de inschakeling van Vlaanderen binnen een Germaanse statenbond, waarin elke staat een interne autonomie zou bewaren. Zo maakte hij een einde, althans ten gerieve van zijn eigen achterban, aan de dubbelzinnigheid over het begrip ‘Germaanse Rijk’. Het Grootnederlandse streefdoel kwam maar flauw uit de verf. Nieuw was dat Elias

[p. 548]

een opening maakte naar de Belgische staat. Waar er voor De Clercq geen sprake kon van zijn dat de Belgische staat zou worden gehandhaafd, sprak Elias over de verovering van de structuren van een staat die niet langer een gevaar vormde. In het verlengde daarvan lanceerde hij een aanval op het systeem van de secretarissen-generaal. De vnv-leider wenste duidelijk met het vnv een regering te vormen. Hij dacht daarbij waarschijnlijk aan een samenwerking met Rex en met koningsgezinde Belgische groepen. Hoewel het imperialisme jegens Wallonië niet helemaal verdween, stapte Elias af van het idee dat Wallonië levensruimte bood voor Vlaanderen. De koerswijziging van het vnv hing samen met de politieke ontwikkelingen. Léon Degrelle had zich uit het politieke isolement gewerkt en slaagde erin op korte tijd de Walen als Germanen te doen erkennen. Met deze politieke omstandigheid moest Elias wel rekening houden.

Ook de ruimere context speelde een rol. Op het ogenblik dat Elias het leiderschap overnam, keerden de krijgskansen voor Duitsland. Het had zijn weerslag op de bevolking. Het verzet werd grimmiger, collaborateurs stierven door aanslagen van het verzet. Van de weeromstuit werd de Duitse repressie harder. Een spiraal van geweld kwam op gang waarin het vnv werd meegezogen. De partij kwam steeds meer onder druk te staan. vnv'ers bezetten op grote schaal bestuursposten in de structuren die het dichtst bij de bevolking stonden, in een land dat steeds moeilijker te besturen viel. De hefbomen om iets aan het beleid te veranderen had het vnv niet in handen. De partij kon alleen maar het beleid van de bezetter verdedigen. Ze deed dat consequent, ook voor de maatregel die de bezetter en zijn medewerkers het meest gehaat maakte: de verplichte tewerkstelling in Duitsland. Om al die redenen werd het vnv hoe langer hoe meer een gehate en belaagde minderheid. Hendrik Elias heeft nog geprobeerd de vnv'ers in de lokale besturen bescherming te bieden door hen de opdracht te geven strikt de instructies van de secretarissen-generaal op te volgen, voor zover ze niet tegen het vnv waren gericht. Daarmee deed Elias afbreuk aan zijn oorspronkelijk opzet om het systeem van de secretarissen-generaal onder druk te zetten.

Elias heeft de lijn van zijn voorganger ook doorgetrokken waar hij hoopte door onderhandelingen een solide basis te geven aan de collaboratiepolitiek van het vnv. Net zoals Staf De Clercq knoopte hij gesprekken aan met de ss-leiding. Elias had geen keuze. Sinds 12 augustus 1942 had de Reichsführer-SS het monopolie ten aanzien van de Germaanse politiek. Elias heeft gepoogd Heinrich Himmler te ontmoeten. Voor het zover kwam, moest hij drie keer onderhandelen met Gottlob Berger. Elias ontmoette Berger voor het eerst een week na het overlijden van Staf De Clercq. Hij verklaarde dat het vnv alleen te winnen was voor een inschakeling in het Germaanse Rijk wanneer een reële onafhankelijkheid werd gewaarborgd. Van Berger kreeg hij te horen dat de ss alle weerstand zou breken als dat nodig mocht zijn. Elias ging niet in op die bedreiging. Hij trachtte zoveel mogelijk de plooien glad te strijken. Het was boter aan de galg. In een rapport voor zijn chef bevestigde Berger het oordeel dat hij vroeger al had uitgesproken bij de aanstelling van Elias als leider van het vnv: Elias was de ‘erbitterster Gegner’ van de ss. De overtrokken berichtgeving van Berger doorkruiste wat Elias beoogde met de gesprekken.

Elias' toenaderingsstrategie werd nog bemoeilijkt door de escalatie van de politieke strijd tussen het vnv en de DeVlag/ss. Het nationalistische protest in het vnv zwol aan doordat de DeVlag/ss zich steeds nadrukkelijker opwierp als de toekomstige politieke macht van Vlaanderen. De totalitaire machtsaanspraak van het vnv werd erdoor ondergraven. De Grootduitse opstelling van de DeVlag/ss tartte de nationalistische motieven van de vnv'ers. Elias werd door de stijgende onrust in eigen rangen verplicht tot een hardere opstelling. De in brede kringen bekende brief van pater Jules Callewaert aan de vnv-leider, waarin de vnv-politiek vlijmscherp wordt veroordeeld wegens het lakse optreden tegen de DeVlag/ss, was de onmiddellijke aanleiding voor een fel opgemerkte rede van Hendrik Elias in Gent, 14

[p. 549]

april 1943. De vnv-leider verkondigde er onverholen het Grootnederlandse standpunt van het vnv, hij hekelde de politieke doeleinden van de DeVlag/ss en waarschuwde de bezetter voor een verdeel-en-heers-politiek. Hij noch zijn voorganger hadden in het openbaar ooit stoutere taal gesproken. De Duitse censuur greep in en schrapte de passages waarin Elias de Duitse instanties aanviel die achter de DeVlag/ss stonden. De aanval tegen de DeVlag/ss verscheen wel in de pers. De esacalatie werd er door aangezwengeld.

Na zijn rede van 14 april '43 richtte Elias een brief aan het Militaire Bestuur. Zoals zijn voorganger klaagde hij de dubbelzinnige Duitse politiek aan. Daar moest een eind aan komen, anders kon het vnv de politiek van medewerking niet voortzetten. In de eerste plaats drong hij aan op een officiële verklaring van Duitsland die de toekomst van het Vlaamse volk veilig zou stellen, of een symbolisch gebaar dat daarmee gelijkstond. Elias dacht daarbij aan een officiële ontvangst van hemzelf bij Adolf Hitler, zoals nsb-leider Anton Mussert te beurt viel.

Elias moest het voorlopig weer stellen met een onderhoud met Gottlob Berger, terwijl zijn opponent Jef Van De Wiele en Léon Degrelle in mei 1943 door de Reichsführer-SS werden ontvangen. Enige vooruitgang bood dit gesprek niet. Berger schreef opnieuw een uitermate ongunstig rapport. Hij noemde Elias een leugenaar die ondanks de verzoenende taal een confrontatie voorbereidde.

Een aantal gebeurtenissen leidde tot een verdere escalatie van het conflict tussen het vnv en de DeVlag/ss. In de zomer van 1943 sijpelden geruchten door dat het Vlaams Legioen ontbonden zou worden. De vrijwilligers werden ingelijfd bij de Waffen-SS. Het leidde zowel bij de vnv-gezinde vrijwilligers als bij het vnv tot opschudding en verbittering. Het gold voor hen als een bewijs voor wat Elias al in mei aan Reeder had gezegd, nl. dat het vnv systematisch om de tuin werd geleid. Toch waren het niet de gebeurtenissen aan het Oostfront die de directe aanleiding vormden voor de belangrijke rede van Elias op 14 augustus 1943. Vermoedelijk ligt een incident met Jeroom Leuridan aan de basis. De Westvlaamse gouwleider stond vanuit zijn radicale Grootnederlandse overtuiging al uiterst kritisch tegenover de vnv-politiek jegens de DeVlag/ss. Hij meende dat nu klare taal moest worden gesproken. Toen hij dat zelf deed tijdens een redevoering in Gent, 21 juni 1943, werd hem een spreekverbod en een boete opgelegd. Als gevolg daarvan boden twaalf Westvlaamse vnv-burgemeesters hun ontslag aan. Ze zetten daardoor het fundament van de samenwerking tussen het Militaire Bestuur en het vnv - en meteen ook van de politieke collaboratie - op de helling.

De onrust in het vnv was niet meer in de hand te houden. Hendrik Elias heeft geprobeerd de druk van de ketel te nemen door op 14 augustus 1943 een radicale breuk met alle ss-instanties af te kondigen, o.m. door het stopzetten van de rekrutering voor de Waffen-SS. Het was een opzienbarende gebeurtenis, uniek in de Europese bezettingsgeschiedenis. Elias daagde de Reichsführer-SS rechtstreeks uit. Zijn bedoeling was een reactie uit te lokken die hoe dan ook de vnv-politiek uit het slop kon helpen. Een echte strategie bleek Elias niet te hebben. Zijn doel was een solide machtspositie voor het vnv te verwerven. Aangezien het vnv zijn macht putte uit de samenwerking met het Militaire Bestuur, mocht de collaboratie-politiek niet in het gedrang komen. De vnv-leider liet op 14 augustus 1943 duidelijk verstaan dat het vnv de politieke en militaire collaboratie zou voortzetten, zij het niet onvoorwaardelijk. Er moest nu een ondubbelzinnige stellingname van Duitse zijde komen. Eggert Reeder zag door de demarche van de vnv-leider zijn positie in het gedrang komen. Hij verdedigde de vnv-leider bij Himmler door te wijzen op de moeilijke positie waarin de vnv-leider verkeerde. Het ‘Gift des Misstrauens’ deed zijn werk bij de vnv'ers en dat zette hem onder druk. Reeder wees erop dat Elias ondanks alles zijn vertrouwen in Duitsland handhaafde.

De door Elias verwachte reactie van de ss bleef uit, althans openlijk. Binnenskamers kwam ze er wel. Himmler schreef aan Reeder dat er een eind moest komen aan de chantage

[p. 550]

van het vnv. Er moest nu worden onderzocht, stad per stad, dorp per dorp, welke DeVlag-leden de vnv'ers in openbare functies konden vervangen. Reeder ging niet in op deze eis omdat hij ervan overtuigd was dat de DeVlag nog niet in staat was het vnv te vervangen. Het was nog ‘ein Steckling der erst seine Wurzeln in das Land hineintreiben muß’. Daarom moest voorlopig worden gestreefd naar een consensus met het vnv en naar een taakafbakening. Reeder bleef zweren bij zijn oude recept. Eens te meer bleek dat het vnv maar op een tijdelijke en tactische steun van het Militaire Bestuur kon rekenen.

De rede van 14 augustus 1943 kon de interne kritiek in het vnv niet doen luwen. Elias had immers al onmiddellijk het effect van zijn rede afgezwakt. Het stopzetten van de rekrutering voor de Waffen-SS werd niet bijzonder kordaat nageleefd. Elias stond een tegenwerking van de rekrutering niet toe, later zou hij de rekrutering van vnv'ers individueel toestaan. Bovendien werd de rekrutering voor de Kriegsmarine als compensatie voor de rekruteringsstop naar voren geschoven. Het vnv rekruteerde ook voor de Hilfsfeldgendarmerie, een organisatie die soms werd ingezet om werkweigeraars op te sporen. Binnen het vnv kon dat niet overal op sympathie rekenen. Elias trad ook matigend op tegenover vnv'ers die te hard van stapel liepen. Zo nam Elias afstand van Edgar Lehembre toen deze de hj in weinig tactische bewoordingen meldde dat de nsjv vanwege het bevel van Elias niet langer kon samenwerken, zolang er geen eind werd gemaakt aan de ‘misdadige’ politiek. Lehembre nam enkele maanden later ‘om gezondheidsoverwegingen’ ontslag uit zijn functie. Elias had op 14 augustus 1943 het dubbel lidmaatschap vnv-DeVlag niet verboden, ofschoon vele vnv'ers om een radicale breuk vroegen.