Geschiedenis van de techniek in Nederland. De wording van een moderne samenleving 1800-1890. Deel IV

Stoom

Stoom als symbool
Stoom in ontwikkeling
Stoom en bemaling

4
Stoom als symbool

‘Wij leven in de eeuw van den stoom’, aldus het populaire familieblad Eigen Haard in 1885, ‘In alle beschaafde landen doet zich de invloed en de toenemende uitbreiding van het stoomwezen gevoelen en in de groote omwenteling, die door de aanwending van de stoom niet alleen in de industrie, maar ook in het geheele maatschappelijke leven is teweeggebracht, heeft ook Nederland in ruime mate gedeeld’.Ga naar eindnoot1. Dit is het beeld dat in de loop van de tijd rond de stoomtechniek is ontstaan.

Het is dan ook niet verwonderlijk, dat het aantal stoommachines en het daarbij behorende vermogen als belangrijke indicatoren werden gezien van het technisch potentieel en het ontwikkelingspeil van een land. Grote aantallen stonden voor moderniteit en vooruitstrevenheid; geringe daarentegen voor achterlijkheid en behoudzucht. Nederland maakte in dit verband lange tijd een slechte indruk, daar het traag reageerde op de nieuwe energietechniek. Het eerste experiment dateerde van 1787, terwijl de eerste, bruikbare stoommachine reeds in 1712 in Engeland was gebouwd. Vervolgens werd de stoommachine decennia lang in Nederland op zeer beperkte schaal ingezet. Zo bestond in 1850 slechts 4% van het opgestelde mechanisch vermogen uit stoommachines, de rest uit windmolens en in mindere mate water- en paardemolens. Engeland had toen de 50% reeds ruim overschreden.

Dergelijke verhoudingen leidden in de eerste helft van de negentiende eeuw tot een treurzang over de onvermijdelijke technische achterstand van ons land. Tijdgenoten, zoals de ingenieur F.W. Conrad, zochten de oorzaak in een bijzonder kenmerk van het nationale karakter, namelijk ‘een onwrikbare gehechtheid aan het oude’.Ga naar eindnoot2. Maar ook later zullen historici en anderen deze periode als een zwarte bladzijde in de vaderlandse geschiedenis betitelen. Voor de economisch historicus Klein leek ‘de Hollandse koopman [...] te zijn ingedut op het zachte kussen van eertijds verzamelde rijkdommen. En de leiders van de industriële bedrijven uit deze periode treden ons tegemoet als tot de fatsoenlijke stand behorende, slome, dikbuikige ambachtsbazen, wier aan geestelijke vervetting lijdend brein hen verhinderde de sprong uit de traditionalistische bedrijfsvoering te wagen’. Hij sprak verder nog over ‘de verslappende ziektekiemen, die in het geestelijk merg van het Nederlandse volk waren doorgedrongen’.Ga naar eindnoot3.

Inmiddels is deze benadering en interpretatie bekritiseerd in recente economisch-historische en techniekhistorische publikaties.Ga naar eindnoot4. Een indicator als het aantal stoommachines is een gebrekkige maatstaf voor het economisch en technisch kunnen. Het is bijvoorbeeld een bekend gegeven, dat tijdens de Engelse industriële revolutie rond 1800 niet de stoommachine, maar de watermolen een cruciale rol vervulde. In de verbetering van dit klassieke werktuig ging een belangrijke, technische inspanning zitten, zodat de watermolen nog lange tijd de wedloop met de stoommachine kon volhouden. De fixatie op een geavanceerde techniek vernauwt echter het blikveld en doet de ontwikkelingen in de klassieke technieken tekort.

Verder kan men zich afvragen of de verschillen tussen landen eenvoudigweg zijn terug te brengen tot een negatieve houding tegenover vernieuwing en verandering. Men kan met evenveel recht wijzen op de talloze experimenten in Nederland met stoommachines tot het midden van de vorige eeuw. Betrokkenen kunnen goede redenen hebben gehad om zich niet of in beperkte mate in te laten met de stoomtechniek. Onderzoek naar de besluitvorming in concrete gevallen moet hier uitsluitsel over geven. Diverse innovatie-studies in dit overzichtswerk zijn hiervoor zeer bruikbaar.

Ook kan de vraag gesteld worden of de kwantitatieve verschillen tussen landen eigenlijk wel zo interessant zijn. Hier raak ik een essentieel punt. De stoomtechniek was doorgaans geen doel op zich, maar een middel om een doel te realiseren, om winst te maken, om continu te kunnen produceren, om een groter marktaandeel te verwerven, om de welvaart te verhogen of de arbeid te verlichten. Betrokkenen trachtten hun doelstellingen te realiseren binnen specifieke omstandigheden, bijvoorbeeld een schaarste aan steenkolen, een overvloed aan goedkope arbeid, een gebrekkige infrastructuur of een bestaande wetgeving. Zij hadden in de praktijk een keuze uit een rijke variëteit aan technische middelen. Als alternatief voor de stoommachine bestonden er verschillende typen wind-, water- en paardemolens en menselijke arbeidskrachten (kinder-, vrouwen- en mannenarbeid). En ook kon de oplossing in een geheel andere richting gezocht worden onder meer in een andere marktstrategie, de verbetering van de infrastructuur of een wijziging van de wetgeving. De stoommachine moet derhalve niet geïsoleerd worden van zijn omgeving met tal van handelende actoren en specifieke karakteristieken. Stoom is weliswaar het symbool van de industriële revolutie, maar zal als zodanig niet het uitgangspunt van het onderzoek zijn. Stoom wordt hoewel niet gelijk dan toch als gelijkwaardig aan de klassieke energiebronnen beschouwd. Kwantitatieve en kwalitatieve verschillen zullen zonder vooringenomenheid geanalyseerd moeten worden. De invoering van de stoommachine bracht ingrijpende veranderingen met zich mee in de produktieorganisatie, de arbeidskwalificaties, het ondememersbeleid, de produktkwaliteit, enz. De uitvinding van de stoommachine leidde tot ontwikkelingen die kwantitatief, maar vooral ook kwalitatief sterk verschilden tussen landen, regio's, sectoren en ondernemingen. Deze kwalitatieve aspecten vereisen zeer zeker de aandacht en komen gedeeltelijk in de volgende hoofdstukken, gedeeltelijk in de delen v en vi aan de orde.

Hoofdstuk 5 heeft als thema's de geschiedenis van de stoomtechniek in Engeland in de achttiende eeuw en de daaropvolgende, internatonale ontwikkeling in de negentiende eeuw. De stoomtechniek was object van niet te stuiten menselijk vernuft. Met enthousisasme en creativiteit wierpen vele

technici zich op de stoominstallatie. Geen onderdeel bleef gespaard. Alles werd onderzocht en verbeterd: de ketel, de regulateur, de stoomverdeling, de cilinder, de krukas, het vliegwiel ...... Het resultaat was een scala aan ketels en machines, dat uitdrukking gaf aan een streven naar technische perfectionering, economisch rendement en organisatorische efficiëntie voor uiteenlopende doelen.

De nieuwe constructies werden vooral in het buitenland ontwikkeld. Nederland moest zich veel moeite getroosten om de kennis hierover te verwerven, over te dragen en in te passen in de eigen situatie. Deze thematiek wordt behandeld in Deel v, evenals de (beperkte) originele bijdrage die ons land aan de stoomtechniek leverde.

Het gebruik van de stoommachine vereiste verder maatschappelijke inbedding. Enkele aspecten hiervan zoals de infrastructuur om het personeel voor de bediening op te leiden en de maatregelen om de gevaren voor ketelontploffingen en overlast te bezweren, krijgen in hoofdstuk 5 en 6 de aandacht. De opkomst van de stoomtechniek is een veelzijdig proces. Die veelzijdigheid zal ik laten zien in hoofdstuk 6, waarin de toepassing van stoom in een specifieke sector gedetailleerd beschreven wordt. Gekozen is voor de bemaling, een sector die voor Nederland van levensbelang is. Eeuwenlang domineerde de windmolen het vlakke land om het droog en bewoonbaar te houden. Zij gaf haar positie niet zonder slag of stoot op. Een fundamenteel andere kijk op de bemalingsproblematiek was mede nodig om de stoommachine een kans tegen het meest karakteristieke symbool van Holland te geven. Uit de analyse blijkt dat een verklaring voor de opkomst van de stoomtechniek complex is en niet gereduceerd kan worden tot één oorzaak, bijvoorbeeld tot de ontwikkeling in de techniek of tot de veranderingsgezindheid van de Nederlandse bevolking.

De lessen die uit dit hoofdstuk geleerd kunnen worden, zijn goed te gebruiken bij een moeilijk vraagstuk, namelijk de rol van de stoommachine als basistechniek in de industrialisatie van Nederland in de negentiende eeuw. Deze brede vraagstelling wordt behandeld in deel vi dat een aantal belangrijke thema's uit het industrialisatiedebat onder historici aan de orde stelt. In dat deel zal een vergelijking worden gemaakt tussen stoom in Nederland en België. De verschillen tussen beide regio's waren ongehoord. België draagt niet voor niets de ere-titel van ‘Tweede Industriële Natie van de Wereld’. Als eerste land op het continent trad het in de voetsporen van Engeland. Er stonden rond 1850 reeds grote aantallen stoommachines, terwijl men ze ettelijke kilometers verderop - in Nederland - nauwelijks tegenkwam. Hoe konden twee kleine, aan elkaar grenzenden regio's zo'n verschillend industrialisatieproces doormaken?

Verder staat in deel vi de verhouding van stoom tot wind-, water- en spierkracht in de nijverheid centraal, evenals de vraag naar de aard van het diffusieproces. Waar, wanneer en waarom werd de stoommachine ingezet? Betekende dit nu een revolutie in de produktietechniek en het arbeidsproces? Gingen de veranderingen gepaard met een omwenteling in de produktieverhoudingen en de maatschappij? Uit het antwoord op deze vragen zal blijken of stoom meer was dan een symbool.

h.w. lintsen