Tvoyage van Mher Joos van Ghistele

[p. 3]

[Boek I Een algemene inleiding]

(I, 1) [Raadgevingen en waarschuwingen inzake een reis naar het Oosten]

(4r) So wie wille heeft te reysene naer Levanten ende te besouckene de landen van over zee, ende daer eeneghen tijt in diversschen plecken reysen ende converseren wille, hem es wel van noode dat hy hem voorsie ende late informeren van vele zaken, by dat eeneghe daer reysende, nieuwers af gheadverteert zijnde ende dies verzwijmich, dicwile ghecommen zijn in zwaren verdriete. Eerst behoort hij hem, die wille heeft te reysene, te stellene in goeden state ende zuverder consiencie ende hem te voughene oft hij steerven zoude, insghelijcx zijn testament, ordonnancien ende alle zijne weerlike saken te stellene in ghescrifte bij goeder oordenen met zulken bescheede als hijt zijnen hoyre laten wille. Oec zo moetmen expresselic oorlof nemen van onzen heleghen vadere den paus, oft anders en zoudemen niet bewaert (4v) wesen.¹¹ Eeneghe trecken wel te Jherusalem zonder consent te Roome te halene, maer es bij anderen middele: de patroenen¹² daer zij hem te Venegen anne besteden, vercrighen ghemeenlic consent voor een zeker ghetal van pilgerims, in welc consent ende ghetal zij begrepen ende daer met vry zijn. Maer tzelve consent en bestrect hem niet voordere dan toot Jherusalem ende daer onttrent, ende zo weder omme naer Venegen. Dus die verder voyagieren of reysen wille, moet expres consent nemen zo hier vooren ghescreven staet. Voort een yeghelic reysende ten lande waert in, behouft hem te voorsiene van ghelde, dat up den wissel te legghene in dese maertsen in eeneghe steden die dat useren,¹³ omme te vinden ende heffene te Venegen, emmers besprekende al costet wat meer, te Venegen te lichtene ende ontfane ducaten de seca,¹⁴ dat zijn nieuwe ducaten, oft anders zoudemen over tzee al te vele verliesen. Maer dits al te verstane up die verder reysen wille dan te Jherusalem oft t'Sente Kathelijnen, want die maer te dien tween plecken en reysen, en gheven niet veel ghelts uute dan extraordinaire, met dat zij alle compacten meest maken metten patronen¹⁵ ende metten troussemannen ende mockers,¹⁶ dwelke zijn lieden die de ezels, mulen ende kemels driven ende verhueren. Ende ooc waert zo, dat eeneghen mensche zijn ghelt faelgierde, zeere qualic oft niet zoude hij in dien landen an ander gheraken, maer ghescepen in grooten verdriete ende dangiere te vallene. Oec behoort elc wel gade te slane in zijn vertrecken, dat hij ghecrighe (5r) een goed, vast scip, want met ouden, onvasten scepen eist zorchelic ter zee varen, om de groote stuermen diere dicwil onvoorsien upcommen. Ende waert zo, dat inde havene daermen tscepe ginghe, eeneghe nieu scepen laghen, haer eerste reyse vooren hebbende te doene, die en pleghen ghemeenlic in dien landen gheen vracht ghelt te nemene, dits te verstane van naven oft coopscepen; vanden galleyen vanden pilgerims en es gheenen noot te scrivene, want de pilgerims meest alle reysen met galleyen van jare te jare, zo dadt zeere ghemeene es. Insghelijcx behouft elken wel te vercrighene eenen goeden, ghetrauwen scippere ende patroen;¹⁷ die anders gheraect, werdt lettel ghelijcx ghedaen, dwelc dicwilt meneghen ghebuert. Item omme dieswille dat vele lieden, als zij langhe ter zee zijn zonder an landt te commene of verssche spijse te nuttene, pleghen hart te werdene ende onghetempert inden buuc, zo es elken van noode voorsien te zijne, eer hij tscepe gaet, van laxativen ende principalic van wat rubarberen ende pillen van alfangienen, want als men te lande es zo

11 Wie zonder pauselijke toestemming reisde, werd geëxcommuniceerd, maar kon absolutie verkrijgen van de gardiaan (overste) van het klooster der franciscanen te Monte Sion in Jerusalem. Het tarief van 16 grossi voor drie (verwante) personen werd dan verhoogd tot 8 grossi per persoon (Röhricht, DPHL, 40).

12 Schippers, kapiteins. Vaak echter heeft patroen ook een uitgebreidere betekenis, nl. daar waar blijkens het verhaal (zie bv. Tvoyage I, 2) zijn verantwoordelijkheid zich niet tot de overtocht beperkte. Een betere benadering van de woordbetekenis ligt dan in de vertaling ‘reisleider’.

13 Geldverkeer met wisselbrieven was sinds ong. 1350 tussen Venetië en Brugge heel gebruikelijk (Jansen, 362; Pounds, 418). Tegen het einde van de 15^e eeuw kon men ook in Antwerpen terecht voor het kopen van zo'n wissel (Jansen, 368). De pelgrims werkten met wisselbrieven die in Alexandrië, Aleppo of andere plaatsen waar de Venetianen hun handelsagenten hadden, geïnd konden worden (Röhricht, DPHL, 10).

14 Corrupt voor It. di Zecca: van de Munt.

15 Van die contracten zijn er heel wat bewaard gebleven. Ze hebben alle betrekking op de verzorging tijdens de overtocht én de reis door het H. Land (Röhricht, DPHL, 14-15). Uit Van Ghisteles reisverslag blijkt overigens, dat hij zich niet door zijn patroon in Palestina liet begeleiden; zie bv. Tvoyage II, 13.

16 Ezeldrijvers. Du Cange s.v. mucrelus: Asinorum ductor. Vgl. Tu. merkepçi: ezeldrijver.

17 Deze waarschuwing is minder routineus bedoeld dan zij op het eerste gezicht lijkt te zijn: zie de slotpassage van Tvoyage VIII, 31 over wat Van Ghistele te dien aanzien zelf is overkomen.

[p. 4]

vindtmen in die martsen laxativen ghenouch van allen soorten. Oec die verre reysen wille, moet hem voorsien van restrentiven, want een mensche daer commende, die groote hitte niet ghewoone zijnde, zoude lichtelic ontsluuten, ende up dat hij daer toe niet en saghe, mochter wel mede commen in sorghen ende dangiere vanden live, zoot den meneghen ghebuert es. Voort behoort hem elc te voorsiene ende ghecrighene, eer hij (5v) uut den poort ende havenen trect oft tscepe gaet, goede recommandacie van eerbaren, vasten, goeden cooplieden an andere cooplieden inde stede oft plecke over zee daer hij arriveren wille, ende alzo crijcht hij voort en voort recommandacie, zo wel an heydensche als kerstensche cooplieden want deene altoes den anderen kent, hoe verre elc reysen ende wesen wille. Ghij zult ooc weten, al eist dat ghij u costen coopt up tscip of galleye, dat ghij u niet alte male en verlaedt up de tafle vanden patroon, want men es daer dicwil droghelic ontfanghen met zouter ende grouver spijsen, maer voorsiet u zelven van eenen barillen goets wijns, van eyeren, hinnen, confecten ende van wat bisquijds up voordeel ghemaect met suker ende specien, zo men daer in dien landen wel maken can. Moedt ooc met u voeren maeltraetsen, bedden, slaeplakenen, oorcussenen, decsele ende goede pye cleederen, want up de zee eyst meest des nachts wonderlicken cout, ende oec des snachts te lande, daermen lichtelic de qualincvaert af crighen zoude. Coude an thooft, coude an voeten ende up de borst es al om steerven, ende emmers waer ghij reyst, voorsiet u altijts van wassin keerssen ende eenen vierstale. Item int reysen te lande waert up van over zee, zo behouft elken gheselscap ten minsten eenen ghetrauwen trousseman, daer zonder en mach hij niet, hoe cleene tgheselscap zij, dat es eenen die Italiaens ende Arabiaens can, oft anders en waert niet moghelic datmen duer tlandt gheraken zoude, ende daer jeghen en machmen gheenen cost sparen dien te ghecrighene up kennesse vanden cooplieden, want die eenen bouve fraudelues ghecreghe, ware als vercocht (6r) ende verraden, ja up dat hij de sprake Arabiaens niet en verstonde. Men vindtter wel dat goede ghesellen zijn die van joncx metten cooplieden gheconverseert hebben ende huerlieder broot daer an ghewonnen; ghemeenlic huertmense om twee ducaten de maent ende den cost, oft oec naer datmense verre te beseghen heeft. Eist dat ghij over tzee reysende verre voyagen an neemt, als van Alkayeren te Damasco, oft van Damasco naer Tauris oft diere ghelycke, zo eist beter om den minsten cost dat ghij zelve kemels oft mulen coopt dan huert, want men zoude den mockers, dat zijn de vrachtenaers, meer van hueren gheven dan de mulen costen zouden; ooc zo zijn de mockers meest alle bouven, ende zouden lichtelic den menschen bedrieghen als zij gheware worden dat zij kerstin waren, want ten es niet wel mueghelic dat hem een mensche zoude moghen zo ghecleeden oft ghedecken ter dureyen in een gheselscap zijnde, hij en zoude bekent werden vanden voorseyden mockers oft anderen, twelc men wel doet als men inden hoep rijdt met zijn selfs mulen, troussemannen ende met eenen coopman heyden bij recommandacien gherecommandeert, dan zo en ledtmer niet uppe, overmids dat de souldaen elken consenteert te rijdene, van wat secten hij zij, achter lande ghecleedt ghelijc den heydenen, omme den overlast diemen den kerstenen cooplieden doen zoude te velde buuten sweeghs. Maer ghij moedt weten datmen in gheenen vermaerden coopsteden commen en mach ghecleedt als heyden, up groote peynen ende verbuerten, maer eist (6v) datmen comt in steden daer men

[p. 5]

duer rijden wilt, niet letten oft maer eenen nacht rusten, ende men onderweghen niet bekent heeft ghesijn als kerstin, zo machmen wel stoutelic bliven int heydensche abijt, altoes fingierende heydin zijnde. Betvoort zo moet hem elc wel omme zien met wat gheselscepe hij uut trect want daer principalic an hanct zijne reyse; eist dat hij persoonen gheraect die bij drancke drincken, of noiceus zijn, maladieus oft oude onvermoghene, zo werdt hij qualic ghestelt ende heefter veel aermoeden mede, meer dan met hem zelven, ende negheene of lettel ghenouchten die reyse gheduerende, omme de groote dangieren die vanden zelven pointen commen moghen. Als vander voorwaerden die de pilgerims te Jherusalem treckende ghemeenlic maken metten patroons, zo en es niet vele te scrivene, ghemeerct dat alle de pointen die de patroons behooren tonderhoudene den pilgerims, in ghescrifte ghestelt werden in zekere boucken, rustende onder eeneghe particuliere wetten daer toe gheordonneert binnen der stede van Venegen,¹⁸ daer up de pilgerims rusten ende te weercke gaen bij rade ende advijse van huerlieder weerden oft eeneghe cooplieden daer zij kennesse an hebben. Maer inder waerheyt, wies de pilgerims bespreken, hoe zekere, wel ende vaste zij hare saken beleeden, gheeft al besich, ende werdt hemlieden den meesten tijt qualic ghehouden.¹⁹

18 Tussen 1200 en 1250 vaardigde de Venetiaanse senaat een aantal voorschriften uit in verband met de pelgrimsschepen. Ze hadden betrekking op de maximale hoogte der lading, het vereiste aantal manschappen, de nodige bewapening en de aan pelgrims toegestane bagage en leefruimte (Rowling, 142).

19 Ondanks de hoge geldboete (tot 3000 ducaten toe) bij gebrekkige naleving van de voorschriften en ondanks alle controle van overheidswege bleken er toch schepen onderbewapend, overladen, en zelfs onvoldoende zeewaardig te zijn. Ook viel te klagen over de slechte voeding aan boord (Röhricht, DPHL, 15).