De wolf in 't schaepsvel

[p. 59]

De wolf in 't schaepsvel.

Het heeft my lang gelust, en 't zal me nu gebeuren¹¹
Met onbedwongen tret d'ontslote tempeldeuren
Te naedren, onvermomt en rustigh van gelaet,³
Eenvoudigh uitgedost in dagelyx gewaet,
Gelyk ik wandele in myn Tomos, daer de Geten⁵
En Merksarmaten op myn jeugt hun tanden sleten:⁶
Opdat, terwyl ik van gedachten zwanger ga,
De Nydt my kenne en wys met tong en vinger na;
Eene eer waer op ik doele, en die my kon behagen⁹

1 Begeerte en oogmerk des Dichters, die in zyn voornemen door de woede zyner vyanden gesterkt wordt.

1 Het heeft my lang gelust: ik heb er lang naar verlangd.

3 rustigh: moedig, flink.

5 myn Tomos: Zevenbergen; zoals Ovidius naar Tomi, een kolonie aan de Zwarte Zee, verbannen was, zo voelt Zeeus zich in Zevenbergen als in een ballingsoord; daer: waar; Geten: Getae, naam van een Thracische volksstam, oorspronkelijk wonend tussen de Balkan en de benedenloop van de Donau, die in de 4^e eeuw v. Chr. de Donau overtrok en het tegenwoordige Zevenburgen (!) en Walachije bezette; bij Grieken en Romeinen bekend als een primitief en gevaarlijk volk; hier door Zeeus toegepast op zijn ‘barbaarse’ streekgenoten.

6 Merksarmaten: mijn barbaarse streekgenoten; de Mark is een riviertje dat langs Zevenbergen stroomt; de Sarmaten zijn een legendarisch wreed volk uit Zuid-Rusland.

9 waer op ik doele: die ik nastreef.

[p. 59]

10

Toen pas de morgenzon myns levens op quam dagen.

 

De razende Afgunst schenne en scheur myn poëzy,

 

Heur haet verplicht me, want hy zet me wieken by.¹²

 

Wat is 't my lief dat my de Laster komt betichten!

 

Wat geeft die Laster niet al luisters aen myn dichten!

15

Hoe vrolyk ryst myn stem! wat is myn geest verblyt

 

Als ik magh zingen in 't gezelschap van de Nydt!

 

 

 

'k Zal Wolfaert, daer hy schuilt in koorgewaet, ontdekken;¹⁷

 

De witte Schapevacht van 't ruige lichaem trekken;

 

En met den gordel van zyn priesterlyke kap

20

Hem slepen langs het koor tot aen den kansseltrap,

 

Daer hy, in ketenen geklonken, onder 't loeien

 

Elendige uuren spilt, en speelt met ysre boeien.

 

 

 

Men wachte niet van my zoo groot een onbescheit²³²³

 

Dat myne tong, die voor d'oprechte Waerheit pleit,

25

Uit schenzucht zou bestaen de Priesterschap te hoonen,²⁵

 

Als of ik niemant wou voorby gaen of verschoonen.

 

Ik krab de graven der Godtvruchtigen niet op,

 

Maer hef hun daden en hunne eer zoo hoog in top

 

Als myne stem vermagh: en daer ze op 't heerlyxt pryken

30

Met goude lettren in gewyde kerkkronyken,

 

Verschaft hun lof my 't licht dat uit myn vaerzen straelt,

 

Terwyl die zelve lof my in myn' vaert bepaelt.

 

Ik zal myn' naem dan met myn poëzy besmetten

 

Zoo 't my ter schande strekt de Deugt in 't licht te zetten.

 

 

35

Gy, die, onwetende op 't verkeerde spoor getreên,³⁵

12 Heur: haar, meervoud: nijd en afgunst.

17 daer: waar; ontdekken: ontbloten, te voorschijn brengen.

23 Hy heeft het ooge niet op godtvruchtige mannen;

23 wachte: verwachte.

25 bestaen: ondernemen, aandurven.

35 ook niet op zulke, die uit onkunde gedwaelt hebben.

[p. 61]

 

Verzierde Goden hebt gedient en aengebeên,³⁶

 

En hun verbolgentheit met wierookvlammen paeide,³⁷

 

Terwyl ge uwe oogen naer een' blinden hemel draeide,

 

d'Altaren rooken deedt van 't verschgeplengde bloet,

40

Uit waren yver met een ongeveinst gemoet,

 

Gelooft me, uw Godtsdienst, op den leest van uwe vaderen

 

Geschoeit, onkundigh in de Godtgewyde bladeren,

 

Waer door myn rymschacht niet gerept of aengeroert,⁴³

 

Zoo niet uw Priesterdom, door lasterzucht vervoert,⁴⁴

45

Gespitst en afgericht op averechtse streken,

 

Op staet- en tempeltwist, myn' mont quam openbreken.

 

 

 

Geene ondaet is 'er op 't bekende wereltront⁴⁷

 

Bekent, hoe gruwlyk, die de Valscheit niet bestondt

 

In schyn van outerdienst; geen ondaet kan men noemen,⁴⁹

50

Die zy niet listigh weet door schyndeugt te verbloemen.

 

Haer walgt de Waerheit; al wat slinx is heet zy recht,

 

Terwyl de Logen aen haer borst te zuigen legt.

 

Dus wordt haer aenzien groot: want onder 't kleet der vromen,⁵³

 

Het schynkleet meene ik, is dat monster opgekomen;⁵⁴

55

Een Monster, dat zyn rol in hof en tempel speelt,

 

En, waer het gaet, een' zwarm van wangedrochten teelt.

 

Het durft zyn' zetel op gewyde gronden planten;

 

Neemt List en Hoogmoet aen voor trouwe troontrauwanten;

 

Bedrogh en Staetzucht voor zyn zuilen. d'Ondeugt pleit⁵⁹

60

Voor 't burgerlyk geschil, terwyl Schynheiligheit

 

d'Ontevenaerde schael, om 't heiligh recht te wegen,⁶¹

36 Verzierde: verzonnen, gefantaseerde.

37 paeide: tevreden stelde.

43 rymschacht: dichterpen.

44 Zoo: indien.

47 De Valscheit, hoe gesterkt door haren aenhang, maekt zich door schyn van Godtsdienst sterker,

49 In schyn van: onder het mom van; outerdienst: altaardienst.

53 Dus: aldus, zo.

54 meene: bedoel.

59 Staetzucht: begeerte om een hogere positie te verwerven.

61 ontevenaerde: uit zijn evenwicht gebrachte.

[p. 62]

 

Als waer zy Themis, torst; en met geknakten degen,⁶²

 

Dien zy behendigh uit der vorsten handen rukt,

 

't Eenvoudigh volk misleit dat voor haer voeten bukt:

65

Een kanker, al van outs ter werelt ingeslopen,

 

En steets met meerder drift in 't heimlyk doorgekropen,

 

Van 't Priesterdom gevoedt, gequeekt en aengezet;

 

Een kanker, die 't altaer met helsch vergif besmet;

 

Den zuivren wierookdamp ontreinigt onder 't branden;

70

De kerk met smook vervult van stinkende offerhanden;⁷⁰

 

De zwoegende offervlam met heilloos vocht besprengt;⁷¹

 

En dus een' viezen geur in 't witte koorkleet mengt.⁷²

 

 

 

Wel, kon men voor dat quaet de tempeldeur niet sluiten?⁷³

 

En was die pest in haer geboorte niet te stuiten?

75

Kon 't Heidendom, dat ook met oordeel was begaeft,

 

Wiens leerzaem voorbeelt nogh veel wetten styft en staeft,

 

Gegrondt op burgerheil in 't loffelyk regeeren

 

Dat zoo veel monden stopt, die kerkharpy niet weeren?⁷⁸

 

Kon Grieken, doelende op een eerelyk gerucht,⁷⁹

80

Wanneer het Azie en Europe hield in tucht,

 

En den Achajer naer zyn wetten dwong te luisteren,⁸¹

 

Dat heilloos ondier in zyn oorlogsboei niet kluisteren?

 

En heeft het ryken, ryk van volkren, overheert;⁸³

 

De krygsorkanen steets kloekhartigh afgeweert,

85

Terwyl al 't vorstendom moest voor zyn' scepter schromen;⁸⁵

 

En was het magteloos die Hydra te betoomen?⁸⁶

62 Als: alsof; Themis: Griekse godin van orde en recht, bij de Romeinen Iustitia; zij wordt voorgesteld als een geblinddoekte vrouw met weegschaal, zwaard, hoorn des overvloeds en palmtak.

70 smook: walm; offerhanden: offeranden.

71 zwoegende: altijd hevig brandende; besprengt: besprenkelt.

72 dus: zo.

73 zich bedienende van de magt der wereltgrooten, die zy zelfs onder den duim krygt,

78 kerkharpy: kerkmonster; een Harpy is een mythologisch monsterlijk wezen: een roofvogel met grote klauwen en een afstotend vrouwengelaat.

79 Grieken: Griekenland; doelende op een eerelyk gerucht: strevend naar eervolle roem.

81 Achajer: Grieks onderdaan.

83 overheert: overheerst.

85 al 't vorstendom: alle vorsten.

86 Hydra: monster, reusachtige waterslang met zeven of meer koppen, door Heracles gedood. Vergilius VI, 576 plaatst de Hydra als bewaker in de onderwereld.

[p. 63]

 

't Schynt ja: want waer men zyn geschichtboek open slaet,⁸⁷

 

Bevindt men dat elk bladt vol priesternamen staet.

 

Der vorsten oordeel raekt door 't kerkgeraes aen 't hollen:

90

Zy leenen d'ooren aen verdichte orakelgrollen:⁹⁰

 

Hun toelegh is gericht naer kerkelyk belang,⁹¹

 

't Zy recht of onrecht, 't zy goetwilhgh of door dwang:

 

Een gryze Wichelaer moet hun besluit eerst wikken,

 

Opdat hy 't moge naer zyn eigen oordeel schikken

95

Eer 't in cement legge; en hy keurt hun opzet goet,

 

Zoo 't overeen stemt met zyn boos en valsch gemoet,

 

Dat met geen dieploot is te peilen of te gronden,

 

Gespitst op loosheit en bedriegelyke vonden.⁹⁸

 

Maer stemt het met zyn beurs noch hebzucht overeen,

100

Alschoon het strek ten nutte en oirber van 't gemeen,¹⁰⁰

 

Hy doemt en wraekt het uit den mont der Hemelgoden

 

Als of het zelfs op lyf en leven waer verboden.

 

 

 

Rampzaligh is hy, die, gekroont als oppervorst,¹⁰³

 

Het wigtigh ryxgevaerte op zyne schoudren torst;¹⁰⁴

105

Die 't heilzaem spoor tot vrede en voorspoet tracht te banen;

 

's Lants wetten hanthaeft en het heil der onderdanen:

 

Want wie van outs voor 't recht der volkren rustigh dong¹⁰⁷

 

Was lang het voorwerp van een bitse papetong,

 

Die 't zaet van tweedracht zaeit om onlust te verwekken,

110

En 't eerelyk gemoet uit schenzucht te bevlekken

 

Door lastervonden, in het twistziek brein gesmeedt,¹¹¹

 

Niet ligt te wissen uit het vorstelyke kleet,¹¹²

 

Dat op zyn' zuivren gront geen kladden kan verdragen,

 

Dewyl het dwaze volk zyne oogen heeft geslagen¹¹⁴

87 geschichtboek: geschiedenisboek.

90 verdichte: verzonnen; orakelgrollen: orakelfratsen.

91 toelegh: opzet; naer: volgens, in overeenstemming met.

98 vonden: vondsten, bedenksels.

100 Alschoon: ofschoon; oirber: voordeel.

103 en hatelyk maekt in de oogen der onderdanen, die aen de lastertael hunner priesteren geloof geven.

104 wigtigh: zwaar.

107 rustigh: kloek, flink.

111 lastervonden: lasterlijke verzinsels.

112 ligt: gemakkelijk.

114 Dewyl: omdat.

[p. 64]

115

Op d'oogen van zyn' heer, aen bloote galmen hangt,¹¹⁵

 

En 's priesters valsche munt voor gangbaer gelt ontfangt.

 

 

 

Zoo wist ge, ô Kalchas, ook op muitery bedreven,¹¹⁷¹¹⁷

 

Uw snoot bedrogh een' glimp van heiligheit te geven,

 

Na dat het magtigh heir der Grieken plaeg op plaeg¹¹⁹

120

Gevoelde, en al de vloot, door storm en onweervlaeg¹²⁰

 

Gefoltert en gebeukt, haer mast en touwen kerfde,

 

En door 't Beötisch meir langs Aulis kusten zwerfde.¹²²

 

Men moest Diane, die den Griek in arren moed¹²³

 

Dat onheil toebragt, weêr met Agamemnons bloet¹²⁴

125

Bevredigen: het was de Godtspraek die dit melde,

 

d'Orakeltael, die steets d'oprechte waerheit spelde.

 

Ja, 't was de Godtspraek, 't was d'Orakeltael, die gy,

 

Vervloekte Kalchas, hadt verdicht uit schelmery.¹²⁸

 

Gy woudt den toeleg van den Ithakoizer sterken,¹²⁹

130

En 't heilloos opzet door schynheiligheit bewerken.

 

Wat raet, Ifigenie? uw lykvier brandt alreê:

 

Maer 't smeult op uwe komst uit louter hartewee.

 

De houtmyt siddert, zelfs de zoenaltaren deinzen

 

Terwyl ge nadert, daer uw lykpaep, onder 't peinzen,¹³⁴

115 bloote galmen: niets betekenende, ijdele klanken.

117 Voorbeelden, onder anderen te vinden in Ifigenie en Palamedes, waerin de valscheit en bloetdorst van Thoas, Kalchas, Euripylus en anderen ontdekt wort.

117 Kalchas: zoon van Thestor, ziener in het Griekse leger voor Troje; hij gelastte onder andere het offer van Iphigenia en de teruggave van Chryseïs aan haar vader.

119 heir: leger.

120 al de: de gehele.

122 't Beotisch meir: de zee bij Boeotië, een landstreek in Midden-Griekenland; Aulis: verzamelhaven van de Griekse vloot tegen Troje.

123 Diane: Italische godin van de maan, later geïdentificeerd met Artemis, de Griekse godin van de jacht; in arren moede: in toorn, vergramd.

124 Agamemnons bloet: Iphigenia. Agamemnon, zoon van Atrens, koning van Mycene, was aanvoerder van het Griekse expeditieleger naar Troje; op jacht in de omgeving van de havenplaats Aulis doodde hij bij ongeluk een hinde, die aan Artemis was gewijd; de godin veroorzaakte een windstilte (Zeeus spreekt van storm en onweer), waardoor de vloot niet kon uitvaren. Bij monde van Calchas werd geëist, dat Agamemnon zijn dochter Iphigenia aan de godin zou offeren.

128 verdicht: verzonnen.

129 toeleg: plan; den Ithakoizer: Odysseus, vorst van Ithaca, die onder dwang aan de tocht naar Troje deelnam en daarom de expeditie trachtte te saboteren.

134 daer: daar waar.

[p. 65]

135

Met mont- en hantgebaer d'onnoodige uitvaert preekt,

 

En 't schaemroot offertuig met duizend tongen spreekt.

 

 

 

Zou Hekaté, zoo kuisch geviert in uwe kooren,¹³⁷

 

Haer' wrok in 't bloet van een onnozel wichtje smoren,

 

En 's vaders misdaet in zyn dochter straffen? neen:

140

Hy doodde een hinde, en met een hinde is zy te vreên;

 

Die offerhande brengt haer gramschap tot bedaren.

 

Wat hadt ge al tweespalt in de weifelende scharen,

 

ô Valsche Wichelaer, berokkent! dacht ge niet

 

Dat ook het Godendom op 's werelts handel ziet?

145

Of meende ge op u zelf dat schelmstuk uit te voeren;

 

De legerhoofden en al 't leger te beroeren

 

Door schyn van Godtsdienst, om Laërtes valschen zoon,¹⁴⁷

 

Den Veltheer ten bederve, en zyn Myceensche kroon

 

Ter onuitwisbre schande, als krygsvoogt te verheffen?

150

Ja: hadt gy 't wit van uw begeerte kunnen treffen,¹⁵⁰

 

En waer dat hevigh vier niet tydigh uitgedooft,¹⁵¹

 

Het blinde krygsvolk had uw wichlary gelooft,

 

En Agamemnon waer ten zetel uitgesmeten.

 

ô Wreede, hoe kon zich uw toegeschroeit geweten

155

Te vreden stellen door het plegen van een daet,

 

Waer d'aerde om beeft, en al de lucht aen 't schreien slaet!¹⁵⁶

 

Is wel dat helsch bedryf met reden te verbloemen?

 

En moet gy 't gruwelwerk niet by u zelven doemen?¹⁵⁸

 

Of denkt gy, als ge 't oor der wereltgrooten streelt,

160

En in uw koorgewaet de rol van priester speelt,

 

Daer gy uw oog hebt naer 't gehemelte geslagen,

 

Met schyneerbiedigheit den hemel te behagen?

 

't Kan wezen dat gy u, van alle menschlykheit

 

Vervreemt, en vreemt van Godt, met zulk een hope vleit:

137 Hekaté: Griekse godin, onder andere van de nieuwe maan, en als zodanig geïdentificeerd met Artemis-Diana.

147 Laërtes valschen zoon: de valse Odysseus.

150 wit: doel; treffen: bereiken.

151 vier: vuur.

156 al de: de gehele.

158 by: door.

[p. 66]

165

Doch gaet gy 't spiegelglas van uw gemoet beschouwen,

 

Hoe vuil ontdekt zich dan de gront van dat vertrouwen!

 

 

 

Maer, lieve Ifigenie, uit Kalchas klaeu geredt,

 

Uw broeder heeft zyn hant met moedermoort besmet;

 

Egistus met zyn stael de hartaêr afgestoken,

170

En dus uit kinderplicht zyns vaders doot gewroken;^168-170

 

Terwyl ge in Scytië, ter goeder uur gevlucht,¹⁷¹

 

By priester Thoas in Dianaes tempel zucht;¹⁷²

 

Uw vingeren bemorst met menscheningewanden,

 

En 't outer rooken doet van bloedige offerhanden

175

Naer kerkelyk gebruik: zie toe, Orest genaekt

 

Het Tempelbeelt dat gy als priesterin bewaekt:

 

Gy zoudt uw koorkleet ligt met 's broeders bloet bevlekken.

 

Maer, neen! gy kent hem aen de vorstelyke trekken¹⁷⁸

 

Van 't wezen, daer het kroost van Atreus kroost in zweeft:¹⁷⁹

180

Dies gy hem 't outerbeelt tot een schenkaedje geeft,¹⁸⁰

 

Dat hem van razerny en wroeging kan bevryen;

 

Een plaeg, hem opgelegt van zwarte vloekharpyen.¹⁸²

 

Zoek nu, ô Thoas, vry uw hof en hofzael door^175-183183

 

Met barnend toortslicht: ga, doorsnuffel kerk en koor:¹⁸⁴

185

Loop ylings naer het strant: vervolg de vreemdelingen.

 

Om 't heilloos heiligdom uit hunne vuist te wringen;

 

Een heiligdom, dat, zwart van uitheemsch bloet bespat,

 

Uw opperpriesterkleet besprengkelt en bekladt

168-170 Terwijl Agamemnon ten strijde trok tegen Troje, werd zijn vrouw Clytaemnestra verleid door Aegisthus; bij zijn thuiskomst werd Agamemnon door deze beiden gedood. Agamemnons zoon en broer van Iphigenia, Orestes, doodde zijn moeder en haar minnaar om zijn vader te wreken.

171 Scytië: Tauris (het schiereiland de Krim), waarheen Iphigenia door Artemis gebracht was, nadat niet zij, maar een hinde aan de godin geofferd was.

172 Thoas: koning van Tauris, bij wie Iphigenia als priesteres van Artemis-Diana diende.

178 kent: herkent.

179 wezen: gezicht, voorkomen; daer: waar.

180 dies: reden waarom, daarom; tot een schenkaedje geeft: schenkt.

182 vloekharpyen: de Erinyen of wraakgodinnen.

175-183 Als moordenaar van zijn moeder werd Orestes achtervolgd door de Erinyen, drie wraakgodinnen die hun slachtoffers tot razernij dreven. Om van die vervolging ontslagen te worden, kreeg hij opdracht om het beeld van Artemis uit Tauris naar Athene te brengen; genaekt: (be)nadert.

183 vry: gerust.

184 barnend: brandend.

[p. 67]

 

Met vuile vlekken, door geen water uit te wasschen:

190

Uw tempelkosterin zal in d' Euxynsche plassen¹⁹⁰

 

Haer kleeding zuiveren van 't schuldelooze bloet,

 

Geplengt in weêrwil van haer onbevlekt gemoet,

 

En uw doemwaerde feest en offerdienst vervloeken.¹⁹³

 

Wat heil kan uw Godinne in merg en schonken zoeken,¹⁹⁴

195

Tot stuivende asch verbrandt? of vindt zy zich vereert

 

Wanneer gy heur altaer met menschenvet besmeert?

 

Had u Orestes, met zyn Goden reets bevredigt,¹⁹⁷

 

Het onbekende kroost van Strofius, beledigt?¹⁹⁸

 

Of welk een vede had uw zinnen opgeruit!¹⁹⁹

200

Heb dank, Minerve, die zyn gruwlen hebt gestuit.²⁰⁰

 

De Griexe zeegalei vliegt reets met sneller vleugelen;

 

En Thoas moet zyn' toorn en heete gramschap teugelen

 

Op 't goddelyk bevel. zyn drooge keel versmacht

 

Uit loutren bloetdorst. hoor de droeve jammerklagt

205

Der bleeke schimmen, die langs Scytische oevers zweven,²⁰⁵

 

Het Tauritaensche hof doen op zyn' wortel beven,²⁰⁶

 

En 't godloos bloetaltaer verbleeken op 't gerucht,

 

Dat voor zyn onschult pleit met een' benaeuden zucht.²⁰⁸

 

Een dootsche en bange kreet ontrolt haer blaeuwe lippen.²⁰⁹

210

En spilt zyn krachten op de Cyaneesche klippen,²¹⁰

 

Tot hem een zachte wint in 't hof van Thoas draegt,²¹¹

190 tempelkosterin: priesteres Iphigenia; d'Euxynsche plassen: Pontus Euxinus = de Zwarte Zee.

193 doemwaerde: waard om gedoemd te worden.

194 schonken: beenderen.

197 met zyn Goden reets bevredigt: die zijn Goden al tevreden gesteld had.

198 Het onbekende kroost van Strofius: bijstelling bij Orestes. Na de moord op Agamemnon werd de twaalfjarige Orestes door zijn zuster Electra naar koning Strofius van Fokis gezonden, die hem in het geheim opvoedde samen met zijn eigen zoon Pylades, de trouwe vriend en begeleider van Orestes.

199 vede: vijandschap.

200 Minerve: latijnse naam voor de Griekse godin Athena, door wie Thoas weerhouden werd de drie vluchtelingen, Iphigenia, Orestes en Pylades, verder te achtervolgen.

205 Der bleeke schimmen: nl. van de schipbreukelingen en gestranden die volgens Taurisch gebruik aan de godin geofferd waren.

206 Tauritaensche: van Tauris.

208 Dat: bijvoeglijk bij ‘bloetaltaer’.

209 haer: van de bleke schimmen.

210 Cyaneesche klippen: Cyaneae insulae of Symplegaden, twee rotseilandjes bij de monding van de Bosporus in de Zwarte Zee, die, naar de Griekse mythe, voortdurend tegen elkaar sloegen en een veilige doortocht belemmerden; eerst sinds de doortocht van het schip Argo zijn zij onbeweeglijk.

211 hem (en 212 hy): de doodse en bange kreet uit 209.

[p. 68]

 

Dien hy, op wraek belust, voor Minos rechtbank daegt,²¹²

 

Wiens vierschaer doof is voor den klank der goude schyven.

 

Bepleit, ô bloetpaep, daer uw schendige bedryven,

215

Uw tempelschennis en vloekwaerdigh kerkgewelt.

 

Ai, zeg eens, wie heeft toch uw feestwet ingestelt,

 

Die zoo veel zielen kost? en wie heeft u geboden²¹⁷

 

Te spelen met den naem der hooge hemelgoden,

 

Als of zy waren met onschuldigh bloet voldaen?

220

Drong niet een vloekgedrocht u tot dien euvel aen²²⁰

 

In 't bloeien van uw jeugt, om dus uw brein te neigen²²¹

 

Tot moort en dwinglandy? of zyn die gruwlen eigen

 

Aen 't priesterlyk geslacht? gy zwygt, en Radamant²²³

 

Werpt u rechtvaerdigh in een' poel die eewigh brandt;

225

Terwyl de zielen, die gy doemde, zegepralen

 

In 't zaligh wout, daer zy weêr vryen adem halen,

 

En vrolyk juichen op de blyde vredefeest.

 

 

 

ô Blinde menschen, die, gedreven door den geest

 

Van 't schynschoon papendom, zoo deerlyk wordt mishandelt,

230

En dus geblintdoekt op verkeerde wegen wandelt.²³⁰

 

My deert uw jammerstaet. het deert my dat uw hart

 

Zoo deerlyk in den strik der priestren is verwart.

 

Maer, ach! gy schept vermaek u zelven te bedriegen,²³³

 

En u door wichlary in slaep te laten wiegen.

235

Gy neemt genoegen in 't uitwendige geluit.

 

Men vent aen u een' droom voor echte waerheit uit,

 

En grollen, die men weet bekoorlyk toe te takelen:²³⁷

 

Dus koopt gy hout voor gout, en fabels voor orakelen.

 

Al krygt het purperkleet der koningen een vlek;

240

En schoon men d' Overheit durft treden op den nek,

 

d' Onnozelheit beticht, uit baetzucht; zonder reden²⁴¹

212 Minos: legendarische koning van Creta, na zijn dood rechter in de onderwereld.

217 geboden: het gebod gegeven.

220 euvel: misdaad.

221 dus: zo.

223 Radamant: broer van Minos en evenals deze rechter in de onderwereld.

230 dus: aldus.

233 Mundus vult decipi, ergo decipiatur.

237 grollen: gebeuzel, fratsen.

241 d'Onnozelheit: de Onschuld.

[p. 69]

 

Gestaefde wetten kreukt; en buitenlantsche zeden

 

In 't hart der volkren plant: uw oordeel keurt het goet;

 

De priester pryst het aen dien ieder pryzen moet.

 

 

245

Die blintheit heeft de zoon van Thestor waergenomen²⁴⁵

 

Wanneer het Griexe heir voor Troie was gekomen

 

Op Menelaüs bê. ga, Palamedes, ga:²⁴⁷

 

Ontvlucht uw haters, door den vorst van Ithaka

 

Staetzuchtigh opgeruit. ontvlucht de wichelaren:

250

Hun tong maekt u verdacht by al de legerscharen

 

Van schendigh lantverraet. zy hebben zelf beschout²⁵¹

 

De goutmyne in uw tent, en ook het Troische gout,

 

Den zegelring en brief, u van Priaem gezonden.

 

Wat raet, wat middel, om de priesterlyke vonden,^247-254254

255

Zoo goddeloos gesmeet, te dempen? of waar heen²⁵⁵

 

Zult gy u wenden om den laster van 't gemeen

 

Te ontwyken? wilt gy op uwe oorlogsdeugden roemen,

 

't Behout van Pelops ryk en alle uw daden noemen?²⁵⁸

 

Helaes! 't is vruchteloos: gy wort niet meer gelooft:

260

Euripylus heeft reets uw' luister uitgedooft.²⁶⁰

 

Hy dorst in 't openbaer met bulderen en schelden,²⁶¹

 

Daer hy voor 't outer stondt, uw' naem en handel melden,

 

Als waert gy schuldigh aen dat gruwlyk misbedryf,

 

Om wraek te vorderen ten koste van uw lyf.

245 Die blintheit heeft ... waergenomen: van die blindheid heeft ... gebruik gemaakt; de zoon van Thestor: de ziener Calchas.

247 Menelaüs: van Menelaos, koning van Sparta, wiens vrouw Helena door Paris naar Troje ontvoerd was, hetgeen de aanleiding werd tot de oorlog tegen Troje; bê: bede, oproep.

251 beschout: gezien.

247-254 Palamedes: overste in het Griekse leger, die Odysseus ontmaskerd had, toen deze krankzinnigheid voorwendde om zich aan de tocht naar Troje te onttrekken. Uit wrok hierover belasterde Odysseus Palamedes van verraad; hij liet een compromitterende brief, zogenaamd van de Trojaanse koning Priamus afkomstig, onderscheppen en verborg heimelijk Trojaans geld in Palamedes' tent, om de schijn te wekken dat deze zich door de vijand had laten omkopen. (Deze episode ontbreekt bij Homerus, die immers Odysseus niet in een kwaad daglicht kon stellen; vele andere klassieke schrijvers, onder andere Philostrates, behandelen de stof wel. Vondel gebruikte de stof voor zijn Palamedes oft Vermoorde Onnooselheyd.)

254 vonden: bedenksels.

255 dempen: ontzenuwen.

258 Pelops ryk: Griekenland.

260 Euripylus: een van de samenzweerders tegen Palamedes.

261 Daer: terwijl.

[p. 70]

265

d'Aertswichlaer, die voor u het moortmes heeft doen wetten,

 

Tracht, en 't gelukt hem, alle uw rechters om te zetten;

 

Terwyl hy 't schelmstuk met een' schyn van recht vernist,

 

Dat nogh bevestigt wordt door Diomedes list.²⁶⁸

 

Durve ik bestaen u langs den heuvel op te leien?

270

Durve ik den steenhoop, die uw lichaem dekt, beschreien,

 

ô Zoon van Nauplius! daer bloetpaep Kalchas staet,²⁷¹

 

Die 't opgebeurt gezigt lichtvaerdigh weiden laet

 

Op 't blaeu gewelfsel, dat van schaemte slaet aen 't blozen?

 

Is 't wel geoorloft dat myn Zangster, onder 't lozen

275

Van bange zuchten, met haer klagten u verzel',²⁷⁵

 

De jaerfeest vierende in d'Eölische kapel,²⁷⁶

 

Om 't graf te dekken met cipresse- en laurebladen?²⁷⁷

 

Neen, neen! gy schynt haer zulx voorzigtigh af te raden.

 

Het zy u dan genoeg dat gy haer' yver ziet.

280

Deins, myn Melpomene; gy wordt alreets bespiet²⁸⁰

 

Van 't Griexe plondergraeu. de haet der legerpapen²⁸¹

 

Wordt gaende: ai! aerzel, of ik zie uw' val geschapen.

 

Denk dat ge uw handen in den muil der wolven steekt.²⁸³

 

 

 

Maer wie kan zwygen, daer de stomme tempel spreekt?²⁸⁴

285

Daer men de vorsten ziet van 't papendom regeeren,²⁸⁵

 

Dat ryk en godtsdienst tracht baldadigh om te keeren?

 

Van 't papendom, dat niets dan heerschappy betracht.²⁸⁷

 

Wat zyn'er koningen van 't rechte spoor gebragt,

 

Die op der priestren raet hun glory wilden staven,²⁸⁹

268 Diomedes: handlanger van Odysseus.

271 zoon van Nauplius: Palamedes; daer: waar.

275 verzel': vergezelle.

276 d'Eölische kapel: de - volgens Philostrates - aan Palamedes' nagedachtenis gewijde kapel te Aeolië. (Zie de Voorrede bij Vondels Palamedes.)

277 cipresse- en laurebladen: de eerste als symbool van rouw, de laatste als ereteken.

280 Melpomene: de muze van muziek en zang, in het bijzonder van het treurspel.

281 plondergrau: plunderziek gepeupel.

283 Denk: bedenk.

284 De Overheden worden gruwelyk misleit door de heerschzucht van het papendom,

285 van: door.

287 van: door.
betracht: nastreeft.

289 staven: verstevigen.

[p. 71]

290

Om (heilloos opzet!) dus ten hemel in te draven,

 

En, niet te vreden met een wereltlyke kroon,

 

Den Opperhemelvoogt te bonzen uit zyn' troon!

 

 

 

Men hebbe 't kerkmisbruik en schendige bedryven²⁹³²⁹³

 

Van 't papendom alleen aen Elis toe te schryven,²⁹⁴

295

Aen Pize, Grieken noch het Scytische gewest:²⁹⁵

 

Want al waer d'Afgodt heerscht regeert ook deze pest.

 

Men zie de priesters op de jaerfeest slechts vergâren

 

Van Apis, aengebeên van dwaze Egiptenaren;²⁹⁸

 

Men zette zich eens aen den gryzen Nylstroom neêr,

300

Daer d'oeverkrokodil zyn stranden heen en weêr

 

Bewandelt, tuk op roof van bloedige ingewanden:

 

Wat ziet men menschen, vee en vogelen verbranden,

 

Ten zoen van monsters, die het lantvolk Goden noemt,³⁰³

 

Om dat het priesterdom op hunne godtheit roemt.

305

'k Zwygh van den tempeldienst der dwalende Armenieren,³⁰⁵

 

Van 't out Fenicie, en den godt der Arabieren.

 

't Wellustigh Cyprus en zyn heilloos heiligdom

 

Blyft ook onaangeroert. het lust my niet alom³⁰⁸

 

De Kerkgedrochten in hun outerkleet te ontdekken,³⁰⁹

310

En met hun' gruweldienst myn poëzy te rekken,

 

Al wordt myn yver nogh zoo hevigh aengeport:

 

Myn levenstydt waer voor zoo ver een reis te kort.

 

Maer 'k zal het oude Rome en zyne kerkgebouwen,

 

Zyn' eersten godtsdienst en altaergeheim beschouwen,

315

Voor priesterlyken wrok noch dreigement bevreest.

293 dat zyne afgodery alomme heeft voortgeplant.

293 Opperhemelvoogt: Godheid; bonzen: met geweld verjagen.

294 alleen: lees: niet alleen; Elis: streek in Zuidwest-Griekenland met Olympia, waar Zeus en Pelops vereerd werden.

295 Pize: oude hoofdstad in het rijk van Pelops en bron bij Olympia; Grieken: Griekenland; het Scytische gewest: Tauris, het schiereiland de Krim.

298 Apis: heilige stier der oude Egyptenaren.

303 Ten zoen: als zoenoffer, ter verzoening.

305 Armenieren: Armeniërs.

308 het lust my niet: ik heb geen zin.

309 outerkleet: altaarkleed; ontdekken: tonen.

[p. 72]

 

Men viert 'er ['t is de maent van Venus] Pales feest;³¹⁶³¹⁶

 

De ruime tempel krielt en wielt van wichelpapen;³¹⁷

 

Men plengt 'er 't laewe bloet van lammeren en schapen

 

En nuchtre kalveren, die in den zwavelsmook

320

Verstikken; en de lucht is dik van damp en rook.

 

Het volk brengt wrongel, kaes, en melk en offerkoeken³²¹

 

Ten offer, om zyn heil in 't offervier te zoeken.

 

Beschou den toestel: zie hoe Pales priester stapt³²³

 

Naer 't feestaltaer, waer op de drooge wierook knapt

325

En vale rosmaryn. hier zwaeit men goude schalen³²⁵

 

En goude kelken. daer weêrgalmen al de zalen

 

Des tempels op den klank van 't vrolyk feestmuzyk.

 

Gins danst men rei aen rei; en, tot een vreugdeblyk,

 

Zien we al de priesters om het beelt van Pales springen,

330

Omsingelt door een' kring van stede- en veldelingen.³³⁰

 

 

 

Ontwaek, Quiryn, en rys ter tombe uit: want men meldt³³¹

 

Uw' naem: gy hebt dees feest en hoogtydt ingestelt,

 

Na dat het broederpleit, beslist door wilde gieren,³³³

 

Verdwenen was. hoor nu de Tibertempelieren

335

Uw boukunst roemen. zie hoe Vestaes tempel praelt³³⁵

 

Met beeltwerk, in tapyt op 't kunstigste afgemaelt,³³⁶

 

Daer ge op den voorgront staet; en hoe de laureblâren³³⁷

 

Versieren 't koorgewelf en marmere pilaren.

 

De kapiteelen zyn met eikenloof bekranst,

316 De Feest van Pales bespot.

316 de maent van Venus: april; Pales: Romeinse godin van de herders, die de kudden bewaakte en ze vruchtbaar maakte (zie vers 342/343); Pales feest: 20 april, stichting van Rome.

317 krielt en wielt: krioelt; wichelpapen: Romeinse priesters die de toekomst voorspelden uit allerlei voortekenen.

321 wrongel: gestremde melk.

323 toestel: toebereidselen, uitrusting.

325 rosmaryn: altijdgroene heester, om zijn welriekendheid bij reukoffers gebruikt.

330 veldelingen: landlieden (zeer gebruikelijke benaming in de herderszangen van de 18^e eeuw).

331 Quiryn: Quirinus, Sabijnse god wiens oorsprong onduidelijk is; later (en hier) geïdentificeerd met Romulus, stichter en eerste koning van Rome.

333 De rivaliteit tussen de tweelingen Romulus en Remus werd door de auguren (vogelwichelaars) ten gunste van de eerste beslist (Liv. I, 6-7).

335 Vestaes: van Vesta, Romeinse godin van haard en haardvuur.

336 afgemaelt: afgebeeld.

337 Daer: waar.

[p. 73]

340

Daer al de Roomsche jeugt met groene meien danst,³⁴⁰

 

En juicht van blyschap, uw gedachtenis ter eere;

 

Terwyl ze Pales bidt, dat zy het ryk vermeere,³⁴²

 

Den lantbou zegene, en de stallen trou bewaek'.

 

Is't wel de moeite waert dat ik u wakker maek?

345

Neen: slaep, ô Romulus; gy zoudt uw nachtrust spillen³⁴⁵

 

Vergeefsch met guichelspel: wy lachen met die grillen.³⁴⁶

 

Men heeft de Nonnen, wie het vier was toebetrout,³⁴⁷³⁴⁷

 

En die het blinde volk voor kuisch en zuiver houdt,

 

Om dat haer outerdienst gebout is op de gronden

350

Van Numaes strenge wet, in overspel bevonden.³⁵⁰

 

Hoe dikwils heeft men haer by 't maenlicht, in den schyn ³⁵¹

 

Van Wynpapinnen, langs den hoogen Palatyn³⁵²

 

Zien rollen, en als dul berg op berg af rinkinken!³⁵³

 

Dicht aen den heuvel zien we een lauwerboschje blinken,

355

Dat rammelt, raest en ruischt, en steets uit geilen tocht³⁵⁵

 

Van Vestaes maegden en stadts priestren wordt bezocht.

 

De gront is plat getreên. geen grasje kan'er groeien;

 

En 't helder beekje wordt door 't hoetelen en stoeien³⁵⁸

 

Weêrhouden in zyn' vaert; het aerzelt naer de bron

360

Waer in 't zyn' adem haelt, daer zich een naekte Non³⁶⁰

 

Komt tot den navel toe in 't zuiver water wasschen,

 

En hare onzuivre leên durft wentlen in zyn plassen,

 

Zoo rein als 't sneeu dat van de Zwitzersche Alpes stort.

 

Een ritsige offerpaep, door geilheit aengeport,³⁶⁴

365

Ontbloot zyn lichaem van gewyde koorgewaden,

340 al de: heel de; meien: lovertakken.

342 vermeere: vermeerdere.

345 spillen: verspillen.

346 guichelspel: bedrieglijk schijnvertoon.

347 Nonnen van Vesta beschuldigt van overspel en hoerery.

347 de Nonnen: de Vestaalse maagden, priesteressen die Vesta's eeuwig brandend vuur in haar tempel te Rome bewaakten en onderhielden; toebetrout: toevertrouwd.

350 Numa: Numa Pompilius, de tweede koning van Rome, die de Vestadienst had ingesteld.

351 in den schyn van: vermomd als.

352 Palatyn: de Palatijnse heuvel, aan de voet waarvan de Vestatempel stond.

353 dul: dol, uitzinnig; rinkinken: met veel lawaai draven, dansen, springen.

355 tocht: begeerte, hartstocht.

358 hoetelen: ravotten.

360 daer: waar.

364 ritsige: geile, wellustige.

[p. 74]

 

Om met zyn kloosterzus in 't warme wedt te baden,³⁶⁶

 

Dat, eerst zoo helder, nu van drabbigh modder stinkt.

 

Zie hier den man, wiens stem in kerk en kooren klinkt;

 

Zie hier de priesterin van kuissche Vesta spartelen

370

En met haer speelgenoot in 't laewe water dartelen.

 

Men geve my geloof (het is geloovens waert)

 

Als ik betuige, dat myne oogen zyn vervaert,

 

Schoon ik de zwakheit van myn jeugt wel magh betrouwen,

 

Zoo vuil een stuk van verre of naby te aenschouwen.

 

 

375

Zulx doet my denken, dat ook Silvia [schoon haer³⁷⁵³⁷⁵

 

Het heiligh outervier betrout werdt] toen ze naer³⁷⁶

 

Den Tyber stapte, en zich neêrvlydde aen zyne randen,

 

In hare borst een vier van geilheit voelde branden.

 

Het was noch vooglezang noch 't ruisschen van den stroom,

380

Veel min de lommer van een' elze of eikeboom,³⁸⁰

 

Die haer tot slapen kon in d'ope lucht bekoren;

 

Maer gy, ô Mars, hadt dit met haer bestemt te voren.

 

Ze ontdekte, u ten geval, quansuis van sluimerlust³⁸³

 

Verrast, den boezem, dien gy om zyn blankheit kust.

385

De naem van kloostermaegt belastte haer te veinzen,³⁸⁵

 

Om op uwe aenkomst niet uit eerbaerheit te deinzen.³⁸⁶

 

Gy drukt haer wangen, en omhelst de blanke leên;

 

Zy voelt niet; en gy gaet met haren maegdom heen.

 

d'Ontwaekte Non zal in het openbaer niet schromen

390

Te zeggen, dat zy is bezwangert onder 't droomen.

 

Maer wie gelooft haer? want men ziet, terwyl ze kraemt,³⁹¹

 

Hoe 't steene tempelbeelt, om 't eerloos werk beschaemt,

 

Zyne oogen sluit, en hoe de kerkaltaren beven.

366 wedt: water, doorwaadbare plaats.

375 Voorbeelt van Silvia.

375 Zulx: dat, het voorgaande; doet my denken, dat: herinnert mij eraan, hoe; Silvia: Rhea Silvia of Ilia, dochter van de Albaanse koning Numitor; Vestaalse maagd, maar bij Mars moeder van Romulus en Remus.

376 betrout: toevertrouwd.

380 min: minder.

383 ontdekte: ontblootte; u ten geval: te uwen pleziere, voor uw plezier.

385 belastte haer te veinzen: verplichtte haar te doen-alsof.

386 deinzen: schrikken.

391 kraemt: bevalt.

[p. 75]

 

Zelfs d'offervlam verflaeut: zy schynt het op te geven,

395

En smeult in d'asch, bevreest voor schandelyk verwyt,

 

Terwyl de tweelingvrucht nogh onder 't baren kryt.³⁹⁶

 

 

 

Wordt gy niet schaemroot als ge uw' Romulus hoort noemen,

 

ô Rome, en moet ge niet zyn geile moeder doemen,³⁹⁸

 

Die Vestaes heiligdom ontheiligt? viert ge nogh

400

De jaerfeest, ingestelt door priesterlyk bedrogh

 

En vuile vonden van onkuissche koorpapinnen?⁴⁰¹

 

Ja: want die tempelpest weet listigh te overwinnen

 

De harten van 't gemeen, en dringt door 't straetgewoel⁴⁰³

 

Op 't Raethuis, en besmet den hoogen rechterstoel;⁴⁰⁴

 

En 's Rechters wil verstrekt een wet aen d'onderdanen:⁴⁰⁵

 

Want door zyn voetspoor moet hy 't volk een voetspoor banen.

 

De Roomsche grooten, op wier as het alles draeit,

 

Zyn steets met poppespel en raetseltjes gepaeit,⁴⁰⁸

 

Met stargeheimen en gedroomde wichelgrollen.⁴⁰⁹

 

 

410

Men jaegt een kint te bedt met toverhexen, kollen,⁴¹⁰

 

Kaboutermannetjes, nachtmerrien en spook;⁴¹¹

 

En 't lichtgeloovigh wicht, voor schaduwen en rook,

 

Voor 't meewen van de kat, en 't kraken van de trappen⁴¹³

 

Bevreest, durft niet een' voet van 's moeders zyde stappen.

415

't Misleide volk ook, dat zyn eige slaverny

 

Steets liefkoost, geeft geloof aen blinde wichlery,

 

En schrikt en siddert voor des priesters stem, die onder

 

Zyn dreigementen zaeit het weerlicht en den donder,

 

En vier en vlammen braekt. men reik hem vry een roê⁴¹⁹

420

Van ysre staven, en een gloeiend brantmerk toe,

396 kryt: krijst.

398 doemen: vervloeken.

401 vonden: verzinsels.

403 't gemeen: het gewone volk.

404 Arglistigheit der Priesteren, waer door zy zich van 't Raethuis trachten meester te maken;

405 verstrekt: is, strekt tot.

408 gepaeit: om de tuin geleid.

409 wichelgrollen: toverkunsten.

410 kollen: tovenaressen.

411 en den Kinderen in hunne wiege eene ydele vreeze en ontzach voor de vergramde Godtheit in te boezemen.

413 meewen: miauwen.

419 vry: vrijelijk, gerust (ironisch).

[p. 76]

 

En zwaerden, scherp van snede: op dat de kerkschavotten

 

Zich verwen met het bloet van schuldelooze strotten;⁴²²

 

Waer door hy vlek op vlek in 't kleet der vromen mengt,

 

En dus in 't openbaer 't scherprechterampt volbrengt.⁴²⁴

425

Een bulhont bast en blaft, doch 't is hem te vergeven,

 

Als een behoeftigh mensch, door armoede aengedreven,⁴²⁶

 

De werf zyns meesters om een weinigh spys genaekt,⁴²⁷

 

Terwyl de gansche buurt op zyn geraes ontwaekt:

 

Maer als een nachtdief is ten venster ingekropen,

430

Na dat hy quam voorby des blaffers kot geslopen,

 

Zal hem de sluimerlust bevangen, of hy zwygt,⁴³¹

 

Wen hy uit 's roovers hant een luttel broots verkrygt.⁴³²

 

Aen zulk een euvel zyn, ô Rome, uw priesters schuldigh?⁴³³

 

Noit schaers in 't schimpen, en in 't schelden menigvuldigh.

 

 

435

Slacht, Ceres ten geval, het eêlste van uw vee;⁴³⁵⁴³⁵

 

Brengt jonge hinden op 't altaer van Hekaté;

 

Schenkt Faunus, daer hy in een' drom van Saters huppelt,⁴³⁷

 

Een geit, zoo wit als 't vocht dat uit haer jadders druppelt,⁴³⁸

 

Terwyl ge, ô huisliên, uw gebedt ten hemel zendt,

440

Het helpt niet: want de wraek der godtheit neemt geen endt.

 

Haer gramschap zal door 't bloet der dieren niet verminderen:

 

Zy is verlekkert op het vleesch van uwe kinderen.

 

De beul, die op 't altaer hun hooft te barsten klinkt,⁴⁴³

 

Den laewen moortdrank uit hun bekkeneeltjes drinkt,⁴⁴⁴

422 zich verwen: zich kleuren.

424 dus: zo; scherprechterampt: beulsambt.

426 Hunne boosaerdigheit in de gelykenis van een' hont vertoont.

427 genaekt: nadert.

431 hem: de waakhond.

432 Wen: wanneer.

433 euvel: kwaad.

435 De Godtheit der Heidenen eischt niet alleen het bloet der dieren, maer paeit zich zelfs met de offerhande van onnozele kinderen.

435 Ceres: Romeinse godin van de landbouw; ten geval: ten genoegen van.

437 Faunus: oud-italische god, beschermer van velden en wouden, van landbouw en veeteelt; Saters: ruige bosdemonen met kleine horens, bokspoten en een staartje.

438 jadders: uier.

443 klinkt: slaat.

444 bekkeneeltjes: schedeltjes.

[p. 77]

445

Lacht als het wichtje lacht; en, voor zyn lieve lonkjes

 

Verblindt, knakt met zyn byl de mergelooze schonkjes,⁴⁴⁶

 

En geeft het zwak gebeente aen d'offervlam ten buit.

 

Trompet en trommelklank verdooft het droef geluit,

 

Ontaerde moeder, van uw lieve zuigelingen;

450

Opdat hun nare stem niet in uw oor zou dringen⁴⁵⁰

 

Die uit den gorgel van den koopren Moloch loeit,⁴⁵¹

 

Wiens holle romp gelyk een brandende oven gloeit.

 

Kunt gy de vrucht, die in uw' buik lagh opgesloten,

 

Eer zy haer voetsel uit uw borsten had genoten,

455

Opoffren aen de vlam? mishandelt gy zoo straf⁴⁵⁵

 

't Gezegende echtgeschenk dat u de hemel gaf?⁴⁵⁶

 

Maer, hoe! gy schuift het op den hals der wichelaren,⁴⁵⁷⁴⁵⁷

 

Die dreven, dat men dus de Goden kon bedaren⁴⁵⁸

 

In hun verbolgentheit en bittren toren. ach!⁴⁵⁹

460

Zoo wort het volk misleit door heilloos kerkgezach,

 

Door Delfos Godtspraek, die men eeren moet en vreezen.

 

Wat Pythia getuigt dient immers waer te wezen:⁴⁶²

 

De lage drievoet haet verdichte logentael.⁴⁶³

 

 

 

ô Liber, die de goude Arkadische offerschael,⁴⁶⁴⁴⁶⁴

465

Met groene wyngertblaên omvlochten, vaek doet zwellen

 

Van geurigh bloet, geparst uit druif en muskadellen,⁴⁶⁶

 

Wordt ook uw toorn gestilt door dierbaer menschenbloet?

446 schonkjes: beentjes, botjes.

450 nare: akelige, ijselijke.

451 gorgel: keel; Moloch: eig. Fenicische en Assyrische afgod, ook bij de oude Israëlieten bekend (Lev. 18: 21), aan wie mensenoffers gebracht werden; hier fig.: brandofferoven.

455 straf: streng.

456 echtgeschenk: huwelijksgeschenk.

457 De Wichelaers hebben zulx tot bereik van hun oogmerk ingevoert.

457 hoe!: (retorisch:) hoe komt gij daartoe!

458 dreven: met aandrang de mening deden postvatten; dus: zo, op die manier.

459 toren: toorn.

462 Pythia: priesteres van Appollo's heiligdom te Delphi, die op een drievoet (vs. 463) gezeten, orakel sprak.

463 (Ironisch); verdichte: gefantaseerde; logentael: leugentaal, leugens.

464 gelyk ook de priesters van Bacchus hunne onmenschelyke offerdiensten ingevoert hebben.

464 Liber: oud-italische godheid van voortplanting en groeikracht der natuur; later geheel vereenzelvigd met Dionysus en vereerd als god van de wijnbouw.
Arcadische: van Arcadië, een landstreek in de Peloponnesus, het land van onschuld en vrede.

466 bloet: sap; de beeldspraak is ingegeven door de tegenstelling met het bloed in de volgende regel; geparst: geperst; muskadellen: fijne soort van druiven.

[p. 78]

 

Wie beeft niet als hy van uw priestren wordt ontmoet,⁴⁶⁸

 

Daer zy naer 't moortaltaer de jonge derens leien?⁴⁶⁹

470

Gy hoorde uwe Ariadne om Theseus droevigh schreien,⁴⁷⁰

 

En werdt bewogen met haer' jammerlyken staet:

 

Erbarm u ook nu op 't erbarmelyk gelaet

 

Der lieve jufferschap: weêrhou de strenge slagen^472-473

 

Der geessels die zy is genoodzaekt te verdragen.

475

Zoudt gy heur maegdenbloet vermengen met den wyn,

 

En zwelgen zulk een vocht? ô neen: uw papen zyn

 

Alleen de vinders van die heillooze offerhanden.⁴⁷⁷

 

 

 

Waer zyn d'altaren niet besmeurt door d'ingewanden

 

Van vogel, vee of vis? wie vindt zich niet misleit

480

Die reukeloos vertrout op 's priesters heiligheit?⁴⁸⁰

 

Men hoort hem van gewelt en burgertwist gewagen:

 

Zyn mont meldt anders niet dan velt- en akkerplagen:⁴⁸²

 

Hy heeft verraet en moort en oorlogh in zyn hooft.⁴⁸³

 

De tempels worden van hun schatten leeg gerooft.

485

Ai, hoor den huichelaer eens bulderen en razen.

 

Zie hoe d'aenschouwers zich op zyn geluit verbazen,

 

Daer hy, omhangen met den langen wichelrok,⁴⁸⁷

 

Op 't hoog gestoelte, door den kromgebogen stok⁴⁸⁸

 

Verborgentheên ontdekt. hy staroogt op de starren,⁴⁸⁹

490

Op volle en halve maen, om 't lotgeheim te ontwarren.

 

Zyn heilloos offer, dat vervaerlyk smeult en rookt,

 

Wordt in een' koopren pot gesnerkt en opgekookt.⁴⁹²

468 als hij uw priesters tegenkomt.

469 Daer: waar, wanneer; derens: meisjes.

470 Theseus, de nationale held van Athene, door toedoen van Ariadne, dochter van koning Minos van Creta, gered uit het Labyrinth van de Minotaurus, moest op de vlucht zijn geliefde Ariadne op Naxos achterlaten, omdat Dionysus-Liber haar opeiste.

472-473 Hebt ook nu medelijden bij het - medelijden opwekkende - zien van de lieve meisjes.

477 vinders: uitvinders; offerhanden: offeranden.

480 reukeloos: onbezonnen, vermetel.

482 anders niet: niets anders.

483 Een huichelaer voorspelt uit verscheide teekenen de toekomende straffen en gevaren die het lant over 't hooft hangen.

487 Daer: wanneer.

488 door: door middel van; kromgebogen stok: wichelroede.

489 ontdekt: openbaart; staroogt op: staart naar.

492 gesnerkt: sissend gebraden.

[p. 79]

 

Men ziet hem bitter sap met vreemde kruiden mengen,

 

En onder 't stierenbloet het bloet van draken plengen,⁴⁹⁴

495

Dat, omgehutselt, al de lucht met stank besmet.⁴⁹⁵

 

De pot is naewelyx van 't outer neêrgezet

 

En uitgegoten, of men hoort hem wondren spellen,

 

En uit der Goden mont orakelen vertellen.

 

Een ander preekt, en stelt zyn tovertael op rym;

500

Of zwaeit een' hollen kroes, gevult met slangeslym,

 

Met speexel van een teef, om dulheit doot gesteenigt,⁵⁰¹

 

Dat met het zever van een' weerwolf is vereenigt.⁵⁰²

 

Wie zou niet lachen, als hy ziet een guichelpaep⁵⁰³

 

't Geheim van 't nootlot in een zevenjarigh schaep,

505

Met zwarte wol bedekt, naeukeurigh onderzoeken?

 

Wie moet zyn' list, wie niet zyn helsch bedrogh vervloeken,

 

Als hy den gront, dien hy betreedt, met kruis op kruis

 

Bezaeit, en 't ingewant van kraei of vledermuis

 

Beschout, om te onderstaen de nakende gevallen⁵⁰⁹

510

Van staten, steden, volk en velt en vee en stallen?

 

'k Sta op 't herdenken van die gruwelstukken stom.

 

 

 

Maer doele ik dan alleen op 't domme heidendom?⁵¹²⁵¹²

 

En blyve ik hangen op zyn kerkelyke zeden,

 

En op 't beschouwen van zyn altaerbezigheden?

515

Gansch niet: zyn dwaling en vervloekte afgodery

 

Zet zyner blintheit nogh een' glimp van Godtsdienst by.⁵¹⁶

 

d'Onvaste jeugt wordt door haer bakermoêr bedrogen,⁵¹⁷

 

En heeft die valsche leere uit 's moeders borst gezogen.

 

Zy doet het geen heur vaêr en grootvaêr was gewoon,

520

Die d'oogen sloegen naer een' hemel zonder Goôn,

494 onder: samen met.

495 omgehutselt: door elkaar gezet, vermengd; al de: de gehele.

501 dulheit: (honds)dolheid.

502 zever: kwijl.

503 guichelpaep: wichelaar, toverpriester.

509 te onderstaen: aan de weet te komen; nakende gevallen: toekomende lotgevallen.

512 Overgang van de Heidenen

512 doele ik: heb ik het oog op.

516 verleent aan zijn blindheid nog een zweem van godsdienst.

517 Onvaste: wankelmoedige.

[p. 80]

 

Onkundigh hoe men moest de heiligdommen naderen

 

Op 't heerlyk voorschrift van de godtgewyde bladeren,

 

En blint, gelyk een mol die onder d'aerde wroet,

 

 

 

Maer gy, ô Israël, beschenen van den gloet⁵²⁴

525

Des hemels, die het licht der waerheit door doet breken;

 

Gy, die van 't Paradys in Eden wist te spreken;

 

Gy, die den toegang hadt tot Godts genadebron,

 

En vader Noach kende, en geen' Deukalion;⁵²⁸

 

Gy, die mogt hopen op de dierbre zegeningen,

530

Aen Abraham belooft en zyn nakomelingen,

 

Dwingt, uit mêdogen my te zuchten. en wie zou

 

Niet zuchten, als hy ziet uw' trotsen tempelbou,

 

Gesticht ter eere van uw heele en halve goden?

 

Gy laet u door de stem der valsche priestren nooden⁵³⁴⁵³⁴

535

Aen 't heidensch outer, dat uw wetgeheim bespot;

 

En buigt uw kniën voor het beelt van Astarot,⁵³⁶

 

Voor Bel, voor Moloch, en men kent geene Isrelyten:⁵³⁷

 

Want al het lant is vol van snoode Troglodyten.⁵³⁸

 

Uw oude godtsdienst is verbastert door den list

540

Van Heliognostyk en Hemerobaptist.⁵⁴⁰

 

Wat heil zult ge in den Godt van gout en zilver vinden?

524 tot de Joden,

528 Deukalion: zoon van Prometheus; met zijn vrouw Pyrrha bleef hij als enige gespaard, toen Zeus het misdadige mensengeslacht door een zondvloed vernietigde; daardoor de heidense tegenhanger van Noach.

534 die, door den raet hunner priesteren aen de altaren der Heidenen genoodigt, tot de snootste afgodery vervallen;

534 nooden: uitnodigen.

536 Astarot: echtgenote en/of zuster van de hoofdgod der Kanaänieten, El (1 Kon. 11:5).

537 Bel: Babylonisch woord voor ‘Heer’, aanduiding voor de god Marduk (Jes. 46:1); Moloch: afgod van de Ammonieten, aan wie in de koningstijd door de Israëlieten mensenoffers werden gebracht (1 Kon. 11:7).

538 Troglodyten: (lett. holbewoners) een stam die samen met Lybiërs en Ethiopiërs onder pharao Sésac Palestina overweldigt.

540 Heliognostyk: ? (Lett.: Zonaanbidder); Hemerobaptist: Ochtendbader; een van de sekten die men tot de Essenen rekent, en waarvan de leden elke morgen vóór het gebedsuur een bad namen om de naam van God met een schoon lichaam uit te spreken. Volgens Hegesippus (bij Eusebius van Caersaraea, Historia Ecclesiastica IV, 22) een van de zeven joodse sekten die tegen de christenen ageerden. Ook Johannes de Doper en zijn volgelingen worden soms (niet hier) met deze naam aangeduid.

[p. 81]

 

Waerom vervoegt gy u by zon- en maengezinden?

 

Wordt uw gebedt verhoort by 't slingerend geval?⁵⁴³

 

Belooft de Viergodt u dat hy u helpen zal,⁵⁴⁴

545

En hebt gy immer zyn belofte waer bevonden?⁵⁴⁵

 

Wat heil, wat voorspoet zoekt ge in schapen of in honden,

 

In ratten, katten, kalf, in koei, in os of stier,

 

In kikvorsch, padde of slang, of eenigh ander dier?

 

Heeft Mozes, door wiens hant gy 't slaefsche juk ontglipte,⁵⁴⁹

550

Toen gy verlost wert uit het diensthuis van Egipte,

 

En weligh weiden gingt in Moabs vruchtbaer velt⁵⁵¹

 

Aen d'oevers der Jordaen, die Goden ingestelt?

 

Schreef leitsman Jozua met zyne nyvre handen⁵⁵³

 

U zulk een' godtsdienst voor, toen gy de vette landen

555

Van 't bloeiend Kanaän bewandelde, en de vrucht

 

Der balsembeemden smaekte in aengenamer lucht?

 

Daer gy granaet en vygh en dadelen zaegt groeien,⁵⁵⁷

 

En weide en akkeren van melk en honigh vloeien;

 

Terwyl gy, reizens moede, een lieve rust genoot,

560

En zegeningen uit een' volgeladen schoot.

 

Of sterkte Samuël, van Godt u toegezonden,⁵⁶¹

 

Uw dwaling, en heeft hy het offer uitgevonden

 

Dat 's hemels gramschap tergt, dien gy in 't aenschyn spuwt?

 

Maer welk een vrage! ô neen: gy hadt uw stem gehuwt

565

Aen 's priesters stem, en dus den koorzang nagezongen,⁵⁶⁵

 

Verslingert op 't geluit van valsche tovertongen,⁵⁶⁶

 

En gaeft te reukeloos, verdwaelt van 't redenspoor,⁵⁶⁷

 

Den outerknapen en hun guicheltael gehoor,⁵⁶⁸

543 by 't slingerend geval: door het wisselende (nood)lot.

544 Viergodt: Vuurgod.

545 immer: ooit.

549 schoon hun door de Profeten de ware Godt, en de wegh, dien zy te betreden hadden, was aangewezen.

551 Moabs vruchtbaer velt: de landstreek ten O. van de Dode Zee (Gen. 36:35), waar de Israëlieten verblijven alvorens Kanaän binnen te trekken (Num. 22).

553 Jozua: opvolger van Mozes.

557 Daer: waar; granaet: granaatappel.

561 Samuël: laatste der Rechters en eerste profeet na Mozes; van: door.

565 dus: zo.

566 Verslingert: verzot.

567 reukeloos: onbezonnen; 't redenspoor: het spoor, de weg van het verstand.

568 outerknapen: altaardienaren; guicheltael: (bedrieglijke) wicheltaal.

[p. 82]

 

Zoo zagh men de gescheurde en afgedwaelde stammen⁵⁶⁹

570

Zich baekren in den gloet der heillooze offervlammen⁵⁷⁰

 

Te Dan en Bethel, aen den kalverdienst verslaeft,⁵⁷¹

 

Op priesterlyk gezach, door Nebats zoon gestaeft.⁵⁷²

 

Hoe sukkelde de kerk van Juda! d'Edomyten⁵⁷³

 

En Sidoniers, gesterkt door woedende Ammonyten,⁵⁷⁴

575

Op 't wettigh erfdeel van Messias al te fel

 

Gebeten, slaen hun' klaeu in 't hart van Israël,

 

En trachten 't heiligdom van Sion om te stooten,⁵⁷⁷

 

Stoutmoedigh op de stem der booze altaergenoten,

 

Wier tong de godtheit van een goude koei bepleit;

580

Om Jozef, Jakobs zoon, uit schyngodtvruchtigheit

 

Te vleien in zyn graf; en door bedriegeryen

 

Zoo snood een' afgodt aen de droomen toe te wyen

 

Van koning Farao. Manasse stemt het toe;^580-583583

 

En Efraïm kust mê d'ontzachelyke roê⁵⁸⁴

585

Van vorst Jeroboam. hoe moest de kerk niet zuchten

 

En, droef te moede, als zy haer kreitsen zagh ontvluchten,⁵⁸⁶

 

En 't weiffelende volk zich buigen voor 't altaer,

569 Hunne verdeeltheit en dwalingen in verscheide gevallen vertoont.

570 baekren: koesteren.

571 Dan: stad aan de noordgrens van Palestina, waar Jerobeam (zie noot vs. 572) het gouden kalf liet vereren. (1 Kon. 12:29); Bethel: plaats op de grens van Benjamin, waar evenals in Dan een gouden kalf werd vereerd.

572 Nebats zoon: Jerobeam of Jeroboam I, koning van Israël (± 932-911). Na Salomons dood valt het rijk uiteen: zijn zoon Rebabeam of Roboam blijft koning over Juda en Benjamin; de overige tien stammen kiezen Jerobeam tot koning; deze laatste voert opnieuw de afgoderij in; gestaeft: bevestigd.

573 Terwijl Jerobeam in Israël de afgoderij invoerde, werd Roboams regering over Juda en Benjamin gekenmerkt door toenemende ongodsdienstigheid; Edomyten: volk tussen de Dode Zee en de Perzische Golf, dat de Israëlieten, op weg naar Kanaän, de doortocht door zijn land weigerde, en dat ook later de Israëlieten voortdurend beoorloogde (Num. 20; Deut. 2; Ezek. 35).

574 Sidoniërs: bewoners van Sidon; vaak, bij uitbreiding, Feniciërs in het algemeen; Ammonyten: volk ten O. van de Jordaan en de Dode Zee; gezworen vijanden van Israël en aanbidders van de goden Milkom en Moloch (Deut. 2:20).

577 't heiligdom van Sion: de tempel die Salomon op de berg Sion te Jeruzalem liet bouwen.

580-583 Zeeus legt hier verband tussen de verering van de gouden kalveren en de door Jozef verklaarde droom van Farao over de zeven vette en zeven magere koeien.

583 Manasse: een van de stammen van Israël; stemt het toe: stemt er mee in.

584 Efraïm: een van de stammen van Israël; mê: eveneens.

586 als zy ... enz.: toen zij zag dat het volk haar (invloeds)sfeer ontvluchtte.

[p. 83]

 

Dat Godt noch godtsdienst kent, heur handen slaen in 't haer!

 

'k Verbeel my, haer te zien dien jammerstaet beschreien,

590

Gelyk een weeu, die, van haer' lieven man gescheien,

 

Haer treurgewaet in een rivier van tranen wascht.

 

 

 

Wie, ô Jeruzalem, zoo deerlyk aengetast⁵⁹²

 

Van 't ongodistendom, durft zonder schrik genaken⁵⁹³

 

Uw prachtigh hofgebou en weitsche tempeldaken,

595

Waer in een drom van staet- en kerkharpyen schuilt,

 

Die door 't ontwyde koor en hofpoortalen huilt?

 

Mogt koning Saül eens het hooft ter tombe uitbeuren,⁵⁹⁷

 

Hy zou 't gebalsemt kleet van zyne lenden scheuren,

 

En bonzen met zyn vuist den marmren zerk in tween,

600

Dat al de grafprael op haer pylers schokte uit een,⁶⁰⁰

 

Als hy beschoude hoe uw burgerschap vervreemde,

 

En naer geen Sion, maer naer 't wuft Karthago zweemde,⁶⁰²

 

Of 't Griexe Atheen, dat voor 't afgodisch outer knielt,

 

En daer het marktvelt van gekapte priesters krielt⁶⁰⁴

605

En vleiers, die, ontaert van godtsvrucht en van reden,

 

Hun schelmstuk met een' glimp van heiligheit bekleeden.⁶⁰⁶

 

Vorst David, door zyn' zoon ten zetel afgejaegt,⁶⁰⁷

 

En, balling 's ryx, verschopt, mishandelt en geplaegt,

 

Na dat Achitofel, van helschen haet bezeten,⁶⁰⁹

610

Zyn' val bewerkte, zou dien bittren hoon vergeten,

 

Wanneer hy, opgewekt door 't jammerlyk geluit

 

Van Salems dochtren, zagh de koningklyke spruit⁶¹²

 

Bedrukt en hopeloos langs Sions zangberg waren⁶¹³

 

In bloedigh feestgewaet, met ongevlochte haren,

592 Jeruzalem in zyn ongodistery beschout;

593 ongodistendom: afgoderij; genaken: naderen.

597 tombe: graf.

600 Dat: zodat.

602 zweemde: leek (op).

604 daer: waar; krielt: krioelt.

606 glimp: schijn.

607 zyn' zoon: de opstandige Absalon.

609 Achitofel: raadsman van David, maar later op de zijde van Davids opstandige zoon Absalon.

612 Salems: Jeruzalems; de koningklyke spruit: de Kerk, gepersonifieerd als in vs. 585-592 (en in wijder perspectief: de Messias; vgl. Jes. 4:2).

613 waren: dolen.

[p. 84]

615

Onthulselt, en berooft van halssieraet en huif,⁶¹⁵

 

Verdrukt, gerukt, geplukt als eene onnoosle duif,⁶¹⁶

 

Die tuimelende en kringsgewyze neêr komt dalen,

 

Na zy zich koesterde in den glans der zonnestralen,⁶¹⁸

 

Tot haer een rave grypt moortdadigh in de vlucht,

620

Die al haer pluimen, root van bloet, stroit door de lucht.

 

Gy zoudt, ô Salomon, die 't heilspoor moogt berennen

 

Van 't nieu Jeruzalem, Jeruzalem niet kennen:^621-622622

 

De Valscheit zoekt nu heul by uwen onderdaen,⁶²³

 

En die vervloekte pest groeit daeglyx feller aen,

625

Gekoestert door den list der valsche altaerbedienden.⁶²⁵

 

Men weet geen onderscheit in vyanden of vrienden.

 

De Boosheit, die de Deugt verwoedt naer 't leven staet,

 

Speelt hare rol, vermomt in kerkelyk gewaet.

 

De Stadt, die eertydts, als een koningin der steden,

630

Van vorsten werdt gevrydt, geviert en aengebeden,

 

Wordt nu baldadigh door den vreemdeling verguist,

 

Daer zy den klem gevoelt van Assurs ysre vuist.⁶³²

 

Heur maegdereien zyn, gelyk verstroide schapen,

 

Verdreven en verjaegt door Baäls outerpapen,

635

En zwerven, droef benart, de straten op en neêr.⁶³⁵

 

De jaerfeest neemt een endt. men kent geen' rustdagh meer,⁶³⁶

 

Op Sinaï gestaeft. de zoenaltaren rooken⁶³⁷

 

Van zwynevleesch. de wet van Mozes wordt verbroken;

 

De steene tafelen verbryzelt; en de schat⁶³⁹

640

Des heiligdoms gerooft. het goude wierookvat

615 onthulselt: met open(gescheurde) kleren; huif: hoofddeksel.

616 onnoosle: onschuldige.

618 Na: nadat.

621-622 die ... enz.: die in de hemel moogt zijn.

622 kennen: herkennen.

623 door zyne altaerbedienden verbastert; van vreemdelingen bespot, en door Assur deerlyk mishandelt:

625 Gekoestert: gevoed en onderhouden.

632 Assurs ysre vuist: de Assyrische overheersing, eerst van Israël, dan ook van Juda, onder andere door Sargon II en Sinacherib.

635 waar door de Jootsche wetten verbroken,

636 De jaerfeest neemt een endt: het jaarlijkse paasfeest (zoals dat in het Verbond was voorgeschreven) wordt niet meer gehouden.

637 Op Sinaï gestaeft: op de berg Sinaï vastgelegd.

639 de heiligdommen geschonden,

[p. 85]

 

Valt in de klaewen der Assyrische offerknechten,

 

Die 't weerloos Juda in dien jammerstaet bevechten.^639-642

 

't Levytisch priesterdom, te zwak voor hun gewelt,⁶⁴³

 

Legt aen de hoornen van den altaer neêrgevelt.⁶⁴⁴

645

Het zangkoor, dat met zyn Hebreeusche maetgezangen

 

Voorheen elx ooren wist te streelen en te vangen,

 

Geeft geen geluit. de poort des tempels, onbewaekt,

 

Deist achterwaerts zoo ras haer d'onbesneên genaekt.⁶⁴⁸

 

De steile Liban quynt; en Libanons bosschaedje⁶⁴⁹

650

Houdt op van juichen, en verbeelt een treurstellaedje;⁶⁵⁰

 

Zy mengt heur tranen, die tot op den valen zoom

 

Des heuvels rollen, met den blanken cederstroom.

 

Wel aen: ik treur ... maer ach! myn stem, van druk bezweken,⁶⁵³

 

Blyft, daer ik opheffe, in den schorren gorgel steken,⁶⁵⁴

655

Terwyl myn ziel wordt van mêdogentheit verkracht.⁶⁵⁵

 

 

 

Men leene maer met my zyne ooren aen de klagt,⁶⁵⁶

 

Die, uitgeboezemt door den mont van Jezaïas,⁶⁵⁷

 

Door Buzys nazaet, en voorzegger Jeremias,⁶⁵⁸

 

't Hartnekkigh Israël, verbastert in zyn' plicht,⁶⁵⁹

660

Die tempelschennis werpt in 't onbeschaemt gezigt;

 

Men zal zyn priesters zien met ongewyde handen

 

Op 't ongewyde altaer den vuilen wierook branden;

 

Den gouden kelk gevult met drabbigh offernat,

639-642 plundering van de Tempel door Nabukodonosor in 598.

643 en de Levytische priesters, met hunne orde, t'onder gebragt worden.

644 De hoornen van het altaar waren het symbool van de macht en de kracht van Jahweh; wie de hoornen vastgreep, werd beschouwd als Jahwehs gast en mocht volgens de joodse wet niet ter dood gebracht worden (vgl. 1 Kon. 1:50).

648 Deist: deinst; zoo ras: zodra.; d'onbesneên: de onbesnedene, de heiden.

649 Liban: Libanon, gebergte ten N. van Palestina; quynt: treurt; bosschaedje: bebossing, bossen.

650 van: met; verbeelt een treurstellaedje: doet zich voor als een tragedie-decor.

653 druk: smart.

654 daer: als; opheffe: aanhef, begin (nl. te zingen); gorgel: keel.

655 verkracht: gewelddadig aangedaan.

656 Israël door de Profeten beklaegt en beschuldigt;

657 uitgeboezemt: uitgesproken.

658 Buzys nazaet: de profeet Ezekiël, zoon van de priester Boezi (Ez. 1:3); voorzegger: (lett. vertaling van) profeet.

659 verbastert in zyn' plicht: ontaard met betrekking tot zijn plicht.

[p. 86]

 

En 't beelt van Dagon zwart van verkensbloet bespat.⁶⁶⁴

665

Men zal het ongedierte in 't mirtewout zien sneuvelen

 

Door 't offermoortuig; en de Palestynsche heuvelen

 

Zien rooken van zyn bloet, den afgodt toegewydt.

 

Het kroost van Jakob raekt zyn' eersten luister quyt,⁶⁶⁸

 

En volgt, geblintdoekt, op het spoor van zyn profeten,⁶⁶⁹

670

Die wet en plicht, zelfs Godt en zyn gebodt vergeten;

 

Het hangt zyn zegel aen hun valschverdichte leer,⁶⁷¹

 

Gezigten, droomen en ontelbre gruwlen meer.⁶⁷²

 

Het velt van Juda, in wiens bloeiende gewesten

 

De lantliên eertydts koei en kalf en hamels mestten,⁶⁷⁴

675

Om d'offervlammen met gereinigt vleesch te voên,⁶⁷⁵

 

Den waren Godt en zyn verbolgentheit ten zoen,⁶⁷⁶

 

Schiet klaver, kruit noch gras, noch weite of weligh koren,⁶⁷⁷

 

Maer scherpe distelen uit ongeploegde voren.

 

't Verwaerloost akkerlant, schoon buigsaem en gedwee⁶⁷⁹

680

Voor 't kouter, legt vertrapt door 't ongehavend vee⁶⁸⁰

 

Dat naer de slagtbank wort geleit op 's priesters wenken,

 

Om 't stinkende ingewant aen Astarot te schenken.⁶⁸²

 

Dat Salem zuchte! dat de koningklyke spruit,⁶⁸³

 

Zoo schendigh geschoffeert, nu schrei hare oogen uit,⁶⁸⁴⁶⁸⁴

685

Na dat zy dikwerf heb heur tranen ingezwolgen!⁶⁸⁵

 

Gansch Sion zal haer met een' naren treurtoon volgen.⁶⁸⁶

 

 

 

Maer is'er dan geen hoop van uitkomst voor de schaer^{687661-687687}

 

Der uitverkoornen? zal dit droevigh kerkgevaer,

664 Dagon: afgod van de Filistijnen (Richt. 16:23).

668 Het kroost van Jakob: de Israëlieten.

669 zyn profeten: zijn valse profeten.

671 hangt zyn zegel: keurt goed; valschverdichte: onechte, zelfbedachte.

672 Gezigten: visioenen.

674 hamels: gesneden rammen.

675 voên: voeden.

676 Ter verzoening van de toorn van de ware God.

677 Schiet: laat groeien; weite: tarwe.

679 schoon: ofschoon.

680 kouter: ploeg; legt: ligt.

682 Astarot: afgodin der Kanaänieten.

683 Salem: Jeruzalem; de koningklyke spruit: de Kerk.

684 en van de Kerk beschreit,

684 schendigh: schandelijk; geschoffeert: onteerd.

685 dikwerf: dikwijls.

686 naren: akelig-droevige.

687 die eindelyk, na zoo vele verdrukkingen,

661-687 Inhoud van de profetieën.

687 van: op.

[p. 87]

 

Door 't heilloos priesterdom gevoedt, oneindigh duuren?

690

En moet Jeruzalem met zyn geschonde muuren,

 

Gesloopte tempelen en omgeramden wal,

 

Den grammen hemel, die zoo schrikkelyk een' val⁶⁹²

 

Den vaedren had bedreigt, in zynen toren stillen?⁶⁹³

 

Zal Rachels schim nogh lang de velden overgillen;⁶⁹⁴

695

Haer' teedren zuigeling, gewentelt in zyn bloet,⁶⁹⁵

 

Beweenen, daer hy 't zwaert van Assur kussen moet;⁶⁹⁶

 

Of, uitgehongert, blyft aen 's moeders borsten hangen,

 

Zyn beulen toeknikt, en den dootsteek staet te ontfangen?⁶⁹⁸

 

Zal 't zuchtende Israël nogh langer zuchten? ach!

700

Wanneer zal Jakobs huis den langgewenschten dagh

 

Beschouwen, die, ontbloot van zwarte treurgordynen,

 

Met d'Euangelitoorts zyn daken zal beschynen?

 

 

 

Wat vrage ik? zien we niet alreets voor ons gezigt⁷⁰³

 

Den blyen voorbô van het lieve lentelicht,⁷⁰⁴

705

Dat zoo veel zielen op zyne aenkomst heeft doen wachten?

 

ô Ja, ik vlei my zelf met zekere gedachten.⁷⁰⁶

 

De heilzon, voor wiens glans de schaduwdienst bezwykt,⁷⁰⁷

 

Gelyk een damp die voor de zuiderwinden wykt,

 

Genaekt de kimmen; en zy zal eerlang de dalen⁷⁰⁹

710

En hooge heuvelen van Juda overstralen,

 

Wiens goude scepter, van een vreemde vuist beknelt,

 

Den buitenlander reets ten proie wordt gestelt.

 

De stoel van Mozes kraekt en waggelt. d'oude stammen⁷¹³

 

Van Levi koestren zich niet meer voor d'outervlammen;

692 grammen: vertoornde.

693 toren: toorn.

694 Rachel: vrouw van Jakob en als zodanig stammoeder van Israël, weent over de ondergang van haar kinderen, die in ballingschap worden gevoerd (Jer. 31:15).

695 Haer' teedren zuigeling,: Israël.

696 Assur: Assyrië.

698 staet: op het punt staat.

703 eenen aengenamen dageraet, en uit dien dageraet de Zonne der gerechtigheit ziet opkomen:

704 voorbô: voorbode; Johannes de Doper; het lieve lentelicht: ‘de dageraad des heils’ van de evangelisten.

706 zekere: stellige, overtuigde.

707 De heilzon: de Messias.

709 genaekt: nadert; eerlang: weldra.

713 waer door de stoel van Mozes aen 't waggelen geraekt; terwyl de priesterschap van Aron door niewe sekten van haren vorigen luister berooft wordt.

[p. 88]

715

Hunne orde is uitgeroit: want Arons priesterschap,⁷¹⁵

 

Voorheen zoo heiligh, schuilt in eene uitheemsche kap.

 

't Hoogpriesterlyk gewaet en al de dierbre panden

 

Des tempels, zwaer van gout, zyn in Herodes handen,

 

Die d'ampten, eerst om niet gegeven, nu verkoopt,

720

En woekert, vilt en schraept en schat en scheert en stroopt.

 

De Jootsche ryxkroon, van haer majesteit ontluistert,

 

Wordt voor de derdemael benevelt en verduistert.⁷²²

 

d'Aloude godtsdienst, door geveinsde Saduceen⁷²³

 

Belaegt, en onderdrukt van fyne Farizeen,⁷²⁴

725

Kan naewelyx nogh zyn verminkte leden reppen,

 

En geenen ademtocht in d'ope lucht meer scheppen.

 

d'Esseen, op schyngeloof behendigh afgericht,⁷²⁷

 

Bestaen hun' gruweldienst te voeren in het licht,⁷²⁸

 

En dringen stout en styf, om d'echte leer te wraken,⁷²⁹

730

Hun huichlaryen door met onbeschaemde kaken;

 

Terwyl zy hun gezigt naer d'oosterkimmen slaen,⁷³¹

 

En bidden d'uchtentzon in haren opgang aen.

 

Zy eeren d'engelen met zuchten, bidden, smeeken.

 

De Pinxterfeest wort na verloop van zeven weken

735

Geviert; de Sabbat nogh veel strenger dan wel eer

 

Gehouden; en men kent de Jootsche wet niet meer

 

Noch d'oeffeningen der gewyde Synagogen.

 

 

 

Triumf! de buien zyn voor 't zomerlicht vervlogen,⁷³⁸

 

En wyken voor de star die aen de blye lucht

715 uitgeroit: uitgeroeid.

722 voor de derdemael: Zeeus rekent vermoedelijk alleen de overheersingen, waarbij Palestina een echte provincie was van een ander rijk; alleen zo is de Romeinse overheersing de derde, na de Perzische en de Griekse.

723 geveinsde: huichelachtige; Saduceen: Sadduceeërs, een partij onder de Israëlieten, tegenstanders van de Farizeeën; zij geloofden niet aan de onsterfelijkheid van de ziel en de opstanding der doden.

724 fyne: fijngelovige.

727 Esseen: Essenen, een ascetische mannen-gemeenschap in Palestina en Syrië in de 2^e eeuw v. Chr.; ook verzamelnaam voor allerlei joodse sekten kort voor en tijdens Christus' leven.

728 bestaen: durven.

729 stout en styf: brutaal en hardnekkig; wraken: onwaardig verklaren, verwerpen.

731 slaen: keren.

738 Ondertusschen verschynt de Messias.

[p. 89]

740

Den Oosterling verschynt. het vrolyk lantgerucht

 

Verspreit zich wydt en zydt, en spreekt uit duizent monden

 

Van Goëls komste, ons uit den hemel toegezonden.⁷⁴²

 

 

 

Hoe zal zich Juda nu vervrolyken, geredt⁷⁴³⁷⁴³

 

Van d'oude slaverny en Sinaes strenge wet!

745

De tweespalt, die voorheen de broederschap verdeelde,

 

Zal smelten voor den gloet der vrientschap, ryk van weelde.

 

De ruiter wisselt, wars van moort en roovery,

 

Zyn krygslivreien voor de ruige boerepy;

 

Hy tilt den herdersstaf; verwerpt den oorlogsstandert;

750

Terwyl zyn klepper in een wagenpaert verandert.

 

Het ryxkrakkeel, gestookt door heeten tempeltwist,

 

Verdwynt, en sluit zyn oog voor veinzery en list.

 

De herders zullen nu het vee niet meer bewaken:

 

Want wolf noch roover zal het lant onveiligh maken.

755

'k Zie reeds de korenaer, veel zwaerder dan voorheen,

 

Op haer' gekreukten steel zich buigen naer beneên.

 

Hoe weligh zullen al de klaverbeemden groeien,

 

En wynstok en olyf als jonge mirten bloeien!

 

Men zal de welvaert zien ten reie gaen. de vrê⁷⁵⁹

760

Sleept achter zich een' oegst van zegeningen mê.

 

De nyvre lantman schroomt noch wei- noch akkerplagen.⁷⁶¹

 

Zal 't weeldrigh Juda wel die weelde konnen dragen?

 

Wie leert my zingen? of wie sterkt my daer ik zing?⁷⁶³

 

Ik zing de heileeu en de staetverandering⁷⁶⁴

765

Van Jakobs ryk, dat zich nu billyk magh verblyen.⁷⁶⁵

 

Wie zou zyn' dichtgeest niet aen zulk een zangstof wyen?

742 Goël: oorspr. oudt. bij de joden: bloedwreker; fig. bij de christenen: de Heiland, omdat hij de zielen der mensen heeft teruggeëist.

743 Heerlyke staetverandering van Juda.

743 vervrolyken: verheugen.

759 ten reie gaen: een reidans uitvoeren, dansen.

761 schroomt: vreest.

763 daer: terwijl.

764 staetverandering: verandering van de toestand, lotswisseling.

765 billyk: met reden.

[p. 90]

 

't Gaet wel .... wat zeg ik? ach! waer brengt my d'yver toe?⁷⁶⁷⁷⁶⁷

 

Nogh wankt het kerkgedrocht de strenge geesselroê,⁷⁶⁸

 

En stapt in 't licht, waer voor zyne oogen flus bezweken,⁷⁶⁹

770

Na dat het ademloos zyn lichaem, tot een teeken

 

Van onmagt, uitrekte, en, quansuis als uitgewoedt,

 

Het slagvelt kuste, daer het rookte van zyn bloet.⁷⁷²

 

Dat monster durft weêr stout met onbeschroomde schreden,⁷⁷³

 

Hoe fel geteistert en getrapt, te voorschyn treden.⁷⁷⁴

775

Wat spuwt het al vergif! wat braekt het zwarte gal!

 

Hoe vreeslyk speelt het weêr zyn moortrol overal!

 

De gruwlen die het pleegt zyn met geen tong te melden.⁷⁷⁷

 

 

 

Wie weert die plaeg? helaes! het zal de schaepskoi gelden,

 

De lieve kudde van aertsherder Jezus. vlucht:

780

Verlaet uw stallen: zoekt eene onbekende lucht,⁷⁸⁰

 

Gewyde lammers: laet u 't nakende onheil noopen:⁷⁸¹

 

Een hongerige wolf komt op u aengeloopen,

 

En tracht zyn tanden in uw vleesch en bloet te slaen.

 

 

 

Hoe angstigh zagh men niet den stroom te rugge gaen⁷⁸⁴⁷⁸⁴

785

Die Quarentane schuurt, toen hy, om 't hart benepen⁷⁸⁵

 

Van medelyden, zagh den Woestynier gegrepen,⁷⁸⁶

 

Die, van de hofkaros in zyn gezigt geprest,⁷⁸⁷

 

Door 't godtgeheiligt bloet Antipas bloetdorst lest,⁷⁸⁸

767 De kerk op nieus door hare vyanden bestreden.

767 wel: goed.

768 wankt: zwaait, dreigt met.

769 flus: kortgeleden nog.

772 daer: waar.

773 stout: brutaal.

774 Hoe: hoe ... ook.

777 gelden: gemunt zijn op.

780 lucht: omgeving, streek.

781 nakende: naderende; noopen: aansporen.

784 Joannes de Dooper wordt door Herodes Antipas in schyn van vrientschap onthaelt, en om 't leven gebragt.

784 Het stilstaan of ‘te rugge gaen’ van een stroom is in de 18^e eeuwse stroom- en andere natuurgedichten een gebruikelijke beeldspraak om droefheid uit te drukken; den stroom: de Jordaan.

785 Quarentane: (de vlakte van) Quarantaine, de woestijn van Christus' veertigdaagse vasten; schuurt: stroomt langs.

786 Woestynier: Johannes de Doper.

787 van ... enz.: door personen aan het hof van Herodes belaagd (n.l. onder anderen diens vrouw Herodias en haar dochter; Mark. 6:17-29).

788 Antipas: Herodes Antipas.

[p. 91]

 

Na dat die wreede, in schyn van vrientschap, hem quam groeten,

790

En zich eerbiedigh boog voor zyn gewyde voeten!

 

Tieran! voldoet gy dus aen uw belofte en woort?⁷⁹¹

 

Van welk een woede werdt uw valsche ziel bekoort?

 

Kost gy den haet, die in uw' boezem schuilde, dekken?⁷⁹³

 

En was de valscheit niet te lezen in de trekken

795

Van uw schynheiligh en bedrieglyk aengezicht?

 

Wat zal men in uw ryk, op moorden afgericht,

 

Eerlang (ach! was die ramp, den kruisgenoot beschoren,⁷⁹⁷

 

Dan niet te wederstaen?) al gruweldaden hooren!

 

 

 

De groote Heilant, uit zyn vaderlant gejaegt,⁷⁹⁹

800

Wordt op zyn wederkomst beledigt en belaegt⁸⁰⁰

 

Door Schriftgeleerden en Herodiaensche benden,

 

Die, stout op Mozes stoel, 't gezach van Mozes schenden,⁸⁰²

 

En wet en profesy verdraeien naer hun' zin.

 

Zy stappen onbeschaemt en trots ten tempel in,

805

Wiens wanden kraken door hun bulderen en tieren.

 

Men ziet hen langs de markt met lange sedels zwieren,⁸⁰⁶

 

En op de straten in hun koorkleet staen te pryk,⁸⁰⁷

 

Dat achter nasleept, en dus floddert door het slyk.

 

Wat stroien ze in de lucht al ydele gebeden!

810

Hun stem is zonder klem, hun rede zonder reden.⁸¹⁰

 

Hun keel braekt enkel gal. hun aêm besmet de lucht.⁸¹¹

 

Hun tong dryft in vergif. hun boezem is bevrucht

 

Met krokodillen, die, wanneer ze zyn voldragen,

 

Haer' eigen meester 't hart en ingewant doorknagen.

791 dus: aldus, zo.

793 Kost: kont; dekken: verbergen.

797 Eerlang: binnenkort; kruisgenoot: Christus.

799 Jezus, vervolgt door zyne haters,

800 op: bij.

802 stout: aanmatigend, brutaal.

806 sedels: cedels, gebedsriemen.

807 die door schynheiligheit zich godtsdienstigh vertoonen,

810 klem: overtuigingskracht; hun rede zonder reden: hun woorden zonder grond.

811 aêm: adem.

[p. 92]

815

Hun godtsvrucht wordt gekent aen gesten en gewaet:⁸¹⁵

 

Ze ontleent van tong en stem haer' luister en sieraet;⁸¹⁶

 

En daer zy zich betrout op ingebeelde krachten⁸¹⁷

 

Durft zy den zegen van d'alziende Godtheit wachten.⁸¹⁸

 

Zoo dringt de Schyndeugt, op 't uitwendige gestelt,

820

Allengs behendigh door. zoo wint de Valscheit velt.

 

Dat kerkgespuis wordt niet onbillyk vergeleken⁸²¹

 

By een gepleistert graf, dat, naer de kunst bestreken,⁸²²

 

Natuurlyk gebootseert, in yders oogen blinkt,

 

Maer binnen van verrot en vuil gebeente stinkt;

825

Of by een' beker, die zoo geestigh is gedreven,⁸²⁵

 

Dat al zyn beeltwerk schynt te lachen en te leven,⁸²⁶

 

En op wiens bodem legt eene aengegroeide korst,⁸²⁷

 

Van drabbigh druivevocht besmoddert en bemorst.⁸²⁸

 

Het zwelgt, gelyk de slang, geheiligt bloet tot voetsel:⁸²⁹

830

Met recht gehaet, geschuwt als adderengebroetsel.

 

 

 

Verlaet Bethanië, d'aertsvyant driest te fel^{831801-831831}

 

En driftigh op u aen, doorluchte Emanuël.⁸³²

 

Gy kunt in Efraïm met veiligheit vernachten,⁸³³

 

Terwyl de Sanhedrin met ingespanne krachten⁸³⁴

835

Belgzuchtigh en verwoet u naer het leven staet,⁸³⁵

 

En uwen handel en bedryven gade slaet.

 

Hy stamptvoet als hy hoort uw wondren. yder wonder⁸³⁷

 

Valt hem op 't lyf gelyk een schrikkelyke donder:

815 gekent: afgezien; gesten: uitwendig gedrag, gebaren.

816 van: aan.

817 daer: terwijl; zich betrout: vertrouwt, zich verlaat; ingebeelde: gewaande.

818 wachten: verwachten.

821 onbillyk: ten onrechte.

822 naer de kunst: kunstig.

825 geestigh: smaakvol, sierlijk; gedreven: uitgeklopt, bewerkt.

826 beeltwerk: figuren.

827 legt: ligt.

828 besmoddert: (synoniem van) bemorst.

829 Het: het kerkgespuis uit vs. 821.

831 vlucht uit Bethanie, en onthoudt zich in Efraïm.

801-831 Een parafrase (ook de vergelijkingen in 821-830) van Christus' ‘Strafrede tegen de farizeeën’, Matt. 23.

831 driest: gaat te keer.

832 Emanuël: Christus (lett. ‘God met ons’, Matt. 1:23).

833 Efraïm: landstreek in Palestina; vernachten: overnachten, verblijven.

834 Sanhedrin: Hoge Raad der Israëlieten met toezicht op de uiterlijke eredienst.

835 Belgzuchtig: toornig.

837 Intusschen wordt de gramschap van den Sanhedrin en zyne aenhangeren gaende gemaekt op het gerucht van de wonderdaden des Heilants,

[p. 93]

 

Dies legt de bloetraet toe een bloetkladde op uw kleet⁸³⁹

840

Te storten, aengezet door een vervloekte veet.⁸⁴⁰

 

Maer, ach! ik zie u reets verraderlyk bespringen

 

Door Schriftgeleerden, door roofgierige Ouderlingen

 

En Overpriesteren. hun bloeteisch wordt bepleit,⁸⁴³

 

En d'aenklagt is gegrondt op uwe onnozelheit.⁸⁴⁴

845

Wat raet, wat middel om 't baldadigh graeu te temmen?⁸⁴⁵

 

De vierschaer geeft geloof aen omgekochte stemmen.⁸⁴⁶

 

En gy, die moedigh voor den doot noch dootangst zwicht,

 

Stapt als een weerloos lam den kruisberg in 't gezigt,

 

Die al 't gebergte tart zoo lang hy staet te pronken

850

Met uw geheiligt lyk, aen 't moorthout vastgeklonken.

 

Zoo duikt, helaes, de zon, wiens glans oneindigh schynt,⁸⁵¹

 

Waer voor de schaduw en de schemering verdwynt

 

Van 't lastigh kerkgebruik en slaefsche tempelwetten.

 

 

 

Hoe dorst gy, dus ontzint, ô Kaïfas, besmetten⁸⁵⁴⁸⁵⁴

855

't Hoogpriesterlyk gewaet met zulk een schantvlek! gy,

 

Wiens mont de waerheit moest verdedigen; en, vry

 

Van laster en bedrogh, d'onnozelheit beschermen,⁸⁵⁷

 

Het onrecht doemen, en gerechtigheit omermen!

 

Wat dulheit heeft u zoo duldriftigh aengerandt,⁸⁵⁹

860

Dat gy in arren moede uw koorgewaet, een pant⁸⁶⁰

 

Zoo dier, zoo hoog geschat, bestaet van een te ryten?⁸⁶¹

 

Durft gy den Heilant, niet uw' Heilant, bits verwyten

 

Dat hy d'aloude wet ontzenuwde; den troon

 

Des keizers ondermynde; en 't ryxvolk had verboôn

865

De jarelyxe tiende en schatting te betalen;

 

Beschimpen zyne leer; en op zyn godtheit smalen?

839 Dies: daarom; legt ... toe: legt het erop aan, heeft het erop gemunt.

840 veet: haat.

843 bepleit: gerechtelijk behandeld.

844 onnozelheit: onschuld.

845 graeu: gepeupel.

846 geeft: hecht.

851 duikt: gaat onder.

854 die door Kaïfas beschuldigt,

854 dus: zo.

857 onnozelheit: onschuld.

859 dwaasheid, zinneloosheid.

860 in arren moede: in toorn; pant: onderpand.

861 dier: kostbaar; bestaet: durft.

[p. 94]

 

Denk, reukelooze, vry, dat al die gruweldaên⁸⁶⁷

 

Met onuitwisbren inkt in zyn geheugboek staen;

 

En dat zy, u ter straffe, op 't naerste zullen zweven⁸⁶⁹

870

In 't schelmsch geheugen tot het einde van uw leven.

 

Zoo voedt gy by u zelf een' eindeloozen strydt,

 

Terwyl ge uw eige beul en eige wreeker zyt.

 

Zoo leeft gy buiten hoop: zoo komt de vreeze u quellen

 

Die u niet anders kan dan eewigh onheil spellen.⁸⁷⁴

 

 

875

Maer gy, die onlangs, door den Waermont aengespoort,⁸⁷⁵⁸⁷⁵

 

De kracht verdedigde van 't vleeschgeworden woort,

 

ô Judas; gy, die flus u aen den disch dorst vlyen⁸⁷⁷

 

En vragen, wie het was die van verraderyen

 

Door Jezus wierdt beticht, dien gy, verhit op gelt,⁸⁷⁹

880

Bedrieglyk overgeeft aen 't godloos moortgewelt;

 

Doet me op 't herdenken van zoo groot een schelmstuk yzen.

 

Wiens haren moeten niet van schrik te berge ryzen,

 

Daer zelfs Gethsemane het gruwelwerk verbreit,⁸⁸³

 

Terwyl het hofgeboomte uit duizent oogen schreit!

885

d'Olyfberg deisde voor de Heilantmoordenaren,⁸⁸⁵

 

Wier oogen bleven op het oog van Judas staren,⁸⁸⁶

 

Tot hy zyn' meester, dien hy als een vrient ontmoet,⁸⁸⁷

 

Den dootkus geeft, en met den naem van Rabbi groet.

 

Ga heen, verrader, ga: vervloek de zilverlingen.

890

De wroeging komt alreets uw boos gemoet bespringen.

 

Een worm doorwroet en knaegt uw ingewant met pyn,

 

Die u veel wreeder dan de wreetste straf zal zyn.

867 Denk ... vry: wees er zeker van; reukelooze: vermetele.

869 op 't naerste: op de meest onaangename manier.

874 spellen: voorspellen.

875 en van Judas verraden wordt.

875 den Waermont: Christus.

877 flus: onmiddellijk daarna.

879 wierdt: werd.

883 Gethsemane: tuin op de Olijfberg, waar Christus gevangen genomen werd.

885 deisde: deinsde terug.

886 staren: nauwkeurig letten.

887 ontmoet: tegemoet treedt.

[p. 95]

 

De wanhoop, die u plaegt met doodelyke vreezen,

 

Zal uw belooning, en de strop uw toevlucht wezen.

 

 

895

Dus lange hebben wy vervloekt geheim ontvout,⁸⁹⁵⁸⁹⁵

 

En Joot en Onjoot in hun onderkleet beschout,

 

Na wy de tempeldeur der Heidenen ontsloten:⁸⁹⁷

 

Nu zinge ik u ten nutte, ô lieve tydtgenoten,

 

Van latere eewen; niet op een verziert gerucht,⁸⁹⁹

900

Dat ons de logen melt. geen vuile lasterzucht⁹⁰⁰

 

Bekroop my oit. ik zal gewyde waerheit spreken;

 

De waerheit hoeft zich in geen' schuilhoek te versteken:⁹⁰²

 

Dies stappe ik onbedeest en rustigh in het licht,⁹⁰³

 

En zie myn' vyant stout in 't nydigh aengezigt.⁹⁰⁴

 

 

905

Godts Zoon, zoo lang hy op de werelt heeft gewandelt,

 

Verjaegt, geplaegt, getrapt, geteistert en mishandelt,

 

Wordt na zyn doot, helaes! nogh even fel bestreên

 

Van tempeldraken, die zyn woort en wet vertreên,⁹⁰⁸

 

Door heilloos kerkbedrogh en dwinglandy gesteven.⁹⁰⁹

 

 

910

Een dikke damp komt uit het Oosten aengedreven⁹¹⁰

 

Die d'onbetrokke lucht benevelt en besmet,

 

En, uitgeademt door den mont van Mahomet,

 

De tempeltin bezwalkt van Christen, Joot en Heiden,⁹¹³

 

Die zich nu laten door een' niewen Leitsman leiden,

915

(Misleiden meene ik) en, geblintdoekt, op het spoor⁹¹⁵

 

Des aertsverleiders, zich vergapen aen 't gehoor

 

Der gruwelleere, en al d'aen een geflanste stollen⁹¹⁷

895 Het bedrogh, gepleegt onder voorwentsel van godtsdienst, doet zich ook in latere tyden op;

895 Dus lange: tot nu toe.

897 Na: nadat.

899 verziert: verzonnen.

900 logen: leugen.

902 versteken: verstoppen, verbergen.

903 Dies: daarom; rustig: kloekmoedig.

904 stout: vrijmoedig.

908 Van: door.

909 gesteven: gestijfd, gesterkt.

910 en voornamelyk in de historie van Mahomet.

913 tempeltin: hoogste gedeelte van de tempel (in verband met de damp, die immers van boven komt); bezwalkt: bezoedelt.

915 meene: bedoel.

917 stollen: brokken, stukken.

[p. 96]

 

Des Alkorans, bezaeit met opgeraepte grollen.⁹¹⁸

 

Dees kerkgeweldenaer, die zich Messias noemt,

920

Op wiens geboortewieg 't Arabisch Mekka roemt,

 

Tracht d'echte waerheit in zyn moorthol op te sluiten,

 

En d'Euangelizon in haren loop te stuiten,

 

Die nu weêr trager, dan weêr ras en onbepaelt,⁹²³

 

Ruim drie paer eewen had het aertryk overstraelt,

925

En zoo veel zielen door haer koesterende glanssen

 

Verlokt en opgevoert in haer gewyde transsen:⁹²⁶

 

Gelyk de nuchtre zon de dampen opwaerts trekt,⁹²⁷

 

En al den morgendaeu van kruit en klaver lekt.

 

Hy durft zyn flitsen op het kruisorakel scherpen,⁹²⁹

930

En Jezus zoonschap, zelfs zyn godtheit, stout verwerpen;

 

Die, laes! door Arrius, dat Libiaensch gedrocht,⁹³¹

 

Was in verachtinge genoeg alreets gebrogt;

 

Die nu, ontkerkert uit zyn graf, zich zagh bespringen⁹³³

 

Van 't uitgebroeide nest der kruisweerspannelingen.⁹³⁴

935

De weelde en wellust van zyn heilloos Paradys⁹³⁵

 

Ontdekten zich op een lichamelyke wys.⁹³⁶

 

Geen mensch, dan hy, magh met zyn bloetverwanten trouwen.⁹³⁷

 

Zyn leer vergunt aen elk de menigte der vrouwen.⁹³⁸

 

Hy weet, terwyl hy doelt op volk- en lantgewin,⁹³⁹

940

Uit duizent sekten een te smeden naer zyn' zin;

 

En om zyn glory en gezag nogh bet te staven⁹⁴¹

 

Verwint zyn gunst de gunst der vrygemaekte slaven.⁹⁴²

 

Wat helsche tael rolt van zyn lippen, wen hy dryft⁹⁴³

918 Des Alkorans: van de Koran; opgeraepte grollen: bijelkaargezochte fratsen.

923 ras: snel; onbepaelt: onbegrensd.

926 transsen: hoogten, uitspansel.

927 nuchtre: ochtend-.

929 flitsen: pijlen; maar ook: kletspraatjes, bedachte verhalen.

931 Die: ‘Jezus godtheit’; laes: helaas; Arrius: Arius, presbyter in Alexandrië (gest. 336), opsteller van een ketterse geloofsbelijdenis, het arianisme, waarin de godheid van Christus geloochend wordt; Libiaensch: Lybisch.

933 Die: Jezus; ontkerkert: verrezen.

934 kruisweerspannelingen: tegenstanders van het kruis.

935 zyn: Mohammeds.

936 ontdekten zich: toonden zich, deden zich voor.

937 dan: behalve.

938 de menigte der: een groot aantal.

939 doelt op: op het oog heeft.

941 bet: beter, meer; staven: bekrachtigen, vergroten.

942 Verwint: wint.

943 wen: wanneer; dryft: volhoudt, beweert.

[p. 97]

 

Dat God zyn' gruweldienst en snoode dwaling styft!⁹⁴⁴

945

Als gaaf de hemel (wie moet niet van schrik ontroeren?)⁹⁴⁵

 

Hem volle vryheit zulk eene ondaet uit te voeren,

 

En of hy alles dede op goddelyk bevel,⁹⁴⁷

 

Hem aengekondigt door den mont van Gabriël.

 

Op dat het blyk' dat hy als Mozes is gezonden,

950

Poogt hy zyn lasterleer op wonderdaên te gronden.

 

Een witte duif, door hem op kunstjes afgericht,

 

Daelt op zyn schoudren neêr, daer zy voor elx gezigt⁹⁵²

 

De korengraentjes pikt behendigh uit zyne ooren,

 

En dat 's de geest die hem 't geheim van Godt doet hooren.

955

Wanneer het nachtkleet op den aertkloot legt gespreit,

 

En yder rust en ronkt, verkiest hy d'eenzaemheit,

 

En bergt zyn vaten in de toegedekte kuilen

 

Waer uit hy flus de melk en honigh zal doen puilen:⁹⁵⁸

 

Om dus de heileeu te vertoonen en den schat⁹⁵⁹

960

Die 't volk van zyne leer en wet te hopen had.

 

Hoe vreeslyk ziet men hem de vlam der toortsen slingeren

 

Door hof- en tempeltrans! hoe druipen zyne vingeren

 

Van Christenbloet, dat hem in 't heilloos aenzigt spat,⁹⁶³

 

Zyn norsse braewen, baert en knevels vuil bekladt.⁹⁶⁴

965

Hoe tracht hy Jezus kerk te rammen, en haer panden

 

Van een te scheuren met zyn plonderzieke tanden!

 

Terwyl hy gruwlyk met den blanken zwaerde alom

 

Zyn roofrol speelt, ten plaeg van 't kruisgenotendom,⁹⁶⁸

 

Dat noch met buit noch bloet zyn boos gemoet kan stillen.

 

 

970

Laet gy, ô Kadiga, u paeien met zyn grillen?⁹⁷⁰

 

Gy, wie hy dienstbaer was, wordt dienstbaer onder hem,

 

En schrikt en siddert op 't verheffen van zyn stem,

 

Die stem, waer op wel eer d'Arabische kameelen,

944 styft: bekrachtigt.

945 Als: alsof.

947 of: alsof.

952 daer: waar.

958 flus: straks.

959 dus: zo.

963 aenzigt: gezicht.

964 braewen: wenkbrauwen.

968 kruisgenotendom: christenen.

970 Kadiga: Chadiga, vrouw van Mohammed; paeien: misleiden.

[p. 98]

 

Verbystert, beefden in hun strakgespanne zeelen.⁹⁷⁴

975

Bemin, onnoosle vrou, uw' geilen bedtvoogt vry;⁹⁷⁵

 

Marine, uw huisslavin, behaegt hem meer dan gy,

 

Ondanx den eedt, u ten gevalle, op nieus gezworen.

 

 

 

Wie vreest, uit schaemte, niet zyn gruweltael te hooren,

 

Als hy zyn geilheit met een geile tong verheft,

980

Die veertigh mannen in den bedtkrygh overtreft,

 

En roemt (hier stuit myn pen in 't schryven) vyftien vrouwen,

 

Zelfs binnen weinigh tydts, in 't nachtwerk te onderhouwen?

 

Zou niet een rots, hoe diep gewortelt in den gront,

 

Bezwyken! zou zy niet, in 't harde hart gewondt,

985

Ontroeren, als zy zulk een vuile daet hoort roemen

 

En met den naem nogh van godtvruchtigheit verbloemen!⁹⁸⁶

 

 

 

Dat is de heilant waer zich Tunis op verlaet.

 

Dat is het bake waer Algiers zyn oog naer slaet,⁹⁸⁸

 

Tot daer 't zyn schynsel geeft op d'Afrikaensche kusten.⁹⁸⁹

990

Dat is de zuil waer op Byzantie durft rusten.

 

Zoo snood een dwaelgeest wordt geviert en aengebeên

 

Van Arabieren en verdwaelde Sarazeen.⁹⁹²

 

Zoo helsch een pest doorkruipt den boezem der Barbaren,

 

En raest in 't ingewant van Turken en Tartaren.

 

 

995

Wy gunnen Mekka, dat het zyn geboorte hoog

 

Waerdeere; dat Madine op zyne lykbus boog',⁹⁹⁶

 

Wanneer 't zyn grafgevaerte op marmere kolommen

 

Ziet rusten, en 't gewelf, zoo trots om hoog geklommen,

 

Met zilvre lampen steets omhangen. al die pracht

1000

Is by de hemelprael als by den dagh de nacht.¹⁰⁰⁰

974 zeelen: draagriemen.

975 onnoosle: onschuldige; vry: gerust (ironisch).

986 verbloemen: mooipraten.

988 bake: baken, wegwijzer.

989 daer: waar.

992 Sarazeen: Arabieren in Noordwest-Afrika en Spanje.

996 Madine: Medina; lykbus: graf; boog': zich beroeme.

1000 by: vergeleken bij.

[p. 99]

 

Want daer een ryxtieran, van slinxen tocht bezeten,¹⁰⁰¹

 

De boosheit koestert in zyn toegeschroeit geweten,

 

En zyner dwinglandy den ruimen teugel viert,

 

Terwyl hy naer zyn' wil den onderdaen bestiert

1005

En ringeloort; zyn leer, hoe heilloos, voort wil zetten;

 

De wellust hanthaeft; en op dartle nachtbanketten

 

Zyn haer met mirteloof bekranst; en d'ambergeur¹⁰⁰⁷

 

Ter kele uitademt, staet zyn sterflot voor de deur,

 

Dat, doof voor 't feestmuzyk, hem dreigt met zyne handen

1010

Zoo fel, dat hy van schrik reets staet te knarssetanden.

 

 

 

Quaem Mahomet eens weêr te voorschyn, zou hy niet,

 

In 't hart getroffen van oneindigh zielsverdriet,

 

Zyn gruwelboek, alleen de voorspraek van zyn daden,¹⁰¹³

 

Vervloeken; en tot stof verbranden al de bladen,

1015

Door hem beschreven? (ach, wat staet dat velen dier!)¹⁰¹⁵

 

Hy zou zyn handen zelfs verwarmen by dat vier,

 

En d'asch bevochtigen met ongeveinsde tranen.

 

 

 

Helaes! wie helpt my nu 't gevaerlyk dichtspoor banen,

 

Waer op myn voeten zich al t'onbezonnen, al

1020

Te driftigh waegden? wie staet in het onweêr pal

 

Waer in myn Zangvriendin, zoo zwak, zoo onbedreven,

 

Zoo jong, zich aenstonts op haer wieken zal begeven!

 

Zy zegt den Oosterling, afkeerigh van zyn leer,

 

Vaer wel, en daelt gelyk een zwaen in 't Westen neêr,

1025

Na dat zy, hangende op haer vleuglen in de wolken,

 

Den afgodt rooken zagh door onbekende volken,¹⁰²⁶

 

Alom verspreit. is 't waer? en is zy onverwacht

 

Reets op de tinnen van het Vatikaen gebragt?

 

Zal zy de Roomsche Hoer in haer beschansing tergen,

1001 daer: overal waar, wanneer; slinxen tocht: oneerlijke begeerte.

1007 mirteloof: symbool van liefde, huwelijk en vruchtbaarheid; ambergeur: geur van amber, een welriekende hars (ook storax, styrax), die als reukwerk gebruikt werd.

1013 alleen de: de enige.

1015 dier: duur, dierbaar.

1026 rooken: brandoffers brengen (met 3^e naamv.).

[p. 100]

1030

Daer zy gedragen wordt van zeven trotse bergen,¹⁰³⁰

 

Terwyl het koorgedrocht uit zeven kelen huilt,

 

Dat achter 't kerkschilt en de kloosterwanden schuilt?

 

Heur woort verplicht haer, dat zy is gewoon te sterken.¹⁰³³

 

Zy zingt dan, maer beschroomt met ingetrokke vlerken.

 

 

1035

Is dit nieu Rome? is dit de groote wereltstadt,¹⁰³⁵

 

Daer 't kruisgezantendom, van martelbloet bespat,¹⁰³⁶

 

In heilige aerde rust? magh ik myn oog betrouwen?¹⁰³⁷

 

Wordt hier de godtsdienst zoo geviert en onderhouwen

 

Als 't lantgerucht vermelt; en d'Euangelileer

1040

Gehanthaeft onverminkt? krygt hier de kerke weêr

 

Haer' ouden luister? van wat drift worde ik bezeten!^1038-1041

 

Ik zal my zelven uit nieusgierigheit vergeten.

 

 

 

Wat heb ik om te zien de snoode gruweldaên

 

Der Roomsche priestren in de kerkhistoriblaên

1045

My af te slooven en op hun gedragh te letten,

 

Dat, opgesloten in geheime kabinetten,¹⁰⁴⁶

 

Den dagh niet velen kan? ik ga ook waer ik ga,¹⁰⁴⁷

 

Waer ik myne oogen keere of wende, elk roept my na:

 

Men wyst my op de pracht van hof- en kerkgebouwen:

1050

En in het beeltwerk, op hun gevels uitgehouwen,¹⁰⁵⁰

 

(Kan 't wezen dat de zon dat beeltwerk nogh bestraelt!)

 

Zie ik de schelmery der priestren afgemaelt;¹⁰⁵²

 

En onder al de kunst, die my houdt opgetogen,

1030 daer: waar; van: door.

1033 sterken: gestand doen, houden.

1035 Nieu Rome in zyne gruwelen en afgoderyen ontdekt;

1036 't kruisgezantendom: de geloofspredikers, de apostelen.

1037 betrouwen: vertrouwen op.

1038-1041 Exordium: de drie gebruikelijke argumenten ter verdediging van de R.K. Kerk worden als onwaar verworpen.

1046 opgesloten in geheime kabinetten: de archieven van het Vaticaan waren geheim tot 1883, toen paus Leo XIII ze voor historisch onderzoek openstelde.

1047 velen: verdragen; ik ga ook waer ik ga: waar ik ook ga.

1050 beeltwerk: beeldhouwwerk.

1052 afgemaelt: uitgebeeld.

[p. 101]

 

Vertoont zich 't borstbeelt van Paulina voor myne oogen,^10541054

1055

Die kuische, zoo voldaen in d'onbevlekte min

 

Van Saturninus, die eerbare Romeinin.¹⁰⁵⁶

 

Hier zie ik, hoe zich paeit het goddeloos geweten¹⁰⁵⁷

 

Van 't priesterdom, zoo valsch, zoo vuil, zoo godtvergeten,

 

Met rykdom, aengelegt ten koste van de ziel.¹⁰⁵⁹

1060

Maer of myn aendacht op nogh helscher voorwerp viel,¹⁰⁶⁰

 

Wie helpt me? Rome zal my stofs genoeg ontdekken

 

Om door het kerkbedrogh myn dicht nogh wat te rekken.

 

 

 

Wie is het die zich op den kerktroon nedervlyt?

 

Wie stapt zoo moedigh, zoo parmant op 't vloertapyt

1065

Waer in de majesteit des hemels praelt, vol engelen¹⁰⁶⁵

 

En heilgezigten, die zich in malkander mengelen,

 

Zoo kunstigh, dat het oog in keur van kunst verdwaelt?

 

Wie zwaeit den scepter hier? wie heerscht zoo onbepaelt?¹⁰⁶⁸

 

's Lants grooten kussen zelfs zyn voeten en den drempel

1070

Dien hy betreedt. hy zet, als Godt, zich in den tempel

 

Voor 't yvrigh volk ten toon, hoewel in menschenschyn.

 

Zou dit de nazaet wel van sinte Peter zyn?

 

Wat durve ik vragen! zou een Visscher, op wiens kleeren

 

Geen gout borduursel past, en die zich moet geneeren¹⁰⁷⁴

1075

Met broot en water, en doorkruissen lant en zeen

 

Het kruis ten dienste, zulk een' nazaet kiezen? neen.

 

De Bethsaïder, wars van wufte en wulpsche zeden,¹⁰⁷⁷

 

Gewoon het voetspoor van zyn' leitsman te betreden

1054 onder anderen in 't voorbeelt van Paulina;

1054 Paulina: een te Rome algemeen geachte vrouw, echtgenote van Saturninus (± 35 na Chr.); haar vroomheid wordt misbruikt door de priesters van de Isis-tempel, die zich laten omkopen om Decius Mundus, uitzinnig verliefd op Paulina, in de gelegenheid te stellen bij haar te slapen: dit gebeurt onder het mom van een godsdienstig eerbetoon aan de god Anubis. (Flav. Josephus, Gesch. der Joden, XVIII, 4).

1056 Van: door.

1057 paeit: in slaap sust.

1059 aengelegt: aangewend.

1060 of: indien.

1065 maer voor al in de beschouwing van des Pauzen hoogmoet,

1068 onbepaelt: onbegrensd.

1074 zich geneeren: in zijn onderhoud voorzien.

1077 de Bethsaïder: de apostel Petrus.

[p. 102]

 

Met nederigen tret; die voor zyn waterschulp¹⁰⁷⁹

1080

Den gouden kelk verwierp; en in een slechte stulp¹⁰⁸⁰

 

Zyn laersjes, al zyn plunje en wanden hing te droogen,¹⁰⁸¹

 

Terwyl eenvoudigheit en godtsvrucht in zyne oogen

 

Te leven scheen, vervreemt van wereltsche ydelheit,

 

Zou, sloeg hy 't oog eens op de tempelmajesteit¹⁰⁸⁴

1085

Van 't Roomsche heiligdom en al zyn kerktoneelen,

 

Zich schamen als hy met zyn' naem dus hoorde spelen:

 

Als hy den kerkbaes in zyn geestelyk gewaet¹⁰⁸⁷

 

Beschoude, daer hy met gestikte brozen gaet,¹⁰⁸⁸

 

Die, kunstigh toegegespt, van ryk gesteente blinken.

1090

De tempelvoogt magh uit geen' houten nap meer drinken;

 

De miskelk klinkt van gout en zilver. wie zou niet,

 

Verwondert, lachen als hy al den toestel ziet¹⁰⁹²

 

Van muts, kazuifels, van pantoffelen en kappen,

 

Aen een geflanst van zyde en karmozyne lappen,

1095

Scharlaken en fluweel? of zet die voddery

 

En vieze prullekraem den godtsdienst luister by?

 

Zou zich de hemel ook aen poppespel vergapen,

 

Daer hy in eenen zwarm van kruingeschorene apen¹⁰⁹⁸

 

Den stoelbeschermer grootsch ziet pryken, als een paeu?

1100

Gepluimt, of opgeschikt gelyk Ezopus kaeu?¹¹⁰⁰

 

 

 

Wie, die niet blint is, maer, begaeft met geest en oordeel,¹¹⁰¹

 

Des werelts wangedragh beschout tot eigen voordeel,

 

Vreest niet te zinken in den opgeborsten kuil¹¹⁰³

 

Dier ondermynde kerk, daer reets de grage muil¹¹⁰⁴

1105

Des afgronts geeut en gaept om zulk een' brok te zwelgen?

1079 waterschulp: schelp.

1080 slechte stulp: eenvoudige hut.

1081 wanden: kleding.

1084 tempelmajesteit: tempelpraal.

1087 kerkbaes: paus.

1088 daer hy: zoals hij daar; brozen: cothurnen, toneellaarzen met dikke zolen, vroeger door acteurs gebruikt om groter te lijken.

1092 toestel: attributen, uitrusting.

1098 daer: wanneer; kruingeschorene: met een kruinschering, tonsuur.

1100 Ezopus kaeu: de kauw, kraai of raaf uit Aesopus' fabel.

1101 en de godtslasterlyke leere der Roomsche kerke.

1103 opgeborsten: opengebarsten.

1104 daer: waar.

[p. 103]

 

Men heb zich myner vreeze in 't deinzen niet te belgen;¹¹⁰⁶

 

(Myn fiere zanglust werdt door lafheit noit verflaeut,

 

Hoe fel de nydt op my geschrolt hebbe en gegraeut)¹¹⁰⁸

 

Maer wie zou niet van schrik ontroeren, daer de kooren

1110

En koorpilaren zelfs, ontvonkt van eedlen toren,¹¹¹⁰

 

Uit gramschap blaken, wen 't gekapte priesterdom¹¹¹¹

 

In hunne schaduw schuilt? wie zou verbaest en stom¹¹¹²

 

Niet aerslen, als hy ziet de Roomsche guichelpapen,¹¹¹³

 

Op woeker afgericht, op schatten, scheeren, schrapen,¹¹¹⁴

1115

Hun klaewen schenden aen de godtgewyde blaên?

 

Zy spreken door hun' mont den Godt des hemels aen,

 

Den geltgodt met hun ziel. komt, zondaers, aengeloopen,^1116-1117

 

Hier is de zaligheit om gelt en goet te koopen.¹¹¹⁸

 

Wat vreest gy langer nogh voor een rampzaligh endt,

1120

Daer u de mispaep 't heil des hemels veilt en vent?

 

Wat valt het zondenpak uw schoudren licht te dragen!¹¹²¹

 

Gy schuift dien ballast voor een vaste van drie dagen¹¹²²

 

Ten halze af. hebt gy schult aen diefstal; is uw hart

 

In d'overdenking van zyn gruwelen benart:

1125

Het zy de bleeke schim uws vaders, dien gy 't leven

 

Uit erfzucht hebt gerooft, komt voor uwe oogen zweven:

 

't Zy weeu of wees, door u mishandelt en veracht,

 

Komt spoken voor uw sponde in 't naerste van den nacht;¹¹²⁸

 

Geen noot, gy hebt uit angst te beven noch te trillen:

1130

Uw biechtvaêr zal dien last op zyne schoudren tillen.

 

Zet u de wroeging nogh tot slaefsche wanhoop aen,

 

Daer duizent heiligen voor u te koore gaen,¹¹³²

 

Dienstvaerdigh op uw bê? sluit, sluit gerust uwe oogen;¹¹³³

1106 Men moet zich niet boos maken over de vrees die ik toon door terug te schrikken.

1108 geschrolt: geschimpt.

1110 toren: toorn.

1111 blaken: branden; wen: als.

1112 stom: sprakeloos.

1113 guichelpapen: bedrieglijke priesters, toverpriesters.

1114 scheeren: het vel over de oren halen, uitzuigen.

1116-1117 Chiastische tegenstelling.

1118 om: met, in ruil voor.

1121 uw schoudren: (3^e naamv.) voor uw schouders.

1122 voor: in ruil voor; vaste: vasten.

1128 in 't naerste: in het akelig donkerste.

1132 te koore gaen: gebeden verrichten.

1133 bê: bede, verzoek.

[p. 104]

 

De veege ziel zal pas ten rompe uit zyn gevlogen,¹¹³⁴

1135

Of 't priesterlyk gebedt geleit haer, aengezet

 

Door 't misgeschenk, tot ze, uit het vagevier geredt,

 

Ten hemel instreeft, daer zy rein, en vry van banden,¹¹³⁷

 

Zal kunnen azen op den geur der offerhanden.¹¹³⁸

 

Heillooze raet! gy zoudt uw zaligheit alleen^1117-1139

1140

Aen d'ydle voorsprake, aen d'onzalige gebeên

 

Van uwe priesteren zoo reukeloos betrouwen,¹¹⁴¹

 

En dus uw huis op een' onvasten zantgront bouwen,¹¹⁴²

 

Gy zoudt den rotssteen, daer uw heil op is gegrondt,

 

Versmaden; uw bederf zelfs loopen in den mont;¹¹⁴⁴

1145

Den wegh ter helle inslaen, terwyl gy onder 't kermen

 

Eene onuitbluschbre vlam zoudt grypen in uwe armen!

 

Indien het vagevier u reinigt door zyn' gloet

 

Heeft Christus te vergeefsch gestort zyn dierbaer bloet;

 

Vergeefsch zyn' rug geleent aen strenge geesselslagen;

1150

Vergeefsch de dootstraffe op 't vervloekte hout gedragen.

 

Maer hoe! ontsteek ik hier den blinden eene lamp?

 

Of melde ik vruchteloos den dooven zynen ramp?

 

Ik dwael. wie kan geluit van stomme menschen vergen?¹¹⁵³

 

Gy vreest den hemel uit nieusgierigheit te tergen

1155

Wen gy uwe oogen slaet in 's Vaders testament,¹¹⁵⁵

 

Waer in hy u zyn' wil en wetten maekt bekent,

 

En zyn verkoornen doet op 't eewigh erfgoet hopen,¹¹⁵⁷

 

Dat noch door gelt noch stank van wierook is te koopen.

 

 

 

Maer, hoor ik vragen, wie bepleit zoo snood een daet?

1160

Wie is 't, die Godt dus met zyn vuist in 't aenzigt slaet,

 

En zoo verwaten schendt zyn klaewen aen de panden,¹¹⁶¹

1134 veege: in nood verkerende, stervende.

1137 daer: waar.

1138 azen op: najagen en zich voeden met.

1117-1139 Ironisch.

1141 reukeloos betrouwen: vermetel toevertrouwen.

1142 dus: zo.

1144 zelfs: zelf.

1153 Ik dwael: ik doe er verkeerd aan (nl. vragen te stellen).

1155 Wen: als.

1157 verkoornen: uitverkorenen.

1161 panden: waarborgen, zekerheden. Bedoeld zijn de zekerheden die in 1147-1151 negatief geformuleerd zijn; positief geformuleerd is Zeeus' overtuiging: door Zijn kruisdood heeft Christus alle schuld - dus ook de onze - reeds gedelgd; daarom hoeven wij voor ons heil niet meer te ijveren, mógen dat zelfs niet.

[p. 105]

 

Gewoekert uit de vlam, door hen, die, in de banden¹¹⁶²

 

Der Roomsche dwinglandy geknevelt, stout en pal

 

Het kruis beschermden, als met een' onwinbren wal?¹¹⁶⁴

1165

Men vraeg' naer d'oorzaek, men doorkruip' vry alle hoeken;

 

Maer die haer vinden wil moet in de kap gaen zoeken.¹¹⁶⁶

 

Die is het momtuig waer de koordraek zich in schuilt,¹¹⁶⁷

 

De koordraek, uit wiens mont vergiftigh zever puilt,

 

Wiens adem al de lucht besmet, wiens vlammende oogen

1170

Elk een doen siddren voor het priesterlyk vermogen,¹¹⁷⁰

 

Dat zelfs de koningen verplicht tot slaverny.

 

 

 

Men sla met aendacht eens zyne oogen op de ry¹¹⁷²

 

Der Sleutelvoogden; wie zal niet hun gruwelwerken¹¹⁷³

 

Strax uit den opslagh van hunne oogen konnen merken?¹¹⁷⁴

 

 

1175

Beklom niet Dioskoor, van heerschzucht aengerant,¹¹⁷⁵

 

Den Roomschen kerkstoel met de geltbeurze in zyn hant?^1175-1176

 

Liet Konstantyn (wie zagh, wie hoorde oit viezer nukken?)^11771177

1162 gewoekert: met moeite gewonnen; hen: de Hervormers (?).

1164 onwinbren: onoverwinnelijke.

1166 kap: symbool voor het priestergewaad.

1167 schuilt: verschuilt.

1170 vermogen: macht.

1172 Verfoeielyk gedragh der Pauzen,

1173 Sleutelvoogden: pausen.

1174 Strax: onmiddellijk.

1175 te vinden in Dioskoor,

1175-1176 Uit het feit dat Zeeus Dioskoor geldzucht verwijt, kan worden afgeleid, dat hij twee Dioskoren verwart: 1. de patriarch van Alexandrië, opvolger van Cyrillus en hoofdleider van het z.g. Latrocinium: de ‘roverssynode’ (449) van Ephese; hij werd door paus Leo I (440-461) in de kerkelijke ban geslagen, door het 4^e algemene concilie (Chalcedon 451) afgezet en stierf in ballingschap. Deze Dioscurus - die dus geen paus is geweest - was berucht om zijn geldzucht (zie De Jong-Post I, 264); 2. wèl paus, maar niet om geldzucht bekend, was Dioscurus, die na de dood van de zojuist genoemde patriarch geboren werd in diens zetelplaats Alexandrië (vandaar mogelijk de verwarring), en als diaken door de monophysieten vandaar werd verdreven. Hij vluchtte naar Rome, waar hij door de byzantijnsgezinde partij tot tegenpaus gekozen werd tegen Bonifacius II (530-532), die door paus Felix III (526-530) tot opvolger was aangewezen. Het schisma eindigde door de vroegtijdige dood van Dioscurus in 530.

1177 Konstantyn,

1177 Konstantijn: Constantinus I, paus 708-715, reisde in de jaren 710-711 naar keizer Justinianus II (705-711), die hem bijzonder eervol ontving en te Nicomedië met hem tot overeenstemming kwam over de 102 besluiten van de z.g. Trullaanse Synode, gehouden in 692, maar door de Westerse kerk niet erkend als algemeen concilie van Constantinopel.

[p. 106]

 

Zyn' breeden platvoet door des keizers lippen drukken,

 

De derde Steven heeft zyn' hoogmoet bet geviert,^11791179

1180

Wen hy in 't openbaer van 't volk gedragen wierd.¹¹⁸⁰

 

Maer wie Gilberta eens met aendacht wil beschouwen,^11811181

 

Kan zich van spotterny noch lachen niet onthouwen:

 

Zy, vroeg verslingert op het pausselyk gewaet,

 

Verzaekt haer kunne, om met een onverwyft gelaet,¹¹⁸⁴

1185

Als Leoos nazate, op den tempeltroon te stappen:

 

Maer hoe zy veinst, eerlang zal haer de buik beklappen,¹¹⁸⁶

 

Daer zy in barens wee zich op de straet begeeft,¹¹⁸⁷

 

Die, zelfs geraekt van schaemte, om zulk een gruwel beeft.

 

Formozus, rustigh van gedaente en schoon van leden,^11891189

1190

Wordt voor en na zyn doot van kerkgespuis bestreden,¹¹⁹⁰

 

Zyn welgevormde romp en onverminkt gebeent'

 

Ten Tyber ingeplompt; en al het beeltwerk weent

 

En schreit, eerbiedigh met den hoofde neêrgebogen,

 

Als 't lyk de kerk genaekt. wie hoorde oit stouter logen?

1195

d'Ontuchtige aterling van Sergius tracht, na^11951195

1179 Steven den III,

1179 De derde Steven: Stephanus de heilige, 752-757, soms ook de tweede genoemd, omdat de eigenlijke Stephanus II in 752 zijn keuze slechts 3 dagen overleefde; bet: nog meer.

1180 Wen: toen; van: door.

1181 Gilberta, bekent onder den naem van Paus Juth,

1181 Gilberta: ‘pausin Johanna’. Als opvolgster van Leo IV (gest. 17 juli 855) zou een leraar tot paus zijn gekozen, die in werkelijkheid een in mannenkleren ontvluchte non Gilberta uit Mainz (soms: Agnes, soms: uit een Iers klooster) was. Zij zou in 857 tijdens een plechtige processie van St. Pieter naar St. Jan van Lateranen zijn bevallen en gestorven. In werkelijkheid volgde Benedictus III op, vóór 17 september 855. De legende duikt ± 1250 (oudste bron: Chronica Universalis Mettensis) pas op en kreeg een vaste plaats in de anti-katholieke lectuur.

1184 kunne: geslacht, sekse.

1186 beklappen: verklikken, verraden.

1187 Daer: als.

1189 Formozus,

1189 Formozus: geboren ± 816 te Rome; in 864 bisschop van Porto, in 867 door Johannes VIII uit deze waardigheid ontzet en in de ban geslagen; door Marinus I in zijn waardigheid hersteld. Paus van 891 tot 896. Na zijn dood liet de opvolger Stephanus VII het lijk opgraven, door een synode degraderen en verminkt in de Tiber werpen. Stephanus' opvolgers rehabiliteerden Formozus; rustigh: flink.

1190 van: door.

1195 Joannes den XI, onechten zoon van Sergius,

1195 d' Ontuchtige aterling van Sergius: Johannes XI, volgens Luitprand van Cremona door Sergius III verwekt bij Marosia (dochter van Theodora de Oudere), die Johannes X in 928 liet vermoorden en Leo VI, Stephanus VII en haar 20-jarige zoon Johannes XI aanstelde (‘pornacratie’); na: nadat.

[p. 107]

 

Aen hem de kerkkroon viel te beurt, Marozia,

 

Zyn darde moeder, zelfs in geilheit te braveeren.¹¹⁹⁷

 

Paus Benediktus, door onmenschelyk regeeren^11981198

 

Genootzaekt ylings naer Byzantie te gaen,

1200

Neemt voor zyn reisgelt mê den schat van 't Vatikaen.

 

En zyn Genan, zoo onbedreven in zyn plichten,^12011201

 

Dat hy den misdienst door een ander liet verrichten,

 

Verliest zich in den schoot van 't dartel hoerendom.

 

Het Lateraensch Paleis, wiens zetel hy beklom,

1205

Dreigde op zyn aenkomst zelfs uit zyn gewricht te wyken.

 

Men zagh Silvester in Mariaes tempel pryken;^12061206

 

Terwyl Gregoor, die om den tweespalt schimpt en lacht,^12071207

 

Als derde Sleutelvoogt sint Peters kerk verkracht.

 

In zulk een onweêr quam de twistvlam doorgekropen,

1210

En Rome zagh den stoel op 't hoogste bodt verkoopen.

 

Maer durf ik Hildebrant wel noemen, die, gespitst^12111211

 

Op schelmeryen, en door hoogmoet aengehitst,

 

Zich op den zetel vlydde? een schrikdier, waerdt te doemen,

 

En eerder Hellebrant dan Hildebrant te noemen.

1215

Hy, die baldadigh met gekroonde kruinen spot,

 

Doet keizer Henrik voor het Kanuzeesche slot,¹²¹⁶

1197 braveeren: overtreffen.

1198 Benediktus den VII,

1198 Benediktus: Benedictus VIII, 1012-1024 (en dus niet zoals in het randschrift Benediktus VII, 974-983), graaf van Tusculum, die in 1016 tegen de Saracenen optrok.

1201 Benediktus den IX,

1201 zyn Genan: zijn naamgenoot = Benedictus IX, 1032-1048 met twee onderbrekingen. Neef van Benedictus VIII werd hij op 12-jarige leeftijd tot paus verheven, maar wegens onzedelijkheid in 1044 door de Romeinen verdreven; in 1045 hersteld, verkocht hij in dat jaar zijn pausschap aan Gregorius VI en kwam 1047-1048 nog eens voor negen maanden terug.

1206 Silvester den III,

1206 Silvester: Silvester III, als Johannes bisschop van Sabina; werd eind 1044 tegen Benedictus IX verheven door het volk van Rome, maar 50 dagen na zijn ambtsaanvaarding door Benedictus verdreven en samen met deze door de Synode van Sutri (1046) afgezet.

1207 Gregoor den VI,

1207 Gregoor: Gregorius VI kocht in 1045 het pausschap van Benedictus IX, werd eveneens door de Synode van Sutri afgezet en trok met zijn secretaris Hildebrand (Gregorius VII, vs. 1211 vlgg.) naar Keulen, waar hij 1047 stierf.

1211 Hildebrant, anders Gregoor den VII,

1211 Hildebrant: Gregorius VII, 1073-1085, streed tegen Hendrik IV: 1077 Canossa (vs. 1216).

1216 Kanuzeesche: van Canossa.

[p. 108]

 

By wintertydt, blootvoets, drie volle dagen, toeven,

 

En stelt zyn troongezag op losgedraeide schroeven.

 

Dus wandelt hy verwoedt langs 't pausselyk toneel;¹²¹⁹

1220

En, op dat hy zyn rol als kerktieran volspeel',

 

Valt hy de geestlykheit doldriftigh op de lenden,

 

En tracht den kuisschen knoop van haren echt te schenden;^1221-1222

 

Niet denkende, hoe hy zyn' godtvergeten lust

 

En geilen boezembrant met zyn Machtilde bluscht.

1225

Scheen niet de tempel in een strydperk te veranderen

 

Toen Alexander en Oktaviaen malkanderen¹²²⁶

 

Vervloekten om den stoel? wat hebt ge al leets geleên

 

Wanneer 't Sineesch gedrocht u op den nek dorst treên,^12281228

 

Doorluchte Frederik, berooft van troon en zetel!^1225-1229

1230

Maer gy, ô Bonifaes, die, listigh en vermetel^12301230

 

Ten stoel gestegen, het bloetdorstigh kerkzwaert zwaeit,

 

En op uw' duim de kroon des Franschen konings draeit,

 

Zult in den kerker op uw eigen bloet verslingeren,

 

En knagen, dul van spyt, het vleesch van uwe vingeren.

1235

Met welk een verf zal ik Urbaen, die om zyn quaet^12351235

 

In 't kerkgeschichtboek als een beul gebrantmerkt staet,

 

Nabootsen? vrage ik dit! wie hem recht af wil malen,¹²³⁷

 

Doop zyn penseel in 't bloet van zeven kardinalen.

1219 Dus: zo.

1221-1222 Gregorius VII voerde een hevige strijd tegen de algemeen verbreide schending van het celibaat.

1226 Alexander den III,

1228 Oktaviaen, anders Viktor den IV,

1228 't Sineesch gedrocht: Alexander III is te Siena geboren.

1225-1229 Alexander III was paus van 1159-1181. Drie kardinalen waren het niet eens met zijn verkiezing en benoemden Viktor IV, die door keizer Frederik Barbarossa beschermd werd. De strijd tussen Alexander en keizer Frederik eindigde pas door Frederiks overgave, waarbij Alexander de voet in de hals van de keizer zou hebben geplaatst.

1230 Bonifaes den VIII,

1230 Bonifaes: Bonifatius VIII, 1294-1303; listigh en vermetel: zijn voorganger Coelestinus V, die zich onbekwaam voelde, had Bonifatius geraadpleegd over de vraag naar de geoorloofdheid van vrijwillige afstand; op Bonifatius' bevestigend advies trad Coelestinus af, en Bonifatius werd op regelmatige wijze tot paus gekozen. De anti-katholieke lectuur wil, dat Bonifatius dwang of dreiging in deze zaak heeft uitgeoefend.

1235 Urbaen den VI,

1235 Urbaen: Urbanus VI, paus 1378-1389, liet vijf (Zeeus: zeven) kardinalen terechtstellen, die deelgenomen hadden aan een complot van de koning van Napels tegen hem.

1237 recht: juist; af ... malen: schilderen.

[p. 109]

 

Wie telt de gruwelen van laetre dagen? hier

1240

Regeert een dwinglant, die de bloedige banier^12401240

 

Voor zyne altaren plant, belust op orelogen.

 

Daer legt de wellust, aen de borsten opgetogen¹²⁴²

 

Der Roomsche Kerkhoer, vol en dronken van het bloet

 

Der onderdanen, door wier zweet zy wordt gevoedt.

1245

Gins zien we een' huichelaer den hemel fel bestryen,

 

Daer hy, omsingelt van gekapte koorharpyen,

 

Het hoerendom beschermt; en, staende voor 't altaer

 

Met opgerechten hoofde en ydel hantgebaer,¹²⁴⁸

 

De weelde en ontucht tracht niet schyn van deugt te staven,¹²⁴⁹

1250

Terwyl hy levend legt in haren schoot begraven.

 

 

 

Maer welk een kerkbeul dreigt my met zyn gram gezigt

 

En toegewronge vuist? of nadere ik te dicht

 

Het muurbehangsel, dat, door ouderdom beschimmelt,

 

Van tempelboeven en van kloosterhoeren grimmelt?¹²⁵⁴

1255

Hy komt, gelyk verwoedt, my onder d'oogen treên,

 

En dreigt my met zyn' stok te breken arm en been:

 

Dies worde ik tot de vlucht voorzigtigh aengeraden,¹²⁵⁷

 

Hoe zeer ik wensch ter loops een reeks van euveldaden

 

Nogh op te halen, om den gront van 't kerktapyt,

1260

Hoe vuil, te stellen tot een' spiegel van dees' tydt;¹²⁶⁰

 

Daer 't kerkgezag, om winst, de kuffen en bordeelen¹²⁶¹

 

Beschermt; terwyl we zien den Paus voor spitsboef spelen,

 

Die elk ontzondigt wie met gelt zyn misdaet boet,¹²⁶³

 

En dus door 't hoerenloon zyn schatkist zwellen doet,¹²⁶⁴

1265

Den zondaer vryspreekt van de straffe zyner zonden

 

Indien hy met een hoer is in den echt verbonden:

 

En keurt des priesters tong zyn leeringen voor valsch,

1240 en andere.

1240 banier: oorlogsstandaard.

1242 opgetogen: opgegroeid.

1248 opgerechten: opgeheven.

1249 staven: bekrachtigen.

1254 grimmelt: wemelt, krioelt.

1257 Dies: daardoor.

1260 De buitensporigheden der Roomsche kerke nader aengeroert,

1261 kuffen: slechte kroegen.

1263 ontzondigt: van zonden reinigt.

1264 dus: op die manier.

[p. 110]

 

Strax dreigt hem 't zwaert zyn hooft te lichten van den hals:¹²⁶⁸

 

Want daer de waerheit uit een' vollen mont wil spreken,¹²⁶⁹

1270

Zal 't koorgedrocht zich in zyn roofspelonk versteken,¹²⁷⁰

 

Bevreest voor 't licht dat op haer' blanken boezem glimt.

 

 

 

Is 't wonder, dat Pasquyn gestadigh scherst en schimpt,^12721272

 

Daer hy, terwyl we hem een gansche vracht zien tillen¹²⁷³

 

Van hekelschriften, al de kerk- en kloostergrillen

1275

Den vreemdeling ontdekt? de man kent 's priesters leus,¹²⁷⁵

 

En ziet vry verder dan de lengte van zyn' neus.¹²⁷⁶

 

Hy, die noit tweedragt uit eenzydigheit verwekte,

 

Noch 't harnas aentoog voor eene uitgebroeide sekte,¹²⁷⁸

 

Spreekt met de Grieken griex, en met den Joot hebreeusch,

1280

In Rome roomsch, en leefde altydt goet ront goet zeeus.¹²⁸⁰

 

Hy die, zoo billyk op het priesterdom gebeten,¹²⁸¹

 

Zich als een voorspraek van de waerheit heeft gequeten,

 

Verlaet de kreitsen van 't schynheiligh Rome, en vlucht¹²⁸³

 

Naer vryere oorden, daer eene aengenamer lucht¹²⁸⁴

1285

Hem noodigt op 't genot van ryker zegeningen.

 

Zoo werdt Umbricius verjaegt door vreemdelingen,

 

Die hem zyn burgerrecht betwistten, toen hy week

 

Naer 't eenzaem Baje, daer hy zich in stiller streek

 

Verlustigde, bekoort op 't vreedzaem buitenleven.^1286-1289

1268 strax terstond.

1269 daer: waar.

1270 versteken: verstoppen.

1272 en bespot.

1272 Pasquyn: Pasquino, een verminkt marmerbeeld van Aias met het lijk van Achilles (of van Menelaos met het lijk van Patroclus) te Rome, waarbij men van oudsher gewoon was anonieme schimpschriften aan te plakken. Zeeus identificeert er hier zichzelf mee (zie o.a. de woordspeling met zijn naam in vs. 1280).

1273 Daer: terwijl.

1275 ontdekt: vertoont, openbaart.

1276 vry: heel wat.

1278 aentoog: aantrok; uitgebroeide: verzonnen.

1280 goet tont goet zeeus: (zegswijze) ronduit, zonder omslag als bij de Zeeuwen; hier uiteraard tevens woordspeling met de naam van de auteur.

1281 billyk: gerechtvaardigd.

1283 kreitsen: kringen, gebied.

1284 daer: waar.

1286-1289 Umbricius: hoofdpersoon in D.J. Juvenalis' 3^e Satire (door Zeeus ‘in Nederduitsche vaerzen toepasselyk uitgebreit, en met aentekeningen voorzien’) ontvlucht Rome vanwege het bedrog, de laster, de brandstichtingen en geweldplegingen die daar schering en inslag zijn door toedoen van Grieken en andere vreemdelingen; hij hoopt rust te vinden in Baiae, de weelderige Romeinse badplaats aan de Golf van Napels.

[p. 111]

1290

Maer zal ik langer, van nieusgierigheit gedreven,

 

Uitheemsche ryken gaen doorkruissen, daer men my

 

Alom vervolgt, en myne onnoosle poëzy¹²⁹²

 

Ten viere doemt? zal ik, gehaet gelyk een nikker,¹²⁹³

 

Gedoogen, dat men met den naem van kerkverklikker

1295

My toegraeut, schoon ik my dien eernaem waerdigh acht;

 

Daer my myn lantgenoot met opene armen tracht^12961296

 

Te omhelzen? zie, hy komt my reets van verre groeten

 

En op de grenzen van myn Vaderlant ontmoeten.

 

Hy kust my wellekoom. indien ik hopen mogt

1300

Dat hy my ongeveinst den kus van welkomst brogt,

 

Hoe aengenaem zou my die lieve ontmoeting wezen!

 

Maer, ach! hoe zal ik flus zyn gramschap moeten vreezen,¹³⁰²

 

Als hy zal merken hoe de Waerheit, fier van tret,

 

Zich op den voorgront van myn dichtpaneelen zet!

1305

Doch laet de laster haer van lastertael betichten,

 

Ik zoek en vind in haer den luister van myn dichten.

 

 

 

Gezegent Neêrlant, dat, beproeft in tegenspoet,¹³⁰⁷

 

d'Uitheemsche dwniglandy vertrapte met den voet,

 

Na dat ge, buiten dwang, weêr vryen adem haelde,

1310

En zulk een vryheit met uw dierbaer bloet betaelde;

 

Met bloet, dat, jammerlyk van weeu en wees beweent,¹³¹¹

 

Den nazaet nogh verplicht het heilige gebeent'

 

Der oude vaderen, de bloem der Batavieren,

 

Te dekken met cipres en eewige laurieren;¹³¹⁴

1315

En onophoudelyk te zingen hunne daên,

 

Gelyk ze in 's lants kronyk met goude lettren staen;

 

Zal ik my zelven wel door ydlen waen misleien,

 

Als ik grootmoedigh my met uwe gunst durf vleien?

1292 onnoosle: onschuldige.

1293 nikker: duivel.

1296 De Dichter op eigen bodem komende, vleit zich met de gunste van zynen Lantgenoot;

1296 daer: terwijl.

1302 flus: spoedig.

1307 en neemt zyn toevlucht tot de Nederlantsche Vryheit,

1311 van: door.

1314 cipres en eeuwige laurieren: symbolen resp. van rouw en eeuwigdurende roem.

[p. 112]

 

Gy hebt de waerheit vaek bevryt voor slagh of stoot,¹³¹⁹

1320

En d'onderdrukte deugt gekoestert in uw' schoot.

 

Noit liet ge een' balling, die zyn vryheit had verloren,

 

Verlegen om uw hulp; veel min een' ingeboren.¹³²²

 

Dit noopt my aen het onvolweven dichttapyt¹³²³

 

De hant te houden in het aenzien van de nydt.

 

 

1325

Maer in wat tael, door wat gedaente of wezentrekken¹³²⁵

 

Zal ik myn' tydtgenoot best aen zich zelf ontdekken?¹³²⁶

 

Hoe zal ik hem doen zien dat ik in myn gedicht,

 

Rontborstigh, ongeveinst, den Christelyken plicht

 

Behartig; daer ik doel op 't ongenaekbaer wezen¹³²⁹

1330

Waer uit hy rees, in wien wy alle zyn verrezen?

 

Somwylen raekt myn voet geene aerde. in 's Heilants lof

 

Verhef ik menigmael my zelven uit het stof.

 

Dan dunkt my dat ik vlieg op hagelwitte pennen.¹³³³

 

Dan schyn ik noch natuur noch mensch noch vleesch te kennen.

1335

Somwylen schyn ik ingebogen door een' last¹³³⁵

 

Die eêr den Heiden dan Godts lievelingen past:¹³³⁶

 

Dan dryf ik langs den gront, vol wereltsche gedachten:¹³³⁷

 

Geen zwaluw vliegt zoo laeg, eer 't regent, op haer schachten.¹³³⁸

 

Op 't minste buitje trek ik dan de wieken in,

1340

Als of my 't water scheen te ryzen tot de kin.

 

Een reiziger, die reist langs onbekende wegen,

 

Verblyt zich als hy heeft de stadt in 't oog gekregen

 

Waer naer hy reikhalsde op den moeielyken tocht;

 

Maer vint hy dat de wegh zich draeit met bogt op bogt,

1345

En dat hy, zwoegende om eens aen het eind te raken,

1319 bevryt voor: gevrijwaard van.

1322 min: minder.

1323 noopt: spoort ... aan; onvolweven: nog niet afgeweven.

1325 zyne betrachting ontdekt in de bespiegeling van zich zelven.

1326 best: het best; ontdekken: tonen.

1329 ongenaekbaar: onbereikbaar, niet te naderen.

1333 dunkt my: denk ik, lijkt het mij; pennen: vleugels.

1335 ingebogen: neergedrukt.

1336 eêr: eerder, meer.

1337 Dan: dan weer (tegengesteld aan ‘dan’ uit vs. 1333).

1338 schachten: vleugelpennen, vleugels.

[p. 113]

 

De plaets, waer van hy quam, weêr telkens schynt te naken,¹³⁴⁶

 

Strax zal de wanhoop hem doen struiklen, daer zyn voet¹³⁴⁷

 

Zich stoot aen 't minste kluitje; en in dien tegenspoet

 

Spoeit hy zich voort, en krygt, na zoo veel ommegangen,¹³⁴⁹

1350

Na zoo veel stribbelings, het eind van zyn verlangen.¹³⁵⁰

 

Zoo zie ik ook somtydts de geestelyk stadt,

 

Het nieu Jeruzalem, op zynen Bouheer prat,

 

En trê (hoe doet my dan die rykdom niet verbazen!)

 

Op jaspis, op safier, smaragden en topazen.

1355

Hier is de parel doof; de schoonste diamant,¹³⁵⁵

 

Hoe schoon hy blaeut, hoe klaer hy watert, hoe hy brandt,¹³⁵⁶

 

Niet waerdigh te bezien: hier is geen nacht te schromen,¹³⁵⁷

 

Daer starlicht, maneschyn noch zon te pas kan komen.

 

't Geloove ontdekt ons hier Godts heiligh aengezigt.¹³⁵⁹

1360

In hem bewegen we ons: in hem zien wy het licht.

 

ô Zaligh denkbeelt, dat ons naer omhoog doet streven,

 

Terwyl de mensch niet leeft, daer wy in Christus leven.

 

Maer, ach! wanneer ik vraeg het nietigh vleesch om raet,

 

Als 't lot my dwarsboomt in myn' menschelyken staet,

1365

Daer ik my vind bedwelmt in ondermaensche dingen,

 

Komt my eene ydle vreeze uit wanhoop licht bespringen.

 

Dan staek ik menigmael myn geestelyke reis,

 

Terwyl ik Sion en zyn vorstelyk paleis¹³⁶⁸

 

Van verre maer beschou. zoo zal een lampe ook schynen

1370

Dan helder, dan weêr flaeu; dan wil haer licht verdwynen;¹³⁷⁰

 

En echter zien wy dat de vlam haer niet begeeft,¹³⁷¹

 

Zoo lang de lemmet maer het minste voetsel heeft.¹³⁷²

 

Indien 't myn dicht ook eens aen houding quam te ontbreken,¹³⁷³

 

Daer 't in zyn verven al te schielyk af mogt steken,¹³⁷⁴

1346 naken: naderen.

1347 Strax: weldra.

1349 Spoeit: spoedt; krygt: bereikt; ommegangen: omwegen.

1350 stribbelings: tegenslagen.

1355 doof: dof (nl. vergeleken bij het eeuwige licht).

1356 blaeut: blauw licht uitstraalt.

1357 schromen: vrezen.

1359 ontdekt: openbaart, toont.

1368 Sion: het ‘nieu Jeruzalem’ uit vs. 1352, de geestelijke heilstaat.

1370 Dan ... dan weêr: nu eens ... dan weer.

1371 echter: toch; haer: het.

1372 lemmet: lampepit.

1373 houding: cachet.

1374 verven: kleuren, tonen.

[p. 114]

1375

Van dagh en schaduw zoo wanordentlyk bestreên,¹³⁷⁵

 

Dat al de kleuren fel krakkeelden onder een;

 

Men denk dan, dat, daer my de werelt aen komt randen,¹³⁷⁷

 

Myn geest beoorlogt wordt van angstige ingewanden,¹³⁷⁸

 

En dat het of aen my of aen den lezer scheelt

1380

Indien myn poëzy aen iemants oog verveelt.

 

 

 

Hoe menigh mensch staet nu niet spoorloos en verlegen,^13811381

 

Daer zoo veel herders op zoo veel verkeerde wegen

 

Hun kudden dryven, die, verbystert, langs de baen

 

Van hare leiders of misleiders henen gaen,

1385

En blindelings het spoor, haer voorgestelt, betreden!¹³⁸⁵

 

De ware Godtsdienst, trou verdedigt door de reden,

 

Die, veiligh achter 't schilt van Godts geheiligt woort,

 

Haer' vyant weêrstant biedt, kan naeulyx ongestoort

 

Zyn' adem halen. ach! hoe droevigh, hoe verslagen,

1390

Hoe deerlyk moet de kerk het kerkverval beklagen,

 

En siddren, daer zy, fel bestormt en aengerandt,

 

Alle oogenblikken dreigt te storten in het zant!

 

Wat uitkomst had zy in dien jammerstaet te wachten,

 

Indien de hemel niet haer' welstant wou betrachten!¹³⁹⁴

1395

De Bouheer van 't Heelal heeft haer op 't schoonst volbout.¹³⁹⁵

 

Zy toit zich nimmer met tapyten, zwaer van gout.

 

Haer hoog gewelf rust op geen marmere kolommen.

 

Voor haer bezwykt de kunst. natuur moet zelfs verstommen

 

By zoo veel rykdoms, by al 't heerelyk sieraet,

1400

Waer mê zy 's werelts pracht zoo ver te boven gaet,

 

Ja verder dan de zon (want niets kan haer verryken)

 

By 't allerminste vonkje in glans is te gelyken.¹⁴⁰²

1375 Van: door.

1377 denk: bedenke.

1378 ingewanden: fig. voor: binnenste, (gevoels) innerlijk.

1381 de veelheit der sekten brengt het menschdom in verwarring.

1381 verlegen: hulpeloos.

1385 voorgestelt: voorgehouden.

1394 betrachten: behartigen.

1395 Afbeelding der Kerke.

1402 gelyken: vergelijken.

[p. 115]

 

Hoe stewigh staet zy niet op haren hoeksteen! steen

 

Op steen gelykt malkaêr van boven tot beneên.

1405

Haer gevelprael is liefde, en liefde ontsteekt haer lusten.

 

't Geloove is haer ciment waer in de steenen rusten.

 

Dat dan het Ongeloof van spyt en gramschap raes',

 

En, stormende op haer borst, zich uit den adem blaes',

 

Niets kan haer deeren, niets vermindert haren luister.

 

 

1410

Geloofsgenoten, die in 't akelige duister

 

Gewandelt hebt, eer nogh uw twyffelent gezigt

 

Door 't sprekend pinxtervier zoo heerlyk was verlicht,

 

En, aen geen slaverny der werelt meer gebonden,

 

Uw heil en heul alleen in Christus hebt gevonden,

1415

Ai, denkt eens hoe het een rechtschape ziel verveelt¹⁴¹⁵

 

Dat elk lichtvaerdigh met den naem van Christen speelt,

 

Schoon hy, van 't waer geloof afkeerigh en verbastert,^14171417

 

Het kruis van Christus snoot door leer en leven lastert.

 

Hoe vele zyn'er, die Godts woort en wet, zoo rein,

1420

Zoo zuiver in zich zelf, op 't aembeelt van hun brein

 

Versmeden en hersmeên! elk hanthaeft zyn gevoelen,¹⁴²¹

 

En durft zyn dwaling op de hooge predikstoelen

 

Bepleiten voor 't gemeen, dat kaf voor koren kiest,¹⁴²³

 

En in den doolhof van dien kerktwist zich verliest.

1425

Dees zal 't Socynsche, die 't Armynsche voetspoor volgen;¹⁴²⁵

 

Die heeft naer Luthers les den ouwel doorgezwolgen;¹⁴²⁶

 

Een ander keurt het goet wat Nailor voor dorst staen;¹⁴²⁷

1415 verveelt: dwars zit.

1417 De naem van Christen wordt aen velen ten onrechte toegeeigent.

1417 hy: ‘elk’ uit vs. 1416.

1421 gevoelen: mening.

1423 voor: in plaats van.

1425 Socynsche: van Socinus, Pools hervormer (gest. 1604), die de drievuldigheid, de godheid van Christus en de kracht der Sacramenten ontkende; Armynsche: van Arminius, Amsterdams predikant, later (1602-1609) hoogleraar te Leiden, die de leer van Calvijn over de genade en de predestinatie verwierp, en daardoor tegenstander van de streng calvinistische Gomarus.

1426 ouwel: hostie.

1427 Nailor: James Nayler (in andere - Nederlandse - geschriften vaak: Jacobus Naylor), 1617?-1660. Een van de vurigste predikers uit de beginperiode van de Quakers; om zijn onbeheerst extatisch optreden en zijn messiaswaan gevangen genomen en gemarteld.

[p. 116]

 

Een ander trekt den rok van Menno Symons aen,¹⁴²⁸

 

Of houdt zyn dwaling voor de werelt nogh verholen,

1430

Terwyl 't hem zoet valt met de menigte te dolen.

 

In zulk een barning van geschillen wordt de ziel¹⁴³¹

 

Geslingert en gesolt, als een verlege kiel,¹⁴³²

 

Die, mast- en zeileloos, door felle tegenwinden

 

Gedreven wordt daer lant noch haven is te vinden;¹⁴³⁴

1435

Tot zy zich eindelyk, van alle hulpe ontbloot,

 

Op een verborge klip of bank te morzel stoot.

 

 

 

Men schuw' geen Afrika, dat zoo veel monsterdieren

 

Moet spyzigen en zien op zynen bodem zwieren:

 

Aen 't snootste monster zet Europe ook ruimte by;¹⁴³⁹

1440

En in Europe is zelfs het vrye lant niet vry.

 

Wie weet of d'outheit niet op onze tyden loerde¹⁴⁴¹

 

Toen zy Europe door een' witten stier vervoerde,

 

En of die logen ons geen waerheit heeft voorspelt!

 

De stier, terwyl hy weit en wandelt over 't velt,

1445

Voelt zich van lieverlê door geile liefde ontvonken,

 

En schiet uit zyn gezigt de vriendelykste lonken

 

Die immer eene maegt vervoerden. 't geile beest,

 

Zoo schoon van huit en haer, zoo welgevormt van leest,

 

Weet, daer het gaet aen strant in 't kabblent water baden,

1450

Agenors dochter op zyn' ronden rug te laden,

 

En voert haer over zee, tot daer 't aen Krete landt,

1428 Menno Symons: 1496-1561, aanvankelijk R.K. priester, sloot zich ± 1533 aan bij de Wederdopers, die de kinderdoop verwierpen en een spoedige wederkomst van Christus aannamen. Na het fanatieke optreden van een deel der Wederdopers te Munster en Witmarsum was Simons leider van de vreedzame Wederdopers (Mennisten); in 1542 moest hij het land verlaten om aan de achtervolgingen te ontkomen.

1431 barning: branding.

1432 verlege kiel: in nood verkerend schip.

1434 daer: daarheen waar.

1439 zet ... by: verschaft, geeft.

1441 Het bedrogh, ingevoert onder schyn van Godtsdienst, vergeleken met de fabel van Jupiter en Europe.

[p. 117]

 

En in Europe lescht zyn' vullen minnebrant.^{1440-14521452}

 

De priesterschap, verdeelt in duizent duizent sekten,

 

Die zoo veel onheils in Europe lang verwekten,

1455

Heeft al van outs, gesterkt door wereltlyke magt,

 

Dat schoon gedeelte van de werelt vuil verkracht.

 

Zy wil dat elk zich zal op haer gelaet betrouwen,¹⁴⁵⁷

 

En in haer wit gewaet een rein gemoet beschouwen.

 

Zy lokt het menschdom met een' minielyken lach,

1460

En, lachende, gebruikt ze een' knoop van kerkgezag:

 

En al wie zich maer vint verwart in hare netten

 

Zal meer op 's priesters oog dan op den hemel letten:

 

Men leent het oor aen een' bedriegelyken mont

 

Die met de waerheit speelt van 't eewigh heilverbont.

 

 

1465

Onzaligen, die, van verwoetheit aengedreven,¹⁴⁶⁵

 

Het ware kruisgeloof den dootsteek tracht te geven,

 

Hoe lange zult gy op de godtgewyde blaên

 

Uw tanden slyten, en de waerheit tegengaen?

 

Hoe lange zult gy nogh langs opgehoopte bergen

1470

Uit dartlen overmoet de hoogste Godtheit tergen,

 

Afkeerigh van het licht dat op haer voorhooft praelt

 

En al de werelt met zyn glanssen overstraelt?

 

Of wilt ge, als Lucifer, baldadigh en vermetel

 

Op zyn verwaten heir, haer bonzen uit den zetel?¹⁴⁷⁴

1475

Wat dulheit! vreest, ai vreest den blixem van haer vuist,¹⁴⁷⁵

 

Die 't wederspannigh volk verplettert en vergruist;

 

Die zoo gevoeligh treft; die nimmer kan gedogen

 

Dat eenig mensch besta het opperste vermogen¹⁴⁷⁸

 

Trotsmoedigh 't hooft te biên. hoe ysselyk, hoe naer

1480

Doet zich uw sterflot op! wat loopt uw ziel gevaer,¹⁴⁸⁰

 

Terwyl ge vreest dat u de wraek volgt op de hielen

1440-1452 Europe: dochter van de Phoenicische koning Agenor; zij wordt door Zeus in de gedaante van een stier benaderd en naar Creta ontvoerd.

1452 lescht: blust.

1457 Zy: de priesterschap.

1465 Schrikkelyke hoogmoet veler kerkelingen.

1474 heir: leger; bonzen: gewelddadig verdrijven.

1475 dulheit: dwaasheid.

1478 vermogen: macht.

1480 doet ... op: vertoont zich.

[p. 118]

 

Gelyk de schaduw 't lyf; en dat ontelbre zielen,

 

In 's afgronts zwavelpoel uit razend ongedult

 

Reikhalzen op uw komst! gy wyt u zelf de schult

1485

Van haer' vervloekten staet, vol duldelooze plagen;

 

En hoort vast hoe zy u ter helsche vierschaer dagen.

 

Hoe vreeslyk zal voor u de wreede sterfuur zyn

 

Die u een denkbeelt geeft van d'eindelooze pyn!

 

Dat denkbeelt doet u met de nare doot reets kampen,¹⁴⁸⁹

1490

Daer gy door d'overwigt van onweêrstaenbre rampen

 

Bezwykt, en eindelyk de ziel ter kele uitblaest,

 

Die, daer gy zieltoogt, op salpetervlammen aest.¹⁴⁹²

 

Ontzinden, zult gy noit uw' dullen yver staken;¹⁴⁹³

 

Wilt gy geen einde van uw snoode dwaling maken;

1495

't Is billyk dat gy dan de straffen van Godts hant

 

Rechtvaerdigt, daer ge u vindt in 't midden van den brant.

 

 

 

Ach! stond het my nu vry myn tong te wederhouwen,¹⁴⁹⁷

 

En ware ik niet verplicht het wangedragh te ontvouwen

 

Van hen, die 't volk doorgaens voor heilbezorgers groet,

1500

En uit wier monden elk de waerheit hooren moet;

 

Van hen, wier plicht het is den volke te vermanen,

 

En door hun leer het spoor ter zaligheit te banen;

 

Van hen, die zich niet stout en onbeschaemt gedruis

 

Beroemen, dat zy zyn verdadigers van 't kruis,¹⁵⁰⁴

1505

En door hun ergerlyk en buitensporigh leven

 

Een heilloos voorbeelt aen hun kerkgemeente geven!

 

 

 

Maer, ach! wat angst, wat schrik vermeestert my, zoo dra

 

Ik met een diep ontzag naer 't breet gestoelte ga!

 

Durf ik de zitplaets, die alleen den tempelvaderen

1510

Gewydt is, zonder schroom met stoute schreden naderen!

 

Magh ik my zelven wel betrouwen in 't gedrang,¹⁵¹¹

1489 nare: akelige.

1492 aest: jaagt.

1493 dullen: dolzinnige.

1497 Hun wangedragh,

1504 verdadigers: verdedigers.

1511 lasterzucht,

[p. 119]

 

Daer priester Lastermont, met tranen op de wang,

 

's Volx euvelen beweent; tot hy, van spyt gezwollen,

 

Laet duizent blixemen en duizent donders rollen

1515

Op 't schuldeloos gemoet dat voor den godtsdienst pleit,

 

Het schyngeloof verfoeit, en niets dan waerheit zeit?

 

Wel waerom zou ik niet! wie kan my toch beletten

 

De deugt in haer sieraet en vollen glans te zetten,

 

En d'ondeugt, daer zy in altaergewaden zit

1520

Gedost, een ysre stang te legeen in 't gebit?

 

 

 

'k Zal priester Vroomaert noch zyn' vromen handel laken

 

Maer Lastermont, zoo snoot van leer en leven, wraken,

 

Die, daer hy klopt en tobt en tiert en woelt en woedt,

 

Vergiftigh zever spuwt op 't onbevlekt gemoet;

1525

Waer door de mensch geraekt, uit wanhoop, tot verkeertheit,

 

Die blint blyft hangen aen den naem van godtgeleertheit:

 

Als of'er noit iets aan zyn prediktael ontbrak,

 

En zyne tong altydt gewyde waerheit sprak,

 

Ja, zoo geleertheit steekt in lasterlyk berispen,¹⁵²⁹

1530

In schelden, schimpen, en in geesselen en gispen,

 

Blinkt hy gelyk een licht in godtgeleertheit uit,

 

Nadien hy vaek zyn' mont met lastertael ontsluit,¹⁵³²

 

En, zoet op tweespalt, door regeerzucht aen het branden,

 

Het wettigh raethuis en zyn raden aen durft randen.

 

 

1535

Maer Rykaert, die op 't oog van Lastermont steets past

 

En hem den titel geeft van disch- en keldergast,

 

Om niet in 't openbaer met bulderen en schelden

 

Zyn' vuilen handel of zyn' naem te hooren melden,

 

Kan vry van laster en gerust ten tempel gaen;

1540

Doch zulk een vryheit komt hem dier genoeg te staen,¹⁵⁴⁰

 

Als hy zyn' tafelvrient, op duizent vreemde gesten^15411541

1529 zoo: indien.

1532 Nadien: aangezien.

1540 dier: duur.

1541 gulzigheit,

1541 gesten: handelingen.

[p. 120]

 

En grillen afgericht, den hollen balg ziet mesten;¹⁵⁴²

 

Die, eer hy op zyn bê nogh Amen heeft gezegt,¹⁵⁴³

 

Zyn kromme vingers slaet in 't rookend dischgerecht.

1545

Ai, zie zyn kneukels eens van vette saussen blinken,

 

Die 't volgeschonken glas bemorssen onder 't drinken.

 

Hoe gulzigh zwelgt hy het gebraet, zoo brandend heet,

 

Dat d'ongekaeude brok valt op het tafekleet!

 

Hy grabbelt, grypt en tast, als had hy zeven monden

1550

En zeven magen, niets blyft van hem ongeschonden.¹⁵⁵⁰

 

Schenk, roept hy, schenker: schenk den nap ten boorde vol:

 

Tot hy door d'eetzael loopt als uitgelaten dol.

 

Maer als hy u vermaekt met poetsen en grimmassen

 

Staet u, ô Rykaert, op zyn vingerspel te passen:

1555

Licht kleeft'er, zoo gy maer eens omziet naer den want,

 

Het eene of 't ander aen de palmen van zyn hant.

 

't Is 't zyne al wat hy ziet: niets kan hem meer verdrieten

 

Dan dat een brok magh op de tafel overschieten.

 

Die fyne broeder denkt of praet nu niet van gaen;

1560

Maer aenstonts moet'er kelk en berkemeier aen.^15601560

 

Wat hoort men hem al geile en vuile deuntjes zingen,

 

Daer hy den vloer verslyt met schuiven, danssen, springen,

 

En d'oogen spelen laet op 't leeggedronken glas!

 

Zyn zondagskleet wordt hier een rechte guicheltas¹⁵⁶⁴

1565

Als hy zyne armen steekt uit d'opgeschorte mouwen,

 

En zich in 't onderpak by 't kaerslicht laet aenschouwen,

 

En als een Arlequyn zyn personaedje speelt.

 

Had hem Ostade eens naer het leven afgebeelt,¹⁵⁶⁸

 

Of waer 't Kallot gegunt zyn wezen af te malen,¹⁵⁶⁹

1542 balg: maag.

1543 bê: gebed.

1550 van: door.

1560 en andere ongebondentheden:

1560 berkemeier: grote drinkbeker, oorspr. uit een berketak gemaakt.

1564 rechte: echte; guicheltas: lett.: goocheltas, zak waar de goochelaar zijn voorwerpen uit te voorschijn tovert.

1568 Ostade: Adriaan van Ostade, 1610-1684, beroemd schilder en etser te Haarlem.

1569 Kallot: Jacobus Callot, 1593-1635, Frans tekenaar en graveur van Europese faam. (Hij graveerde o.a. het beleg van Breda in opdracht van Isabella.); wezen: gezicht; af te malen: uit te beelden.

[p. 121]

1570

Zulk ets- of snywerk waer onmooglyk te betalen.

 

Hy zingt vast wat 'er komt van Keulen aen den Ryn,¹⁵⁷¹

 

Tot dat hy wentelt in zyn' draf gelyk een zwyn.¹⁵⁷²

 

De dienstmaegt leit hem uit, die in haer' schoot ten leste

 

Eene uitgebraekte golf voor drinkgelt krygt ten beste.

 

 

1575

Wel, Fynman, zeg my, is dit leven, naer uw leer?¹⁵⁷⁵

 

Beklimt gy mergen den gewyden kansel weêr?

 

Zal 't u gegunt zyn in het heiligdom te naderen,

 

En uw bemorste hant aen d'onbemorste bladeren

 

Te slaen, daer uwe tong de dronkenschap verfoeit,

1580

Den wellust hekelt, en de gulzigheit besnoeit?

 

Zal 't u gegunt zyn in het koorgewaet te treden;

 

Den Oppertroonmonarch met zondige gebeden

 

En ydel hantgebaer te ontmoeten, in een tael,

 

Getoit en opgeschikt met valsche woordenprael?

1585

Zal 't u gegunt zyn de godtvruchte kerkgemeente,

 

Die schooner dan de gloet van 't edelste gesteente

 

In 't oog der Godtheit blinkt, verlieft op haren glans,

 

Te zeegnen, daer gy van den hoogen kanseltrans

 

Uw handen uitbreit, en 't gezigt slaet naer den hemel

1590

Met een geveinst ontzag, terwyl gy 't kerkgewemel

 

Inwendigh aenmerkt als onnozel van gemoet,

 

En in het uitgaen voor misleide schapen groet?

 

Is dat uw herderampt zorgvuldigh waergenomen?

 

Zyn dat de plichten van een' leeraer nagekomen?

1595

En tracht men zoo den wegh des hemels te betreên?

 

Quaem eens met d'echte leer uw leven over een

 

Op 't heerlyk voetspoor van uw tydt- en amptgenoten,

 

Men zou zich aen den steen, door u gelegt, niet stooten.

 

Men zou, wanneer gy moet de kerkstraffe ondergaen

1600

En andren in uw plaets zien op den kansel staen,

1571 vast: voortdurend.

1572 draf: vuiligheid.

1575 waer door de gemeente ontsticht en geergert wordt.

[p. 122]

 

Uw kerkgenoten niet al zuchtend hooren zeggen:

 

Daer zit de man die ons het wetboek uit moest leggen;

 

Daer zit hy, die zoo vaek de waerheit heeft bepleit,

 

En, andren leidende, zich zelven heeft misleit.

1605

Wat vruchten kan hy ons nu door zyn lessen geven,

 

Daer elk geërgert is aen zyn onzaligh leven!

 

 

 

Wie moet niet yzen, wie niet siddren, daer hy hoort

 

Baldadigh spelen met het godtgewyde woort,

 

Met Godt en godtsdienst; en het heil der zuchtende armen

1610

Quansuis betrachten, die van koude en honger karmen?

 

Daer Godt en godtsdienst wordt misbruikt om vuil genot

 

Te queeken, en de kerk en 't kerkgezag bespot:

 

Daer Godt en godtsdienst moet om aertschen wellust lyden?¹⁶¹³

 

ô Droeve zeden! ô bedriegelyke tyden!

1615

ô Huichelaren, zoo vuilaerdigh van gemoet!

 

ô Stokebranden! ô onzaligh nachtgebroet!

 

Hoe durft ge in 't openbaer van Godt en godtsdienst spreken,

 

En zoo stouthartigh in 't bestraffen der gebreken¹⁶¹⁸

 

Elk onder d'oogen zien? daer alles wat gy wraekt

1620

Met open monde u voor Godts vierschaer schuldigh maekt:

 

Daer alles wat gy wraekt u zelf is toe te schryven.¹⁶²¹

 

Of meent gy dat men op uw' handel en bedryven

 

Geen acht geeft? meent gy by de werelt te volstaen

 

Met nu en dan op stoel of in de kerk te gaen?¹⁶²⁴

1625

Neen, neen! en zoo gy al de werelt mogt bedriegen,

 

De Godtheit is door geen bedrogh in slaep te wiegen.

 

 

 

'k Zwygh van den broedertwist die 't broederdom verdeelt^16271627

 

Dat minder om de daet dan om den naem krakkeelt:

 

Ik heb, ondanx myn groene en onbedreve jaren,

1613 om: ter wille van.

1618 stouthartigh: brutaal.

1621 wraekt: afkeurt.

1624 stoel: preekstoel.

1627 Broedertwist.

1627 den broedertwist: de strijd tussen Remonstranten en Contra-Remonstranten.

[p. 123]

1630

Al overlang geleert dat waerheit haet kon baren.¹⁶³⁰

 

Maer 't sta my vry, uw' naem, ô Helden, die de nydt

 

Heeft in haer' weêrwil aen d'onsterflykheit gewydt,¹⁶³²

 

Te melden, al dreigt my de Laster aen te randen,

 

Die vaek haer' angel wet op d'edelste verstanden.¹⁶³⁴

 

 

1635

'k Herdenk de tyden niet, bezwangert van gewelt,

 

Waer in 's lants vryheit zich zoo deerlyk zagh beknelt,

 

Al is 't geheugen aen den nazaet toegelaten.¹⁶³⁷

 

Een droef geheugen! dat den vrygevochten staten

 

Zoo dier stont, toen men zagh hoe dat d'Onnozelheit,^16391639

1640

Schoon elk haer onschult bleek, nogh schuldigh werdt bepleit:

 

Toen zich de Staetzucht ging met Eigenbaet verbinden,¹⁶⁴¹

 

En voor de Waerheit zelfs geen herberg was te vinden.¹⁶⁴²

 

'k Herdenk de tyden niet waer in de tieranny,

 

Ten troon geklommen, heet op staet- en lantvoogdy,

1645

Den godtsdienst reukeloos quam in den schilt gevaren,¹⁶⁴⁵

 

Ontydigh toegejuicht van muitgezinde scharen.

 

Want wou ik eens myn oog op 's lants geschichtboek slaen,

 

Ik had maer naewelyx eene eeu te rug te gaen,

 

Of 'k zagh van ramp op ramp de Vryheit overrompelt,

1650

En als een droeve weeu in diepen rou gedompelt;

 

Daer zy 's lants Voorspraek ziet met afgehouwen strot¹⁶⁵¹

 

Den zanthoop kussen op het bloedige schavot.

 

Dan zou 'k de schande van myn' lantgenoot verbreien

 

Door gruwlen die tot aen den hoogen hemel schreien.

1655

Dan zou ik d'onschult in de Vaedren van den staet

 

Zien doemen met den naem van lant- en kerkverraet;¹⁶⁵⁶

1630 overlang: lang geleden.

1632 in haer' weêrwil: tegen haar zin.

1634 wet: scherpt.

1637 't geheugen: het herinneren, de herinnering.

1639 Schadelyke gevolgen.

1639 dier stont: duur te staan kwam; d'Onnozelheit: Johan van Oldenbarnevelt.

1641 Staetzucht: machtsbegeerte.

1642 herberg: verblijfplaats, schuilplaats.

1645 reukeloos: onbezonnen; in den schilt gevaren: bestrijden.

1651 's lants Voorspraek: Johan van Oldenbarnevelt.

1656 doemen: veroordelen.

[p. 124]

 

Daer zy, van misbedryf noch valscheit te overtuigen,

 

Voor 't onrechtvaerdigh zwaert 't rechtvaerdigh hooft moet buigen.

 

En zong ik haer ter eere, ik zong my buiten aêm.

1660

Wat stem, hoe hoog, is tot zoo hoog een' toon bequaem?¹⁶⁶⁰

 

't Geraes der grendlen, al 't gekraek der ysre deuren

 

Zou my, uit hartewee, het hart van een doen scheuren.

 

Waer vond ik ooren by het schreiende gemeen,¹⁶⁶³

 

Daer kluisters, kram en slot vast ramlen onder een,¹⁶⁶⁴

1665

Terwyl d'Onnozelheit met toegewronge handen,

 

Gekerkert, pleiten moet voor sprakelooze wanden?

 

 

 

ô Wakkre zielen, die, uit 's werelts nacht verhuist,¹⁶⁶⁷

 

Uwe eedle rompen zaegt van bloedigh stof begruist,¹⁶⁶⁸

 

Toen aen vermomt Bedrogh 't gemeen om raet ging vragen;

1670

Toen, om 't gemeenebest op 't veiligste te plagen,

 

De Staetzucht op haer' duim den kostelyken hoet

 

Der Vryheit draeide, laes! ten koste van uw bloet;¹⁶⁷²

 

Hoe wensch ik in den beemt van uwen lof te weien!¹⁶⁷³

 

Maer 'k zal voorzigtigh van zoo groot een voorwerp scheien,

1675

Op dat myn Zangster, van mêdogentheit geport,

 

In zuchten, klagen, noch in tranen schiet te kort.

 

't Zal ons genoeg zyn dat we in zwygende gedachten

 

Een' aengenamer dagh, na zoo veel nare nachten,

 

In 't end beschouwen; dat wy weten, hoe de Nydt

1680

De Waerheit drukte door godtslasterlyk verwyt;¹⁶⁸⁰

 

En hoe het Ongeloof zelfs drong tot in 't gebeente,

 

In 't merg en ingewant der dwalende gemeente,

 

Die waent dat zy zich voelt door vaste spys verquikt,

 

Tot ze, overladen, aen haer eigen voetsel stikt.

1660 bequaem: geschikt, in staat.

1663 gemeen: volk.

1664 vast: voortdurend.

1667 Lof van godtvruchtige mannen.

1668 van: door.

1672 laes: helaas.

1673 weien: vertoeven.

1680 drukte: onderdrukte.

[p. 125]

1685

't Zal ons genoeg zyn, dat we uw lotgeval beschouwen,

 

Doorluchte mannen, op wier nek wy ons vertrouwen:

 

't Zy gy in Christus kruis u zelven vindt gekruist,

 

En 't kruis verdadigt, met geen blixems in de vuist,¹⁶⁸⁸

 

Maer door de kracht van 't woort dat, van genade ontsteken,¹⁶⁸⁹

1690

Verstaelde harten weet te morslen en te breken:

 

Het zy we ons vinden door uw licht in 't licht gestelt,

 

Waer door de ziel in 't vier van 's Heilants liefde smelt.

 

Wat schynt de waerelt ons niet walgelyk te wezen,

 

Daer wy met u zyn uit het aertsche stof verrezen!

1695

Want lukt het ons dat wy op uwe schoudren staen,

 

Heft gy ons hooger dan de wisselende maen

 

De starren monstert. en wanneer wy, aengedreven¹⁶⁹⁷

 

Van eerzucht, langs uw spoor de zon in 't aenschyn streven

 

Op klaren middagh, als een arent snel en vlug,

1700

Haelt zy haer stralen uit eerbiedigheit te rug,

 

Gedachtigh hoe ze uit spyt voorhenen pleeg te quynen¹⁷⁰¹

 

Toen zy haer licht liet op een blinde werelt schynen.

 

Dus staen wy nimmer in bespiegelingen stil,¹⁷⁰³

 

En zien de wereltkloot bewegen om zyn spil.

1705

Of dryven we door 't zwerk op uw gezwinde pennen,¹⁷⁰⁵

 

Wy leeren, waer ge ons voert, de ware Godtheit kennen;

 

Geen Godtheit die, gevormt naer 't ydel harssenbeelt¹⁷⁰⁷

 

Van 't menschelyk vernuft, de rol van Proteus speelt,¹⁷⁰⁸

 

En spreekt door 's priesters mont in allerhande talen,

1710

Verscheiden van geluit; terwyl zy duizentmalen

 

Verwisselt van gedaente en steets van verf verschiet,¹⁷¹¹

 

Haer wetten tegenspreekt en haer gebodt verbiedt.

 

Een andre Godtheit rukt de vliezen van onze oogen,

1688 verdadigt: verdedigt.

1689 ontsteken: ontstoken.

1697 monstert: beziet.

1701 pleeg: placht.

1703 Dus: op die manier, dan.

1705 gezwinde pennen: snelle vleugels.

1707 Onderscheit tusschen de valsche en

1708 Proteus: Griekse zeegod die de macht bezat zich in allerlei gedaanten te veranderen.

1711 verf: kleur.

[p. 126]

 

En doet ons knielen voor haer onbepaelt vermogen^17141714

1715

Uit eerbiet, niet uit vrees. zy slaet ons altydt gâ

 

En lacht ons minzaem toe. haer tong vloeit van genâ.

 

Haer boezem zwelt van liefde; en in haer zaligh wezen¹⁷¹⁷

 

Is altydt vreugde, en niets dan eewigh heil te lezen.

 

Hoe zou 't my lusten haer met onnavolgbren zwier

1720

Te schildren, quam een strael van godlyk pinxtervier,

 

Op dat ik haer volmaekt naer waerheit af mogt malen,

 

Thans in myn' boezem en op myn papieren dalen!

 

Dan kreunde ik my geen nydt, hoe fel zy ook mogt woên:¹⁷²³

 

Dan had myn tafereel penseel noch verf van doen.¹⁷²⁴

1725

En zoo 'k my niet mislei (hoe zou ik my misleiden,¹⁷²⁵

 

Daer zich myn geest vindt van de werelt afgescheiden,¹⁷²⁶

 

Van 't vleesch ontkerkert, want al wat ik zie is licht!)

 

Ik zie geen schaduwe, ook geen' omtrek voor 't gezigt.

 

ô, Welk een ruimte geeft die zalige vertooning

1730

Aen myn' verrukten geest, gerukt uit 's aertryx wooning!

 

Hoe volg ik met myn stem het hooge hemelliet

 

Van 't englenkoor, dat al de werelt overziet?

 

En, of de werelt my dat heil niet toe wou passen,¹⁷³³

 

Wie is de belgzucht, wie is d'afgunst oit ontwassen?¹⁷³⁴

 

 

1735

Dat elk zyn oordeel met eene ongeveinsde tael,¹⁷³⁵

 

't Zy hy den rechten wegh betrede, 't zy hy dwael,

 

Ter toetse brenge, is met geen recht te wederstreven¹⁷³⁷

 

In 't vrye lant, waer in 't ons is gegunt te leven:

 

Als d'eerbiet voor Godts kerk, 't gezag der Overheit

1740

Ons noopt, dat wy gedwee, en zonder onbescheit,¹⁷⁴⁰

1714 ware Godtheit.

1714 onbepaelt vermogen: onbegrensde macht.

1717 wezen: gelaat.

1723 kreunde ik my geen nydt: stoorde ik mij niet aan de nijd.

1724 van doen: nodig.

1725 Verrukking.

1726 Van ... ontkerkert: aan ... ontstegen.

1733 of: ook al; toe ... passen: gunnen.

1734 belgzucht: toornigheid; ontwassen: ontgroeid.

1735 De vryheit der Nederlanden, in het belyden van hun geloof en godtsdienst.

1737 ter toetse brenge: op de proef stelt; te wederstreven: tegen te gaan.

1740 onbescheit: overmoed.

[p. 127]

 

De waerheit, al ons heil, in Christus kruis betrachten,

 

En wat de wet en 't recht ons voorstelt heiligh achten.

 

Zoo lydt de kerk geen' last, zoo lyden d'Overheên

 

Geen' hoon, geen opspraek by het weiffelent gemeen.

1745

Maer, ach! wanneer wy zien op 's lants historibladeren,¹⁷⁴⁵

 

En op den handel van de vaedren onzer vaderen,

 

Wat speelt de Laster dan op Neêrlants schoutoneel

 

Een vreesselyke rol van kerk- en straetkrakkeel,

 

Daer 't niemant is gegunt zyn hart recht uit te spreken!

 

 

1750

Hoe fel was d'Afgunst niet in heeten toorne ontsteken,¹⁷⁵⁰

 

Beroemde Kartes, toen 't naturelyke licht,^17511751

 

Dat uw verstant verlichtte, elk flikkerde in 't gezigt;

 

Toen gy de Hydra, na er wiens lessen d'outheit luisterde,¹⁷⁵³

 

Ter scholen uitzweepte, en in stale boeien kluisterde,

1755

En d'echte waerheit, die noch voorspraek noch gezag

 

Kon vinden, voerde, in spyt der logen, aen den dagh!¹⁷⁵⁶

 

Wat hebt gy niet al smaets en bittren hoon geleden

 

Wanneer u niemant wist met reden te overreden!

 

Hoe hevigh werdt gy van uw stoute weêrparty¹⁷⁵⁹

1760

Besprongen, en beticht van snoode afgodery!

 

Gy hadt (dus voer zy uit) uw' tydtgenoot verbastert,¹⁷⁶¹

 

Natuur verkracht, en zelfs Godts mogentheit gelastert;

 

Gy stroide uw onkruit in haer bloemprieel, wiens blaên

 

Voor 't zonlicht sluiten, en door 't maenlicht opengaen.

1765

Die schennis wort geboet met lasteren en vloeken,

 

Terwyl de wraek in d'asch van uw verbrande boeken

 

Zich hoopt te koesteren. waer vindt gy heil of heul?

 

Uw vyant, naer men zegt, heeft met den letterbeul

1745 Vervolging in voorgaende tyden, gepleegt aen

1750 ontsteken: ontstoken.

1751 Kartes,

1751 Kartes: René Descartes (1596-1650), Frans wijsgeer en grondlegger van het moderne rationalisme; hij verbleef lange tijd in Nederland, waar zijn grote bestrijder de Utrechtse hoogleraar G.J. Voetius was.

1753 Hydra: zevenkoppige waterslang, nl. het ongeloof.

1756 in spyt: ondanks.

1759 van: door.

1761 zy: de tegenpartij.

[p. 128]

 

Gesproken; en men zal de vlam niet eerder smoren,¹⁷⁶⁹

1770

Voor zy zoo hoog klimme als de domkerk met haer' toren:

 

Op dat de nabuur moge aenschouwen, hoe verwoet

 

De haet zich meester maekt van een ontrust gemoet,¹⁷⁷²

 

Dat zoo vele eewen lang de werelt heeft bedrogen

 

Door 't schynschoon klatergout van d'opgetoide logen.

 

 

1775

En, och! waer Kartes nogh de laetste maer geweest

 

Die heeft geleden om de leiding van zyn' geest,

 

Men had u zoo verwoet, zoo fel niet zien bespringen,

 

Daer gy ten doel stondt voor muitzuchtige aterlingen,¹⁷⁷⁸

 

Schoffeerders van de kerk, ô nyvre Kok, daer gy^17791779

1780

d'Onkunde, uw vyandin, streefde in uw vlucht voorby;

 

Daer ge u kloekmoedigh in de twistorkanen waegde,

 

En 't heilloos ondier uit zyn nachtspelonken daegde:

 

Gy hadt, ô Momma, zoo verheerlykt na uw doot^17831783

 

Met van der Wayen, uw' beroemden amptgenoot,^17841784

1769 smoren: doven.

1772 ontrust: verontrust.

1778 aterlingen: snoodaards.

1779 Kok,

1779 Schoffeerders: onteerders, schenders; Kok: Johannes Coccejus (1603-1669), geboren te Bremen; 1636 hoogleraar in Oosterse talen te Franeker; 1650 te Leiden; ± 1658 begon men aan zijn rechtzinnigheid te twijfelen, en sindsdien had hij vele aanvallen te verduren. Zijn grote tegenstander was de Utrechtse hoogleraar Voetius, tegenover wiens scholastieke methode Coccejus een nieuw, vrijer bijbelonderzoek plaatste. De tegenstelling Voetianen - Coccejanen bleef nog lang na beider dood bestaan.

1783 Momma,

1783 Momma: Willem Momma (1642-1677), geboren te Hamburg, in Leiden leerling van Coccejus; predikant te Lübeck en hoogleraar te Ham in Pruisen. Door toedoen van J. van der Waeyen (zie volgende noot) werd hij in 1676 naar Middelburg beroepen: een felle strijd ontbrandde tussen Voetianen (in de classis Middelburg, de Staten van Zeeland en prins Willem III) en Coccejanen (in de magistraat van Middelburg). De persoonlijke tussenkomst van prins Willem III was nodig om Momma's bevestiging door de magistraat ongedaan te maken; dat gebeurde 4 dec. 1676. Hij stierf vrij spoedig na zijn ontslag.

1784 Van der Wayen,

1784 van der Wayen: Johannes van der Waeyen (1639-1701), achtereenvolgens predikant te Spaarndam, Leeuwarden en Middelburg. Na aanvankelijk de Voetiaanse richting te zijn toegedaan, neigde hij later tot het Coccejanisme, waarvoor hij te Middelburg openlijk partij trok, waardoor hij grote moeilijkheden ondervond; toen hij ging ijveren voor de benoeming van Willem Momma tot hoogleraar te Middelburg, werd hij met deze in 1676 van zijn ambt ontzet. In 1677 werd hij hoogleraar te Franeker.

[p. 129]

1785

Der dwinglandye zoo veel tooms niet moeten geven.¹⁷⁸⁵

 

En gy, ô helden, die, in 't vleesch door 't vleesch verdreven,^17861786

 

En als godtslasteraers gebrantmerkt, nu by Godt

 

Noch vleesch noch werelt kent, en met de werelt spot,

 

(Uw namen zal ik met eerbiedigheit verzwygen)

1790

Gy zaegt uw glory noit tot zulk een hoogte stygen,

 

Als toen het Ongeloof zyn krachten had verspilt,

 

En zynen klaeu gequetst op 't ongekneusde schilt,¹⁷⁹²

 

Door uwen arm bestiert, uit diamant gehouwen,

 

En in wiens ommetrek de waerheit is te aenschouwen.¹⁷⁹⁴

1795

Hoe zaligh is ons uw geheugenis! hoe groot¹⁷⁹⁵

 

Het heil dat gy voorspelde aen uwen kerkgenoot,

 

Die, na hy had gedoolt in d'avontschemeringen,¹⁷⁹⁷

 

Den dagh in d'oogen zagh, geredt van twyffelingen!

 

En schoon de logen op uw heilige asschen smaelt;

1800

Schoon uw gevoelen wordt als godloos afgemaelt;¹⁸⁰⁰

 

En of ge onschuldigh wordt voor ketters uitgekreten,¹⁸⁰¹

 

Geen vuile schensmet kleeft op 't zilverblank geweten.

 

Indien gy met uw oog eens naer beneden zaegt,

 

Daer gy voorheen zoo fel verdrukt werdt en geplaegt,¹⁸⁰⁴

1805

Hoe hoog zoudt gy het heil der kerke in onze tyden

 

Waerdeeren, en niet eens gedenken aen uw lyden!¹⁸⁰⁶

 

Dan zoudt gy nogh, ten loon van uw geleden leet,

 

Bespeuren dat uw vlyt niet vruchtloos was besteedt:

 

Dan zoudt gy op uw' raet ons zien op Christus bouwen,

1810

Daer we onze zaligheit alleen in hem beschouwen:

 

Gy zoudt niet denken op het schuldeloos papier,¹⁸¹¹

 

Weleer geoffert aen het ongenadigh vier;

 

Maer aen dat vier zoudt gy de fakkels zien ontsteken

1785 Der: aan de; tooms: vrijheid.

1786 en andren.

1786 in 't vleesch door 't vleesch verdreven: als mens (d.i. tijdens uw leven) door mensen verdreven.

1792 schilt: (fig. voor) het ware geloof.

1794 in wiens ommetrek: waarop (nl. op het schild).

1795 uw geheugenis: de herinnering aan u.

1797 na: nadat.

1800 afgemaelt: afgeschilderd.

1801 of: ook al.

1804 Daer: waar.

1806 gedenken: terugdenken.

1811 op: aan.

[p. 130]

 

Die met haer stralen door de dixte dampen breken;

1815

Door dampen, die, gegroeit uit kerktwist, al de lucht

 

Vergiftigen: gy zoudt, nu buiten toom en tucht,¹⁸¹⁶

 

U vleien in het heil van uw nakomelingen,

 

En uw triomfliet op veel hooger toonen zingen.

 

 

 

Gy mê, die rustigh nogh, als pylers van Godts huis,^18191819

1820

Het kerkgevaerte torst, bootschappers van het kruis,

 

Gezanten van den vrede, in Christus ons beschoren,

 

Wat laet gy nu uw stem niet met meer vryheits hooren

 

Dan eertydts, toen de vreeze uw bloode lippen sloot,¹⁸²³

 

Daer ge alle dagen stondt voor duizent rampen bloot!

1825

Wy leven daer gy leeft een aengenamer leven.

 

Het onweêr, dat ons dreigde, is uit ons oog gedreven.

 

't Lukt ons te zien den staet geredt van dwinglandy,¹⁸²⁷

 

's Lants vryheit vry van een gehate heerschappy,

 

Den onderdaen met zyn geboorterecht beschonken,

1830

En Neêrlants Tuinleeu trots met speer en pylen pronken.

 

Zoo geeft de naerste nacht een' blyen dageraet.

 

Zoo lacht de lentezon met vrolyker gelaet

 

Wanneer ze zich verheft uit duistere onweêrwolken.

 

 

 

Lang groeie uw welvaert aen, ô vrygevochte volken!

1835

Leeft buiten dwang. vertrapt de ketenen, waer van

 

Men nogh de linken in uw' arm bespeuren kan.¹⁸³⁶

 

Bewaert het heiligh recht, met zoo veel bloets verkregen.

 

Plengt Gode uw' wierook toe, bedient u van den zegen

 

Die aen den naneef reets een' gulden tydt belooft.¹⁸³⁹

1840

Zoo worde uw vryheit, u zoo dierbaer, noit gerooft.

 

Zoo vind geen staetzucht heul by felle stokebranden

 

Die 't graeu aenmoedigden met uitgebreide handen,¹⁸⁴²

1816 toom: onvrijheid.

1819 't geluk der tegenwoordige eewe.

1819 Gy mê: ook gij; rustig: kloekmoedig.

1823 bloode: beschroomde.

1827 't Lukt ons: wij hebben het geluk.

1836 linken: striemen, strepen.

1839 naneef: nakomeling.

1842 uitgebreide: gespreide.

[p. 131]

 

Toen 't quynend Hollant schier den laetsten dootsnik gaf.

 

Weert, weert uw' vyant zoo van uwe muuren af.

1845

Uw kinders zullen met hun kindren 't graf beveiligen

 

Waer in gy sluimren zult, en uw gebeente heiligen,

 

Beschaduwt van trofeen, in weêrwil van de Nydt;

 

En 't vrye lant zal zich van monsters zien bevrydt.

 

 

 

In zulk een hope wordt myn geest zoo opgetogen,

1850

Dat hy, al wenscht hy op zoo hoog een heil te bogen,^18501850

 

In 't eind den taeien pees van zynen boge ontspant:

 

In zulk een hope valt de pen my uit de hant.

1850 Besluit.

1850 bogen: roemen (en woordspeling met ‘boge’ in de volgende regel.).

13 Verzen 13-17 niet in de 1^e druk.
29 Van vs. 29: en daer ... tot vs. 33 niet in de 1^e druk.

49 Van vs. 49: geen ondaet ... tot vs. 53: ... groot niet in de 1^e druk.

163 Verzen 163-167 niet in de 1^e druk.

433 De eerste druk heeft als leesteken: in plaats van?

811 Verzen 811-819 niet in de 1^e druk.

871 Verzen 871-875 niet in de 1^e druk.

1043 Verzen 1043-1063 niet in de 1^e druk.

1325 Verzen 1325-1381 niet in de 1^e druk.

1395 Verzen 1395-1415 niet in de 1^e druk.

1437 Verzen 1437-1465 niet in de 1^e druk.

1555 Verzen 1555-1559 niet in de 1^e druk.

1599 Verzen 1599-1627 niet in de 1^e druk.

1647 Verzen 1647-1675 niet in de 1^e druk.

1677 Verzen 1677-1685 niet in de 1^e druk.

1687 Verzen 1687-1695 niet in de 1^e druk.
1707 Verzen 1707-1750 niet in de 1^e druk.

1774 Vanaf 1774 wijkt de tweede druk sterk af van de eerste: de passage over Kok, Momma en Van der Wayen (hier vs. 1774-1830) is voor de tweede druk geheel herschreven, maar de inhoud is dezelfde als in de eerste. De eerste druk besluit daarna met de verzen 1830 t/m 1848.

1849 Verzen 1849 t/m 1852 niet in de 1^e druk.