Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 43

[p. 196]

Een belangrijk Vlaams woordenboek
uit de zestiende eeuw.

Het is wel zonderling dat een hoogst merkwaardig woordenboek aan de aandacht van de onderzoekers kan ontsnappen, terwijl het sinds lang in de toonkast van een openbaar museum door tal van bezoekers bekeken is. Bij een bezoek aan het Museum-Plantijn te Antwerpen viel mijn oog op een mij onbekend woordenboek van 1562, dat niet voorkomt in de uitvoerige lijst van De Vlaamsche vertaal- en woordenboeken tot 1700, door H. Sermon opgemaakt¹⁾ en dat ik mij ook niet herinnerde elders vermeld gezien te hebben.

De titel luidt:

Naembouck / Van allen natuerlicken ende ongheschuumde vlaemsche woorden / ghestelt in ordene by a b c / ende twalsch daer by ghevought / tot voorderinghe van der jongheyt in beyde de talen: van nieuws verbétert ende van veel Vlaemsche woorden grooteliken ghemeerdert.

Het is gedrukt:

Te Ghent /
Recht over 't Schepenhuus
by Henric van den Keere / op den houk
van der Saeysteghe in den Onzekeren-tijd
MDLXII

Op het titelblad staat als drukkersmerk een wijzerplaat, met het onderschrift ‘respice finem’, terwijl links ‘Anziet thende van den keere’, rechts ‘Regarde la fin Du Tour’ op de naam van de drukker zinspeelt.

De onderstelling lag voor de hand, dat dit boek een van

1) Afgedrukt in de Verslagen en Mededeelingen der Kon. Vl. Academie 1891.

[p. 197]

de bronnen geweest zou zijn, die Plantijn en Kiliaen raadpleegden voor hun Vlaamse woorden. Bij het opslaan van het voorbericht zag ik met grote verrassing dat wij hier het verloren gewaande werk voor ons hebben van de bekende Gentenaar Joos Lambrecht - de schrijver van de Néderlantsche Spellijnghe - zij het dan ook in een jongere bewerking en uitgebreide omwerking. Dit voorbericht is belangrijk genoeg om het hier geheel over te nemen:

Den Drucker wenscht allen goedwillighen Lezers ende Beminders der Vlaemscher ofte Nederduytscher ende Francoyscher talen / in de zelve alle voorderinghe / verstand ende eeuwigh profijt.

Naer dien wy (beminde Leser) over langhen tyd ghehoort, verstaen ende alzo wel door tghetughe van vele, als door onzen eighen aerbeid ende experientie ghenough vernomen hebben ende te vollen verzekert zijn van den oorbore, profitelicheit ende groot gherieve van desen bouke. Boven dien ooc, dat den eersten druk (by wilent Ioos Lambrecht binnen deser stede gheprentt) alreede van over veel jaren ghefailliert, niet vindelik ende zeer ghesocht is gheweest: zo zijn wy hendelinghe van den zinne gheworden om den zelven wederomme te drucken ende int licht te bringhene. Eensdeels, op dat ghy daer door in beide de talen zoudt moghen beholpen ende ghevoordert wesen: ende ooc ten anderen, op dat den aerbeid ende eerste voortbringen van den voornomden Autheur, niet teenemale doot ende in een duyster ondankbaerheit en zoude begraven bliven, die hy ons zo goedgunstelicken ende zeer ghewillighlicken heeft laten ter bate commen, zo ic wel weet.
Dus dan (beminde Leser) int zelve voornemen voort ghevaren zijnde, zo en hebben wy daertoe gheenen cost, ia onzen eighen aerbeid nocht ooc dien van onze goede vrienden geensins ghespaert: bekennende dattet gheen werk en is van eens mans doen, zo u.L. ooc wel ghevroeden can: nocht ooc dat nemmermeer in zijn gheheele ofte volmaekt en magh worden, dan

[p. 198]

door de neerstigheid ende becommernisse int lesen, schryven ende vlytigh opteekenen van veel studieuse Gheesten, die ons ooc in desen haerlieder aerbeyd zeer mildelicken daertoe gheschoncken hebben. Dit zelfde zal u.L. wel bliken, als ghi d'aude copie teghen dese teghenwoordighe begheert te verlikene: want wy die (by middel alsboven) van ontallike veel woorden ende vocablen, zeer vermeerdert ende grooteliken vermenighfuldicht hebben. Biddende u.L. al tselve in danke te willen nemen ende de fauten goetwillichlichen te verdraghen (indien daer eenighe zijn) bedinkende datter niet volmaekt en is dan God alleene, dien sy lof altijd, ende u in alles profijt ende voorderinghe tsijnder eeren. Vale.

Dan volgen enige aanwijzingen omtrent de spelling en de gebruikte tekens (de accenten, de e met cédille, de samengevlochten a en e) waarin men de hand van Joos Lambrecht herkent.

Het uitvoerige woordenboek, dat ik slechts vluchtig doorbladerde, verdient ongetwijfeld een grondig onderzoek en wellicht zelfs een volledige uitgave. Deze taak zal het best toevertrouwd kunnen worden aan een Zuid-Nederlands taalkundige. Een woordenboek uit de eerste helft van de 16^de eeuw, op Vlaamse grondslag, zal voortreffelik vergelijkingsmateriaal opleveren naast de sterk-Brabants gekleurde woordenboeken van Plantijn en Kiliaen. Als deze de woordenschat van Joos Lambrecht volledig hadden geëxcerpeerd en ingelijfd in hun werk, dan zou het nog van belang blijven, maar stellig hebben zij heel wat overgeslagen dat hun te uitsluitend als plaatselik-gebruikelik voorkwam. Onder de a merkte ik b.v. op: achgauteren oft toeluysteren (espier), aerd in de cave oft vierstede, aesteram oft gheroosten boteram, aelhende van der strate, aelherte van den winter, aelgans voghel, aelspeere oft Ellegheer, aeyssel (peson), aeysement oft cacstille.

Dat Kiliaen dit woordenboek kende en raadpleegde, behoeft nog niet te blijken uit het feit dat sommige van de woorden

[p. 199]

die hij met flandr. aanduidt, ook bij Joos Lambrecht voorkomen, als ‘aerpel, manneken van den aenden’; aenreesten oft grypen (bij Kiliaen aenreesen met ‘vetus flandr.’). Stelliger bewijs zou men hebben, als het bleek dat de aantekeningen en veranderingen, die in dit exemplaar met inkt aangebracht werden, inderdaad - gelijk de conservator Dr. Maurits Sabbe vermoedde - van Kiliaen's hand zijn. Dit moet aan een nader onderzoek overgelaten worden. Een eerste aanduiding vond ik toevallig, bladerend, bij het woord osbaer, waarnaast met inkt geschreven was ‘fland. i. rosbaer’, dat is dus juist de wijze van aanduiding die bij Kiliaen gebruikelik is, terwijl in zijn Etymologicum inderdaad te vinden is: os-baere. Fland. j. orsbaere / ros-baere. Daarentegen is jobbe oft juben (dandin) met inkt verbeterd in jobben, terwijl dit woord bij Kiliaen ontbreekt. Mogelik zijn dus die aanvullingen en verbeteringen van verschillende hand.

Het doel van deze mededeling is bereikt, als daardoor een onderzoek uitgelokt wordt, dat voor de kenners van het zestiende-eeuwse Vlaams belangrijke uitkomsten belooft.

Utrecht.

c.g.n. de vooys.