Tvoyage van Mher Joos van Ghistele

(II, 11)

[L]ijdende ende voor bij seilende de voorseyde plecke ende vele meer andere, zo comt men ter stont teender plaetsen, ooc up de zee gheleghen, ghenaemt Acrij of Acon, de welke in ouden tijden ploch te heetene Tholomaida; eeneghe zegghen datse twee ghebroeders deden maken, deen hiet Tholomaer ende dander Acon, ende datse daer bij twee namen heeft.¹²⁶ Van deser steden scrijft Ludolphus in Disscriptione Terre Sancte,¹²⁷ ende seit dat eene de scoonste, steercste stede plocht te zijne van al den lande van over zee, ende die meest renommeen hadde al toot in India toe,¹²⁸ in zulker wijs datter lieden van alder weerelt plaghen te commen woonen mids harer famen, ende dat zij in zo goeder, scoender, lustegher, vruchtbarer maertse lach. Ende daer plocht een dat beste, scoonste poort ende havene te zijne om schepen datmen yewers inde weerelt wiste, maer es nu zeere vergaen zoot poort ter Sluus es,¹²⁹ ende de stede es zoo zeere te nieuten, inghelijcken de schoone, coninclicke edeficien dier groote menichte in waren, zijn zo ghedestrueert ende ter neder gheworpen, dat elken meinssche deeren ende jammeren mach diet ansien. Daer bij staet oec als noch een maniere van eenen dorpe met huusinghen, maer (69r) es eene cleene sake ende en staet niet ter plecken daer de principale stede te stane plach. Ter welker plecken als noch ooc staet eenen torre¹³⁰ daer ghemeenlic de kerstenen up logieren alsser eeneghe commen om coopmanschepe te doene, ghemerct datter vele cottoens onttrent wast, oft alsser bij avontueren eeneghe kerstenen lijden te Jherusalem waert, die moghen daer oec up den zelven torre logieren up dat zij willen, want hij steerc ghenouch es jeghen den loop vanden Arabianen oft bouven. Dese voorseyde stede plocht oec een bisscopdom te zijne onder dat eerdssche bisscopdom van Sur.¹³¹ Onttrent deser zelver stede zo leyt eene schoone, groote planure, vul van allen vruchten ende fruyten, ende plach zeer vul te zijne van velen schonen duerpen, cloosters, fortressen ende andere behuusde plaetsen die nu alle te nieuten zijn.¹³² Duer dese voorseyde planure loopt een cleen waterkin, ghenaemt Belon, commende neven Acrij ghevallen inde zee, maer en es zo groot niet datter eeneghe schepen up varen moghen.¹³³ Item oostwaert up van Acrij int ghebeerchte, omtrent daert dwaterkin van Belon zijnen oorspronc neemt, ende also naer Sofet dat een schoon casteel es ende oec een dorp,¹³⁴ daer woonen een maniere van lieden, ghenaemt raffadij, ende moghen onder hemlieden hebben vijf oft zes dorpen, zijnde daer in grooter menichten, dat al te quade, felle bouven zijn, ende abstract van allen kerstenen, heydenen ende jo-

126 Willem van Tyrus, X, 26.

127 De hierna volgende mededelingen over Akko vóór de inname door de moslims vormen een extract van cap. 25, waarin Ludolf van Suchem een uitvoerige lofrede houdt op deze vroeger zo aangename en rijke stad met zijn internationale bevolking.

128 Dat zegt Ludolf van Suchem nergens, maar wellicht is Zeebouts uitspraak terug te voeren op een vrije interpretatie van de volgende passage uit cap. 25: ‘Etiam habitabant in ea ditissimi mercatores et diversae nationes. Nam a solis ortu usque ad occasum omnia ad eam deferebant mercimonia’.

129 Sluis na de verzanding van het Zwin.

130 De huidige Burj es-Sultan, in het oosten van de oude stad en aan het noordeinde van de baai van Akko (Vilnay, 401).

131 Cf. aant. II, 83.

132 Datzelfde zegt ook Burchardus, II, 1, maar het equivalent van de uitspraak ‘die nu alle te nieuten zijn’ ontbreekt daar en die is klaarblijkelijk een toevoeging van Zeebout, op grond van notities van Van Ghistele.

133 Dit riviertje heet tegenwoordig Na'aman.

134 Het oude Sepphoris Diocaesarea, tegenw. Tsipori, op 6 km van Nazareth (Vilnay, 469-470).

[p. 71]

den, maer houden alle de manieren, seremonien ende abituacien zo de heydenen doen, ende en ghelooven niet (69v) directelic in Onsen Heere, in Machomets noch inde wet van Moyses, maer aenbeden eenen anderen, den welken zij noumen Haly diemen zeecht Jooris, daer vooren af ghesproken es.¹³⁵ Dese houden in usancien, al zouden zij steerven van ghebreke, en zouden gheenrande dijnc nemen van heydenen, joden oft principalic van kerstenen, zij en zoudent eerst wasschen, vaghen ende zuveren naer dat tdijnc ware datmen hemlieden gave. Niement en latense in haerlieder moskeaen of gyemmen,¹³⁶ dat zijn haer kercken, commen noch zij en gaen oec in niements kercken. Zij en huwen ooc onder gheen ander gheslachten dan onder hemlieden, zo de Samaritanen doen, ende houden zeere vele wonderlicke manieren buuten anderen, ende haten wonderlicke zeere den kerstenen, heydenen ende joden. Vertreckende van Acon ende voort seilende onttrent drie milen, zo comtmen ten voete vanden beerghe van Carmelus, daer eene stede plocht te stane, Cayfas ghenaemt of Profiria;¹³⁷ men seit datse Cayfas den bisscop plocht toe te behoorne, die tbisscopdom vanden joden plocht te besittene bij simonien up djaer dat Onse Lieve Heere Jhesus ghecruust was, maer es nu al te nieuten toot eenen doorpkin dwelc ghenaemt es Schafasso.¹³⁸ Noortwaert van Cayfas zo valt inde zee een waterkin, gheheeten Torens Cyson,¹³⁹ up welc waterkin wat oostwaert vander zelver steden de prophete Helyas dede dooden vier hondert propheten van Bahal, alzoo daer af staet inden derden bouc der Coninghen int xviii^e capittele. Noch oostwaert van Cayfas voorseit staet eene speloncke (70r) ende een hol in een steenrotse, ghenaemt de speloncke van Elyas, om dat hij hem daer in somwijlen plocht te houdene. Dat leden, zo comt men ter stont ten berghe van Carmelus daer de heleghe prophete Helyas ende Helyzeus plaghen te woonene. Ter welker plecken zij ghedaen hebben vele wonderlicker, scoonder weercken in versterckenessen des helichs kerstens gheloofs, zo daer af ghetuught staet ende men claer bevinden mach ten derden ende vierden boucke der Coninghen in diverssche capittelen. Ende als men ten beerghe van Carmelus wat upwaert ghegaen heeft eene goede recke, eermen ten hoochsten comt, zo vintmer eene schoone, overvloedeghe fonteyne, ghenaemt Fons Elizei,¹⁴⁰ ende daer bij een vervallen ghestichte dat schijnt zeer groot ende schoone ghesijn hebbende, daer tprincipael eerste clooster plach te stane van Onsen Vrauwen broeders diemen seit carmeliten. Ter zelver plecken was ooc deerste capelle ghemaect van Ons Heeren discipelen inde name ende weerdicheden vander reynder Maghet Marien, zomen dat wel claer bevint inden bouc gheheeten Perfecte Melicie Speculum Ecclesie int xii^e capittele,¹⁴¹ vanden welken ooc breeder spreect meester Jan Soreth, generael der zelver oordene, in een epistel die hij ghemaect heeft.¹⁴² Ende int alder upperste van desen voorseyden beerghe, int desert ende wildernesse, daert inder waerheit als noch wel zeer ruysch ende wilt es van bramen, doornen, ouden struucken ende vul van vele wilder dieren, es de plecke zomen seit, daer Lamech, Noes vadere, plach te woonene ende plocht daer recht te doene over tvolc, welke Lamech, (70v) blent zijnde, schoot doot met eenen handboghe ende scichte Caym, die Abel zijnen broedere vermoordde al int beghinsel vander weerelt.¹⁴³ De welke daer inder wildernessen ghelopen hadde, hem zelven gheneerende ghelijc eender beesten, zomen daer af breedere bescheet vindt inden bouc van Genesis ten vierden ende v^en

135 Wellicht zijn bedoeld de Rawâfidh (enk. Râfidhî), d.w.z. zij die tot de verwerpende partij behoren, welke Mohammeds eerste opvolgers afwees. Het is de onder islamieten in het Midden-Oosten populaire naam voor de Sji'ieten (Juynboll, 333, n. 2). Een bijzondere groep onder hen wordt er echter niet mee aangeduid (Kramers in Handwörterb. d. Islam, s.v. Râfida). Zie voorts aant. I, 87.

136 Zie aant. I, 23.

137 Porphyreon was een vaak voorkomende maar onjuiste benaming voor Caifa, d.i. Haifa. Porphyreon lag veel noordelijker, tussen Beiroet en Sidon (Zie K. van Spruner, S.O. Europa und Kl. Asien, Krt. VII en diens toelichting op de inzetkaart Das Königreich Jerusalem).

138 Een voormalig plaatsje op de westkust van Kaap Carmel; de identificatie met Caifa (Haifa) is onjuist.

139 De rivier Qishon.

140 Een vergissing van Zeebout, wellicht voortgekomen uit de wat onduidelijke informatie van Burchardus, X, 3 dienaangaande: ‘(...)supra montem Carmeli est spelunca Helie et mansio Helisei et fons (...)’. De Fons Elizei bevindt zich bij de berg Quarantena ten noordoosten van Jerusalem. In Tvoyage II, 32 situeert Zeebout hem óók, en dan terecht, aldaar.

141 Het is opmerkelijk dat Zeebout, blijkens zijn formulering, in dezen de partij der carmelieten kiest. Zie over deze kwestie hoofdstuk VII van de inleiding.

142 De brieven van Jan Soreth waren niet in druk verschenen. Zeebouts verwijzing daarnaar mag nogmaals opmerkelijk heten. Cf. hoofdstuk VII van de inleiding.

143 Vgl. echter Gen. 4:23-24. De mededeling over Lamech als moordenaar van Cain is ontleend aan Eugesippus, kol. 1004, of aan Burchardus, VII, 2.

[p. 72]

capittelen. Oec seitmen daer, dat ter zelver plecke ghebuerde, dat als Elyas quam van Damasco om te gane naer den beerch van Oreb, hem daer rustende was onder eenen geniver boom, alssen dinghel Gods wecte ende spijsde met eenen broykine, in zulker wijs dat hij daer mede vaste veertich daghe ende veertich nachte toot hij quam ten voornoemden beerghe van Oreb, zomen dat claerdere bevinden mach inden derden bouc der Coninghen int xix^e capittele. Boven up dupperste vanden beerghe staende, ziende ter luchter hand naer eenen anderen beerch daer bij gheleghen, ghenouch noort oostwaert vanden vorseyden berghe van Carmelus, staet eene plecke, ghenaemt Sephor Sephaamar oft Sephora, van welker plecken men seit dat Joachim, de vadere van Onzer Liever Vrauwen, gheboren was.¹⁴⁴ Ende al eist dat Sente Jeronimus seit¹⁴⁵ dat hij was van Nasareth, dit mach noch wel te samen staen, want dese plecke van Sephora staet zeere bij Nasaret, zo dat wel moghelic ware dat de voorseyde plecke van Sephora zoude gheleghen hebben onder de jurisdictie van Nasaret, ende in diere manieren zouden de ghone die van Sephora waren, werden gheheeten van Nasareth zijnde. Te deser plecken hebben de kerstenen van dien lande eene keercke ghemaect inde eere van Sent Jooris. Item men toocht ooc wel van up tupperste vanden voorseyden berghe de plecken daer de vermaerde stede plach te stane van Israhel die te heetene (71r) plach Senatsim, daer Jesabel der coninghe Naboth den wijn nam; niet verde van daer zo eist tvelt daer Josyas in versleghen was, zomen daer af breeder bevindt inde bijbel ten diversschen plecken.¹⁴⁶ Ende weder neder dalende vanden voorseyden beerghe zuutwaert, zo comt men up de zee ter plecken daer een schoon casteel plocht te stane, ghenaemt Castellum Peregrinorum, dwelc in Godefroets tijden eerst toegheleyt wart den templiers dat nu de heeren van Roodes zijn, zo Ludolphus daer af breeder bescrijft in zijne boucken.¹⁴⁷ Bij desen voorseyden casteele twelke als nu al ghedestrueert es, staet noch ter tijt eene schoone keercke, onderhouden vanden kerstenen die daer onttrent woonen bijden oorlove vanden souldaen, welke keercke daer ghenaemt es de caverne van Onser Liever Vrauwen. Noch voort seilende lancx der zee eenen verren wech, zo comt men teender plecken daer een dorpkin staet, daer tanderen tijden eene schoone stede ghestaen heeft, zomen dat wel meercken mach ande oude ruwijnen diemer als noch ziet, de welke plach te heetene Sesaria Palestina oft, zo Ludolphus seit, Sesaria Stratonis.¹⁴⁸ Eeneghe zegghen datse te heetene plach Letordaracom,¹⁴⁹ maer Herodes deetse namen Cesarien¹⁵⁰ ende leit ghenouch up vier mijlen naer tcasteel Peregrinorum; dese voorseyde stede nu al te nieuten zijnde zo vooren gheseit es, lach in redelicke goede maertsse; daer onttrent loopen vele beecxkins ende loopende waterkins. Men seit daer dat inden tijt dat Godefroet van Builloen midsgaders den anderen kerstenen princen besat dlant van beloften, uuteghedaen diverssche plaetsen, ende onder dandere was Sesarien voorseyt aldoen noch inder (71v) heydenen handen, zo ghebuerdet datter eens eene groote vlote quam van schepen ende galleyen vander stede van Jeneven int lant van beloften. Bijden welken de kersten princhen te rade worden, dat zij de voornoemde stede belegghen zouden te lande ende te watere metgaders den Jenevoisen, up condicie, waert dat de stede ghewonnen worde, datter de zelve Jenevoisen haer deel in hebben zouden. Dus tsiege daer vooren ligghende wart met fortsen ghewonnen; ghewonnen zijnde zo warter vonden in eene moskea of gy-

144 Burchardus, VI, 6. Zie voorts aant. II, 134.

145 Nl. in zijn Prologia.

146 De mededelingen in deze zin zijn ontleend aan Eugesippus, kol. 996. Zeebouts onjuiste identificatie van Israhel (bij Eugesippus ‘Jezrahel’, d.i. Jezreel) met Senatsim (d.i. Sebaste, zoals ook Eugesippus heeft) berust op een slordige lezing van zijn bron.

147 Castellum Peregrinorum ('Atlit) is omstreeks 1200 gebouwd. In 1291 werd het door de moslims veroverd (Vilnay, 379). Ludolf van Suchem, cap. 28, daarover: ‘Hanc civitatem Godefridus dux de Boliun, primus rex Ierusalem, Christianus, Templariis in sui memoriam donavit’. Niet de tempeliers evenwel, maar de johannieters waren van 1310 tot 1527, dus ten tijde van Zeebout, de bezitters van Rodes. Zeebouts aanvulling op wat Ludolf van Suchem meedeelt, is dus incorrect.

148 Onjuiste lezing van Ludolf van Suchem, cap. 28: ‘De monte Carmeli (...)pervenitur in Caesaream Palaestinam, quae quondam dicta fuit Dor’.

149 Ptolemaeus, Geographia, V, 16, geeft als andere naam voor Caesarea Stratonis (d.i. Caesarea Palestinae) op: Acaron. Staat soms het woorddeel letor voor Ar. El Dor?

150 Mogelijk ontleend aan Willem van Tyrus, X, 15, mogelijk aan Burchardus, X, 4.

[p. 73]

‘Ghij zult ooc weten dat tusschen Jaffa ende Jherusalem gheene plaetsen staen daer eeneghe misterie ghebuert es, daer en es te halene aflaet van zeven jaren pardoens ende zeven carrijnen.’ (p. 76)

[p. 74]

emma, dats eene kercke der heydenen, eene amiraude wel alzo groot als men zoude connen overspannen van allen zijden, van fautsoene patteel wijs, tscoonste, levenste coluer ende de reynste int ghesichte die noynt ghesien was, welke amiraulde de Jenevoisen siende ghecreghense vanden princen, ende gaven daer over zulc recht als zij hadden ande voorseyde stede, welc juweel de singnourie van Jeneven als noch houden in grooter heerlicheden ende weerden, ende es een de scoonste sake diemen ter weerelt vinden mach.¹⁵¹ Oec te deser plaetsen ghebuerdet dat Sente Pieter doopte Cornelium ende al zijn huusghesinne,¹⁵² zomen dat claer bevindt int Weerc vanden Apostelen int tiende capittele. Men seit dat oec ter zelver plecken ghebuerde dat God den coninc Herodes plaechde omme dat hij hem liet toe scriven der goddelicker eeren, zo dat ghetuucht staet in Historia Scolastica¹⁵³ ende oec int Weerc der Apostelen int xii^e capittele. Item achter latende dese voorseyde plaetse, voort seilende lancx der zee, zo comtmen an een doorpkin up de zee ligghende, daer tanderen tijden eene stede ghestaen heeft, alnu al ghedestrueert, de (72r) welke plach te heetenen Assur; inghelijcken plocht zoe te heetene Dora; men seidt datse Herodes de coninc dede maken ende deedse noumen int eerste Antipadia, naer zijnen vadere; dus heefse diverssche namen gheadt ende leyt in redelicke goede maertsse.¹⁵⁴ Daer onttrent wast oec cauton ende vele andere schoonder vruchten.

151 Bedoeld is een platte, glazen schaal die Christus bij het laatste avondmaal gebruikt zou hebben. Onder de naam ‘Sacro Catina’ wordt ze thans nog bewaard in de kathedraal van San Lorenzo te Genua (Vilnay, 367). Zeebout heeft zijn verhaal daarover kunnen opdiepen uit Willem van Tyrus, X, 16.

152 Dezelfde mededeling bij Eugesippus, kol. 1004 en bij Burchardus, X, 4.

153 Petrus Comestor, Hist. Scholastica in Actu apostolorum, cap. 64.

154 Drie verschillende steden zijn hier met elkaar vereenzelvigd. Dora is de Romeinse benaming voor de oude kustplaats Dor, 60 km noordelijk van Jaffa; Assur is de middeleeuwse naam voor de kustplaats Apollonia, 30 km ten noorden van Jaffa; Antipadia is de stad Antipatris, 30 km ten zuidoosten van Apollonia landinwaarts (Vilnay, 377, 359-360, 245). De vereenzelviging van Assur met Antipatris biedt overigens ook Willem van Tyrus, X, 14.