Het Antwerps liedboek. Deel 2. Commentaar

[p. 384]

170 Uut liefden, siet

Liefdesklacht.

1,3	uutspreken: hardop zeggen (de minnaar moet de naam van de geliefde geheimhouden)
1,6	heeft: (op grond van het overlooprijm zou men een rijmwoord op -iet verwachten)
1,8	stoot: onaangename situatie
1,9	Wie zou erin slagen om de bal te raken? (bedoeld is: zijn doel te bereiken)
1,10	roosken: (koosnaam voor de geliefde)
2,1	doorwont: doorboord (verwijzing naar 1,5)
2,2	Wees daar de getuige van, of: Zie dit nu aan
2,3	In tshertsen gront: In het diepste van mijn hart
2,7	In de hele wereld
2,8	toon: uiterlijk
2,9	der vrouwen: onder de vrouwen
2,10	Bij een dergelijke smadelijke en grievende bejegening
2,12	die scoon: een mooie vrouw
3,1	De zoete woorden van mijn lief
3,2	Komen bij mij vóór geld of goed
3,3	Want twee gelieven, die horen bij elkaar
3,4	Men kan nog wel allerlei zaken bedenken
3,5	Waarin iemand troost kan vinden
3,6	Maar die de liefde ondermijnen
3,7	Mer: (kan onvertaald blijven)
	kersou: madelief (gebruikelijke koosnaam voor de geliefde)
3,10	Derf: Mis
	dou: dauw (hier: de verkwikking biedende aandacht of aanwezigheid van de geliefde)
3,12	trou moet blijcken: laat uw betrouwbaarheid nu blijken, of: mijn trouw moet u nu toch duidelijk zijn
4,1	hoop: (nl. op de beantwoording van de liefde)
4,3	roosemarijn: (vleinaam voor de beminde)
4,5	verdwijn: geheel wegkwijn
4,7	zijt: zij het
4,10	Vervloekt
4,11	Mag elk moment dan zijn
4,12	crijt: schreeuw

[p. 385]

5,1-3	Vooraleer u haar lof zingt, moet u haar wel eerst nederig vragen of zij het goed vindt
5,5	(De ikfiguur heeft dus geen succes gehad met zijn lofbetuiging)
5,6	Daarom, luister steeds eerst naar wat de vrouw zegt
5,7	Loppe: Loop
5,9	(De betekenis van dit vers is niet zeker: misschien wordt gewaarschuwd voor liefde die alleen gebaseerd is op uiterlijke schoonheid)
6,1	Met permissie
6,2	int gemeyn: alles bij elkaar (kan onvertaald blijven)
6,4-5	Mijn lof gaat uit naar die meest uitgelezene van de wereld
6,6	Zij blijft de enige in mijn hart
6,9	sonder maer: zonder ook maar één tekortkoming
6,10	Eén uur dat ik niet bij haar ben
6,12	Tblock: (het blok was een strafwerktuig dat om iemands hals of aan een been vastgemaakt werd, hier gebruikt als beeld voor de smartelijke liefde)

Deze liefdesklacht koppelt een tamelijk traditionele inhoud aan een virtuoze rijmtechniek. De hand van een rederijkersauteur is alleen al zichtbaar in de woordkeuze en het beeldgebruik (de omschrijvingen als in tswerelts troon en in swerelts pleyn, de aanduiding van de geliefde als kersou en dat greyn en het gebruik van de term oorlof bij de aan vang van de slotstrofe). In een liefdesklacht worden vaak ook andere (aspirant-)minnaars gewaarschuwd, hier met een origineel advies: maak nooit avances zonder je er van tevoren van vergewist te hebben dat deze in goede aarde zullen vallen. In strofe 4 spreekt de dichter de geliefde aan als roosemarijn: aangezien de voornaam Rozemarijn in de zestiende eeuw nog niet bestond, is het duidelijk dat deze aanspreking als een vleinaam voor de geliefde gebruikt is. Opmerkelijk is dat hij haar in de volgende regel medecijn noemt. Het is een traditioneel gegeven dat de geliefde het medicijn bij uitstek was voor elke minnaar, maar het kruid rozemarijn was destijds ook zeer gezocht als medicinale plant, zodat de beide aanspreekvormen in 4,3 en 4,4 wellicht niet toevallig direct op elkaar volgen. Het beeld uit het kolfspel (1,8-9) of de formuleringen in 5,7-9 zijn originele vondsten en deze vlotte vermenging van conventioneel en meer oorspronkelijk taalgebruik verraadt een onderlegd rederijker. Goed uitgewerkt is ook de wisseling van degenen die toegezongen worden: aanvankelijk een algemeen publiek, voorts de aanbedene zelf (1,10-12 en 3,94,6) en de andere, minder ervaren minnaars (strofe 5).

Maar het meest opvallend is het ingenieuze rijm. Elke strofe van twaalf korte regels heeft slechts vier rijmklanken, waarbij de rijmwoorden uit de

[p. 386]

regels 1, 2, 4 en 5 als overlooprijm terugkomen in de regels 3 en 6 (in strofe 2: doorwont: oorcont: gront: mont: ront: terstont); regel 7-12 vertoont steeds hetzelfde patroon. De auteur weet deze complexe vorm aan te houden zonder noodgrepen op het terrein van de zinsstructuur of woordkeuze.

Het lied onthult mogelijk ook iets over de identiteit van de dichter. De slotregel van strofe 3 bevat de frase trou moet blijcken, een zin die vooral bekend is als de spreuk van de Haarlemse rederijkerskamer De Pellicanisten. Dat is een aanwijzing dat de auteur van al 170 lid van deze kamer geweest is. Misschien is het zelfs mogelijk om nog verder te gaan. Wanneer men de beginletters van de zes strofen achter elkaar plaatst (en daarbij voor ogen houdt dat het woord Uut (1,1) als Wt gedrukt staat), krijgt men als resultaat willim. Is dit een achrostichon van de voornaam van de auteur? Wellicht kunnen we hier zelfs de meer gewone naam willem lezen: het zinsverband van de eerste drie verzen van strofe 5 is wat gewrongen en misschien moeten 5,1 en 5,2 omgewisseld worden. Misschien is het zelfs mogelijk nog een stapje verder te gaan en het acrostichon te zien als een verwijzing naar Dirck Willemsz die omstreeks 1540 een van de regenten van de genoemde rederijkerskamer was.

De Hollandse herkomst van dit lied wordt bevestigd door de overige bronnen van de tekst die alle uit het Noorden afkomstig zijn (Aemstelredams amoreus lietboeck (1589), Nieu Amstelredams liedboec (1591), Nieu groot Amstelredams liedtboeck (1605), Amoreuse liedekens (na 1613) en het handschrift van de Amsterdamse rederijker J. Razet (zestiende-zeventiende eeuw)). Opmerkelijk is dat de meeste van de circa vijftien ons bekende liederen op de wijs van Uut liefden siet werden geschreven in Holland in het begin van de zeventiende eeuw (Hooft, Bredero, Krul, Wellens, Den nieuwen lusthof). Uut liefden siet gaat op dezelfde melodie als Een liedt eerbaer, een even populair Hollands rederijkerslied. Het is moeilijk te zeggen welk van de twee het oudste is. De melodie van Een liedt eerbaer staat vermeld bij Souterliedeken 31, waar het als alternatief dient voor de wijsaanduiding L'amour de moy. Kennelijk is de melodie van Franse oorsprong.

Literatuur: Van Duyse 1903-1908, dl. 1, p. 585-587; Vellekoop en Gerritsen 1972, dl. 2, p. 118-119 en 244-245; Van Anrooij en Mertens 1992; Van Boheemen en Van der Heijden 1999, p. 360; Repertorium 2001, t6472, m0187.