De Beiaard. Jaargang 3

[p. 443]

Verscheidenheden

Is de val van Gretchen waarschijnlik? -

Ergens bij Jan Ligthart vind 'k 'n schets, waarin verteld wordt van 'n moeder die haar kind zorgvuldig wilde bewaren voor de verleiding en 'm daarom verre hield van alles, wat maar naar onzedelikheid zweemde, 'k Kan me zo'n moeder begrijpen, die met trots neerziet op haar rein kind. Maar verwondert 't u nu zo, wanneer die moeder haar jongen betrapt op een geheime minnarij met 'n kamermeisje? Haar kind bleef rein.... zolang hij de verleiding niet kende; maar de eerste storm der hartstochten was voldoende om 'm te doen vallen. Immers, wat voor verdienste geeft 'n overwinning zonder strijd? Onwillekeurig dacht 'k bij 't lezen en vooral bij 't zien opvoeren der Gretchen-tragedie aan deze schets. Wie komt niet onder de bekoring van Gretchen's vrome onschuld en frisse kinderlikheid? Maar juist de aanhalingen, die Dr. de Cock wil gebruiken om de onwaarschijnlikheid van haar val te bewijzen, bewerken voor mij 't tegendeel.

De schrijver ziet in Gretchen 'n figuur, door haar innig geloof en rijpe ervaring geharnast tegen elke verleiding. Volgens hem ‘heeft Gretchen geen voorlichting meer nodig op 't gebied der ‘liefde’. In haar dikwels tot de H. Tafel naderen, ziet hij haar vaste wil om kuis te blijven. Haar gesprek met Faust over zijn ‘Christentum’ wordt voor hem 'n soort teologies dispuut. Nu wil ik niets op haar innig Rooms-zijn afdingen, maar - wat men in de volksmond zegt - zo'n ‘geheide’ kan ik er toch onmogelik in zien. Ik wil daar mijn ‘Gretchen’ nu eens tegenover stellen:

‘Naïef!’ dat typeert haar geheel, zelfs tot ‘het grote moment’ toe. Zij is kuis.... omdat ze geen onkuisheid kent. Haar gedachten zijn haar jonge leven lang in beslag genomen door de opvoeding van het ‘Schwesterchen’. Ze heeft 't niet makkelik gehad:

‘Doch auch gewisz gar manche schwere Stunden,’ maar ze was van aanleg vroom en, fijne ziel als ze was, vond ze haar troost in de H. Kommunie. Gretchen is een gevoelig teer meisje, die de sublieme schoonheid der Roomse mystiek onbewust telkens doorleeft. Haar godsdienst is dus voor haar geen ‘schild’, maar heel dikwels louter schoonheidsontroering.

Hoor haar dan vertellen over die ‘Schwere Stunden’, zo ongekunsteld en kinderlik - die heerlijke eenvoud verrukt Faust en ons. 'n Coquette zou 't wel gauw over 'n andere boeg gegooid hebben. Zie haar opgetogenheid, als zij 't kostbare geschenk van Faust in haar kastje vindt. Van de gever zijn haar gedachten gauw afgeleid naar de schitterende inhoud zelf - ze raadpleegt vrouw

[p. 444]

Martha later, hoe zij zich er 't minst opzienbarend mee zou kunnen tooien.

Wilt u nog meer bewijzen van haar naïeveteit? Ziet haar spelletje met de ‘Sternblume’, hoor de blijde verwachting in haar stem trillen, - daar schalt haar vreugdevolle uitroep: ‘Er liebt mich!’ En wel in plaats van Faust's ‘vaag gezwets’ te doorzien, maakt zij op mij meer de indruk van 'm niet helemaal begrepen te hebben, want aarzelend horen we slechts dit weinige:

‘Das ist alles recht schön und gut,
Ungefähr sagt das der Pfarrer auch,
Nur mit ein biszchen andern Worten’

Maar dan, haar afkeer voor Mephistopheles? Is 't omdat zij Faust's gezel in z'n helse plannen doorpeilt of toont Goethe ons hier de natuurlike afschuw, die elke reine onbewust in zich voelt opkomen in tegenwoordigheid van de boze? Zegt zij zelf niet:

‘Und halt' ihn für einen Schelm dazu!
Gott verzeih mir's wenn ich ihm Unrecht tu'!’

Ik voor mij zie hier meer in: 'n zielkundig verschijnsel, 'k Heb dus getracht aan te toonen, dat noch haar ervaring, noch haar Godsdienst Gretchen hoefden te behoeden voor zo'n diepe val! Maar nu is de beurt aan mij, nader toe te lichten, waarom ik haar val zelfs zéér waarschijnlik vind. Dan is mijn vraag: Heeft Dr. de Cock de psychologiese gang der liefde geheel weggesijferd?

Als iemand zuiver en waarachtig liefheeft, dan is 't Gretchen. Haar liefde kent geen veinzen, geen leugen, maar ook geen onreine hartstocht. Ze uit, wat zij binnen in haar zonnige ziel hoort zingen, zonder ‘'n blad voor de mond te houden’. Luister slechts:

‘Denk Ihr an mich ein Augenblickchen nur,
Ich werde Zeit genug an Euch zu denken haben.
‘Bester Mann! Von Herzen lieb' ich dich!’

En als zij alleen is op haar ‘kleines reinliches Zimmer’, en zij zingt met haar lieve pretentie-loze stem:

‘Meine Ruh ist hin,’ dan komt 't laatste koupiet, mijn bewering nog wat duideliker illustreren:

‘Und küssen ihn
So wie ich wollt'!
An seinen küssen
Vergehen sollt'!

Zou 'n ‘flirt’, of iemand ‘die alles al van de liefde afweet’, zich zo uiten na zo korte kennismaking? Als we dus overtuigd zijn, dat Gr's liefde een ware, kuise liefde is, wie zal dan achter

[p. 445]

de volgende woorden iets anders zoeken dan 't verlangen, om haar geliefde nog wat bij zich te mogen hebben:

‘Ach Wenn ich nur alleine schlief'!
Ich liesz' dir gern heut Nacht den Riegel offen;
Doch meine Mutter schlaft nicht tief
Und würden wir von ihr betroffen,
Ich wär gleich auf der Stelle tot'

Gretschen's karakter blijkt dus prachtig volgehouden: 't hoogs-tepunt' nadert en ze blijft wat ze was: ‘naïef.’ Dan Faust eenmaal op haar kamer en.... tot de verleiding: Ce n'est qu'un pas!

We staan dus aan de ontknoping; Gretchen is ‘gevallen’. Zo heeft de wereld 't altijd genoemd, of liever zo drukken wij 't uit als we willen zeggen, dat 't duivels plan gelukt is! Maar hoe denkt Gretchen er zelf over? Ze wacht zich wel met Lieschen mee te schimpen op Bärbellchen - zij begrijpt nu plots zoveel! Maar niet haar eigen zonde brandt haar nu in de ziel, maar ze is bedroefd, omdat zij met 't arme meisje, die door haar verleider schandelik is verlaten, diep meêlij voelt. Immers, zij is zoveel gelukkiger, haar Heinrich mint haar nog. Zij kan geen berouw hebben, want:

‘Alles, was dazu mich trieb,
Gott, war so gut, ach war so lieb!’

En als we haar later zien ineenkrimpen van smart voor 't beeld der Mater Dolorosa, dan klaagt zij slechts over haar verlatenheid:

‘Ich bin, Ach! kaum alleine.’

Nog veel moet zij lijden: niet door haar gewéten echter! ‘Wat de mensen veroordelen, is daarom nog niet veroordeeld bij God’ - 'n stem schalt uit den hoge: ‘Ist gerettet’ en Gretchens ziel vaart ten Hemel....

Nu vraag ik: als Gretchen die figuur ware geweest, zoals Dr. de Cock ons haar heeft voorgesteld, zou ze dan na haar val niet verteérd zijn geworden van wroeging en berouw? Neen, zij moést het reine argeloze kind blijven, ten einde toe - het naïeve meisje, zoals zij van 't begin af door Goethe is getekend. Ten slotte nog dit: lees voor de le akte de Proloog in de Hemel - en met evenveel grond kan ik u vragen: Is de val van Faúst waarschijnlik? Maar wie twijfelt daaraan: Faust ging ten onder door iets, dat hij voorheen niet kende: hij was de ploeterende, ascetiese geleerde, zolang er voor hem niets anders bestond! En Gretchens kuisheid betekende ook niéts: haar reinheid was niet door strijd bevestigd.

LEO FENS

[p. 446]

De Kunst der Kritiek -

‘La critique est aisée et l'art est difficile,’ zegt een oude spreuk aan Destouches ontleend. Dit bewijst een keer te meer de betrekkelijke waarde van praegnante uitspraken, want is er iets moeielijker dan kritiek? 't Moge uiterst licht vallen in altijd onvolmaakt menschenwerk een tekort aan te wijzen, een deskundige beoordeeling en juiste waardeering zijn evenredig zwaar. Daarvoor wordt eerstens zaakkennis vereischt, vervolgens een evenwichtig karakter. Tegenover den ‘volontiers bénisseur’ met zijn flauwsappigen glimlach staat de nijdas, die zichzelf te kort meent te doen met den lof van anderen. En wie nu die beide extremen door een gunstiger natuur ontloopt, moet toch zonder ophouden de waarschuwing van Thomas van Kempen voor oogen houden: ‘Iedereen oordeelt, zooals hij gezind is.’ Men zou voor de zuivere objectiviteit daarom de schrijvers dikwijls anoniem wenschen en de critici er bij. Maar dit laatste brengt weer groote nadeelen mee. Anonimiteit drukt het verantwoordelijkheidsgevoel en heft daarenboven één van die factoren op, welke voor de waardeering der kritiek soms van groot belang zijn - en die we kunnen weergeven met het bekende: o, heeft hij het werk besproken!

De moeielijkheid der kritiek wensch ik aan een recent voorbeeld te demonstreeren. De studie van het vulgair latijn ligt nog in haar windselen - en tot ontwikkeling hoopte een ‘Roomsch godgeleerde’ bij te dragen door een proefschrift over Commodianus. Het duidelijk uitgesproken doel was: metrum en syntaxis te bestudeeren. Volgens buitenlandsche vakkundigen schijnt de proeve geslaagd, want Tolkiehn zegt o.a.: ‘Damit erhalten wir einen sehr brauchbaren Beitrag zu einer künftigen systematischen Darstellung des Vulgärlateins’ (Berl. Phil. Wochenschrift, 1917, no. 52). En de bekende Meillet constateert: ‘Dans la première partie de cette dissertation élégante et ferme, (l'auteur) étudie la métrique.... Il le fait à la fois avec une grande finesse et un sentiment juste des choses.... Dans la seconde partie, il énumère, d'une manière brève mais précise, les particularités vulgaires de la langue de Commodien’ (Buil. de la Société de Linguistique XX. p. 176).

Nu is het bepaald psychologisch interessant hiernaast te vernemen, wat E. Slijper, gymnasiumleeraar te Utrecht, te berde brengt over hetzelfde promotieschrift (Museum XXV, no. 6). Iets goeds viel in het ‘boekje’ niet te constateeren, wat criticus toch in casu vooral van een ‘Roomsch godgeleerde’ had verwacht. Er zijn integendeel heel wat bezwaren, die ik even stuk voor stuk op de kaak wensch te stellen.

[p. 447]

Eerstens meent Sl., dat de schrijver van het proefschrift de zevende is, die een verhandeling wijdt aan C. Maar heel welwillend constateert hij, dat ‘dit op zichzelf geen bezwaar is om toch een leesbaar boek te schrijven’. ‘Aan een dissertatie behoeft men geen hoge eisen te stellen’, over een compilatie zou hij zich al verheugen enz. De lezer weet nu wat 'n humaan man de criticus is, die zeker als er iets te prijzen viel, gul zou zijn met z'n lof. We moeten echter even opmerken, dat het volstrekt niet ter zake doet, de hoeveelste men is, die een auteur behandelt, maar wel, hoe men hem behandelt, van welk standpunt men een schrijver beschouwt. En nu heeft nog niemand het karakter van taal en metrum van C. gepeild. Zoo genomen was promovendus de eerste, ondanks de medelijdende goedheid van Slijper.

De schrijver van 't proefschrift had uitdrukkelijk aangegeven, dat hij zich onthield van eenige tijdsbepaling op philologischen grond. Hij meende, dat de gegevens daarvoor nog niet rijp waren.

Maar dit baat niet; over het toereikende of ontoereikende der gegevens kan Slijper wel niet oordeelen. maar toch was promovendus verplicht den tijd, waarin C. leefde, te ontdekken. Nu hij dezen plicht niet nakomt, stelt ‘het boekje’ den goedhartigen Slijper tot zijn spijt erg te leur.

Erger wordt het hem te moede, als hij nu dezen zin onder de oogen krijgt: ‘ten tijde van C. scheen het gebruik van Acc. en Abl. reeds onzeker’. ‘Hoe dat kan, is mij een raadsel,’ roept hij uit, men weet immers niet in welken tijd C. leefde. Zou 't Homerisch dutje of iets anders den welwillenden beoordeelaar hier parten hebben gespeeld?

Eenige zinswendingen van C. werden met Nederlandsche gewestelijke spreekwijzen toegelicht. Het schijnt, dat de beteekenis hiervan aan criticus ontgaan is, hij schijnt te denken aan een proeve van vertaling! Hoe anders te verklaren de tegenstelling, die hij maakt: ‘men leze de vlotte, franse vertaling door Joachim Durel geleverd in een van diens twee, keurige proefschriften over C.’

Een erger grief van, maar niet minder tegen, den criticus is zijn insinuatie, dat de promovendus een plagiator zou zijn. Ziehier 't geweldige feit: Bij C. komt tweemaal ‘plus’ voor, inplaats van ‘magis’, welnu die beide plaatsen worden èn door Durel èn door 't proefschrift aangewezen. De waarheid is deze: leeraar Slijper heeft niet vermoed, dat dit de twee eenige gevallen zijn, die dus noodzakelijk door den promovendus, die den geheelen Commodianus nauwkeurig heeft uitgeplozen, moesten

[p. 448]

worden geconstateerd en wel terzelfder plaatse als door Durel. Enfin, onkunde verontschuldigt ook nu weer eenigszins de ongemotiveerde beschuldiging.

Verder heeft promovendus Meyer bestreden, die verdedigde, dat C. het rijm aan een of ander semitisch volk zou hebben ontleend. Slijper beweert, dat Meyer dit niet ernstig zou bedoeld hebben. Voor 't fantaseeren van deze onwaarheid is onkunde ditmaal geen excuus.

Dezelfde Meyer meende ook (in zijn artikel), dat C. een lettergreep-tellende dichtmanier volgde. Dit gevoelen werd in 't proefschrift bestreden. Maar de welwillende leeraar blijft mécontent.... nu had de promovendus toch moeten vermelden, dat een prozaschrijver als Tacitus wel lettergrepen telde!

Omtrent het duistere metrumvraagstuk heeft het proefschrift een origineele meening voorgedragen, die door vakkundigen voor een definitieve oplossing wordt gehouden. Men verwacht vreugde bij Slijper, die zelfs geen hooge eischen stelt en al met compilatie tevreden zou zijn. Heeft Slijper het waardevolle vermoed? Het schijnt, want plotseling moet hem hier van 't hart, dat het latijn voor deze kwesties toch volstrekt ongeschikt is als voertuig van gedachten, de betoogtrant wordt omslachtig en onduidelijk. Nu ik wil den welwillenden Slijper niet onwelwillend behandelen en voer dus hier weer tot zijn verontschuldiging aan, dat hij 't betoog niet heeft kunnen volgen. Geen wonder dus, dat ‘het boekje’ voor hem ‘niet veel nieuws’ bood.

J.H.