De tweede Gouden Eeuw

Nederland en de Nobelprijzen voor natuurwetenschappen 1870-1940

[p. 236]

Epiloog. Kunnen wij iets leren van het vorige fin de siècle?

Bijna honderd jaar na de eerste Nobelprijzen is het onderzoeklandschap bijna onherkenbaar veranderd. Enorm grote of kostbare installaties als deeltjesversnellers of de Hubble-ruimtetelescoop en omvangrijke niet-universitaire onderzoeksfaciliteiten als het cern in Genève of de laboratoria van ibm geven soms de indruk dat individuen slechts een bijrol spelen. Maar het is nog steeds zo dat organisaties en apparaten gewillig aan de leiband lopen van de onderzoekers die de vragen stellen, en dat aan alle onderzoek ideeën ten grondslag liggen die door mensen bedacht zijn. Kunnen individuen in een klein land als Nederland nog een grote rol spelen in een tijd dat Europa één geheel lijkt te worden?

Voor 1900 was ons land zonder Philips, Shell en Unilever een betrekkelijk marginale landbouw- en handelsnatie met wat textielindustrie en scheepsbouw. Het speelde al meer dan honderd jaar geen rol van betekenis in de wetenschap. Ik heb laten zien dat de verbetering van onderwijs en onderzoek het land op allerlei gebieden een wereldnaam heeft bezorgd. Ook onze multinationals zijn mede gebouwd op het toponderzoek van het vorige fin de siècle. Ondanks alle schaalvergroting en internationalisatie lijkt er nog steeds een rol weggelegd voor ‘plaatselijk’ toponderzoek. We kunnen zelfs niet zonder. Om goede universiteiten en laboratoria van grote bedrijven te kunnen blijven huisvesten, moeten we op veel gebieden aansluiten bij de wereldtop. Het is daarom te hopen dat de pogingen om weer tot excellentie te komen slagen. Het streven naar Nobelprijzen past daar prachtig in.

Honderd jaar geleden werd de snelle verbetering van het toponderzoek gedragen door vertegenwoordigers van in opkomst

[p. 237]

zijnde middengroepen. Het is niet gemakkelijk om heden ten dage invloedrijke sociale groepen te vinden die zich met wetenschap op het hoogste niveau identificeren of willen identificeren. De verbeteringen van de laatste tien jaar zijn ook daarom misschien niet zo fundamenteel als in beginsel mogelijk was geweest. Het streven naar kwaliteit gaat echter door, vooral omdat we er internationaal toe gedwongen worden. Pas over decennia is te zien of er in onze tijd niet toch een krachtige nieuwe sociale stroming is ontstaan, waarvan de vertegenwoordigers zich willen profileren met internationale prestaties. De omhoogstrevers, maar ook de historici van hun achtergronden, pogingen en prestaties, zullen er zeker baat bij hebben om nog eens te kijken naar de wordingsgeschiedenis van de Nobelprijzen aan het begin van de eeuw, naar de uitstekende onderwijsprogramma's voor talentvolle jeugd met ambitie en naar de passende nieuwe functies. Heel veel is te danken geweest aan leraren en hoogleraren met het vermogen om te selecteren en zo een brug te slaan van scholen naar universiteiten. Ik begon dit boek met een citaat van Maxwell uit zijn recensie van de publicatie die aan de wieg stond van de Tweede Gouden Eeuw: het proefschrift van Van der Waals. Ik eindig met een passage uit een stukje van diens verre nazaat, J.H. van der Waals, emeritus hoogleraar natuurkunde in Leiden, in NRC Handelsblad van 13 november 1996: ‘Wil men naar een meer piramidale structuur streven met een erg hardwerkende, competitieve universitaire top zoals men in de vs aantreft, dan moet men aan de basis beginnen. Het is bizar dat wij in de sport en bij diverse beroepsopleidingen voor kunstenaars selectie als een natuurlijke zaak beschouwen en, ondertussen, in ons onderwijs het onhoudbare ideaal van “gelijke kansen voor allen” belijden.’