De Beiaard. Jaargang 3

[p. 521]

Tooneelkroniek

N.V. ‘Tooneelvereeniging’: ‘Samson.’ Een spel in 4 bedrijven, door Herman v.d. Eerenbeemt. Regie: Herman Heyermans.

WANNEER wij hier het nieuwe tooneelwerk van onzen jongen geloofsgenoot bespreken, dan doet zich voor een ieder, die zooals wij met belangstelling de ontwikkeling van v.d. Eerenbeemts talent volgt, op de eerste plaats de vraag voor: Is dit tweede stuk een vooruitgang naast zijn ‘Judith?’ Toen wij kennis namen van het manuscript en dit kalm konden ontleden, kwam 't ons voor dat het drama in compositie en taal bij het eerste bijbelspel ten achter stond. Het was dan ook verheugend, toen bij de uitvoering bleek, dat de indruk van het geheel superieur was aan het vorig pogen. Nu vallen weliswaar beide opvoeringen moeielijk te vergelijken, daar de amateursvertooning natuurlijk als prestatie verre achter moest staan bij een beroeps-uitvoering met een verzorgde regie, 't Geen in de taal van dit stuk vooral opvalt, is de rhetorische gezwollenheid, waardoor de dialoog zich menigmaal kenmerkt, en de overtolligheid der niet steeds verantwoorde beelden. Ware het gebruik, een tekst ter overweging boven een tooneelcritiek te plaatsen, dan zouden wij een aanhaling uit het tweede bedrijf hebben gekozen en wel de volgende: Zorah: ‘Niemand spreekt zelfs één woord meer dan noodig is.’ Clea: ‘Dat is verstandig.’ Wanneer men zich wijdt aan bijbelstof, dan wil het ons voorkomen, dat alleen twee wegen ter bewerking openstaan, òfwel de realistische, waardoor de auteur tracht ons in het bestaan dier tijden te doen meeleven, òfwel de zuiver-dramatische, waarin men moet trachten in groote sobere lijnen het gegeven uit te beelden. Een overtollige beeldspraak en een zoeken naar noodelooze detailleering kan alleen de intensiteit van de handeling verzwakken. De stoere taal van het Boek der Boeken en de rijke, stemmingsvolle wijze, waarop de schildering der gebeurtenissen tot ons gebracht wordt, kan geen speelsche, overladen paraphraseering verdragen en een zoeken naar klatergoud heeft slechts verduistering van ware pracht ten gevolge. De sterke eenvoud is hier wel zeer bijzonder het kenmerk van het eeuwig Ware.

Deze bemerking neemt niet weg, dat er dramatische vondsten en goede speelscènes in dit drama te vinden zijn, doch de verzwakking door overdaad moest hier worden vastgesteld, omdat de opvoering zelf er de onvermijdelijke gevolgen van zou dragen. De auteur is echter ontwijfelbaar vooruitgegaan, daar hij gebroken heeft met zijn dubbel-stijl-gebruik, blijkbaar vaarwel

[p. 522]

heeft gezegd aan zijn rhythmische en symmetrische vertooningseischen, drie factoren die weinig passen bij v.d. Eerenbeemts felrealistische taal. Dat realisme brengt hen nu en dan tot beelden en scènes, die, zoo wil het ons voorkomen, het stempel dragen van gezochte, onnoodige cruditeit. Een deel van het publiek heeft hieraan ergernis genomen, men kan dit op rekening van de individueele gevoeligheid schuiven; een groot deel heeft door gelach en onrust zijn indruk te kennen gegeven, dit laatste moet den auteur als tooneelschrijver worden geweten. Scènes als het uitsteken van Samsons oogen en het afknippen der zeven lokken zijn dramatisch in deze structuur dusdanig precair, dat ze aesthetisch lastig te verantwoorden zijn.

In nauwe aansluiting met de tekst-opgaaf heeft de regie dit spel zoowel in tooneelschikking als spelleiding realistisch voor het voetlicht gebracht. Wij zijn er van overtuigd dat de schrijver zelf in zijn verbeelding veel ànders heeft bedoeld en gezien. Een der groote en lastige eischen, die den dramaturg steeds zich zelf moet stellen, blijft dan ook, bij het schrijven van een ‘op te voeren werk’, gedurig de technische mogelijkheden zóó in het oog te houden, dat geen ongewenschte verrassingen bij de uitvoering te duchten zijn. Dat hier niet voldoende met de realiteit van den tooneeltoestand rekening is gehouden, bewijst reeds de annotatie van de uitgave van het werk, die tot een half regie-boek is aangegroeid. Een enkel voorbeeld ter verduidelijking. Bedrijf I, zoo lezen wij op het program, speelt op een terras voor het paviljoen van Dalila te Sorek, het tweede in de woning van Dalila. Het verschil nu van ensceneering bestond er alleen in, dat tusschen de zuilen, die de architectonisch welverzorgde kamerruimte omsloten, tapijten waren aangebracht, terwijl aan de plaatsing van rustbed en meubelen, de verdeelingsvoorwerpen van de speelruimte, geen enkele verandering was aangebracht, zoodat de meeste toeschouwers meenden, dat de invulling der tusschen-kolomsche vakken alleen een voorzorg voor den nacht waren. De changementsbezwaren maakten vermoedelijk een andere oplossing niet mogelijk en de gang van het stuk leed er niet onder; doch waarom dan de opgaaf niet plooibaar gemaakt aan de realiseering? Wil men een juist effect met zijn stuk bereiken, dan is de grondige kennis der techniek geboden noodzakelijkheid. Voor Herman Heyermans hebben wij steeds eerbied gehad als groot kenner van de tooneeleffecten en weinigen zijn er, die met meer overtuiging getoond hebben gevoel te bezitten voor praktische oplossing van tooneelproblemen. Toch blijkt in deze prestatie,

[p. 523]

dat de overheerschende aanleg voor de burgerkomedie, iets dat den sprookjesschrijver menigmaal in den weg staat, ook den regisseur niet bij uitstek voor dit soort werk bestemt. Waar bleef somwijlen de psychologische verdieping der figuren? Was de tooneelschikking steeds te verdedigen? Van het laatste slechts een enkel voorbeeld. In het slottafereel eischt de auteur den tempel van Dagon te Gaza. Wanneer nu een modern regisseur deze opdracht moet gaan verwezenlijken, dan zal hij, gezien de beschikbare tooneelruimte, de monumentaalheid van het gevraagde bouwwerk en het ten dienste staande menschenmateriaal als uitgangspunt nemen: een gedeelte afbeelden, zoodat de voor het spel noodzakelijke elementen aanwezig zijn en de fantasie van den toeschouwer dusdanig wordt opgewekt, dat hij zich de architecturale constructie van het gebouw, ver het plateau overschrijdende, voor kan stellen en aldus visionnair de natuurlijke afmetingen kan herscheppen. Dit nu was hier verwaarloosd. Men zag de tempelruimte aan vier zijden omsloten, voorzien van trappen, die de figuratie tot groepeering gelegenheid gaven, doch onverantwoord bleven, daar zij van drie zijden afdaalden naar het middenvlak, waar noch door de tooneelschikking, noch door het verloop van de handeling een zwaartepunt was gelegd. Doch gaf deze decor-oplossing misschien aanleiding tot versterking van het spel? Integendeel. De twee zuilen in de fond geplaatst, zij kunnen dààr nooit door wegrukken de gewenschte, alles vernietigende oplossing brengen, maken dat Samson zijn smeekingen tot God zóó moet lanceeren, dat zij het publiek bereiken via de menigte, waarvoor zij niet zijn bestemd. Had men de hoofdfiguur op het eerste plan gehouden, dan waren de verzuchtingen, slechts voor den Heer en het publiek bedoeld, meer intens tot ons gekomen, had het feest een minder positief en daardoor grootscher aanzien gekregen, had de opstelling der talrijke doch voor deze ruimte te minimale figuratie den toeschouwer een groote menigte vermogen te suggereeren. Voor alles was dan een ander sloteffect bereikt. De twee geschilderde lappen met den reflector, die den doodstil ingevallen tempel (een fout tegen de eenmaal gekozen realiteits-regie) moesten verbeelden, maakten een onmogelijken kermisindruk.

De titelrol was in handen van Willem van der Veer, aan wien het stuk is opgedragen en die er zijn eerste tooneeljubileum in vierde. Zijn goedgebouwde gestalte in een niet altijd schoon aandoende kwasi-omhulling en zijn fraai geluid maken hem voor dit werk aangewezen. Jammer dat de intelligentie en de

[p. 524]

gevoeligheid in deze vertolking biermede niet altijd gelijken tred hielden. Toch was deze avond voor hem een welverdiend persoonlijk succes. Mits deze acteur, zoo veel belovend onder de jongeren, wil trachten beter begrip in zijn werk te leggen, wacht hem een schoone toekomst. De Dalila van Gusta de Vos-Poolman was minder gelukkig en kwam het werk niet ten voordeel. Haar gestalte, stem en opvatting konden de uitbeelding niet versterken. Dit soort prestaties ligt niet op haar artistieken weg en alleen de toewijding in de vervulling van deze taak kunnen wij hoogelijk waardeeren. De figuren van Clea (Marie Meunier-Nagtegaal) en Harim (Ch. Mögle) blijven ons bij als verdienstelijk vertolkt. De rollen van Zorah (Julia Ude) en Lysichtras (J. Vischer) waren onvoldoende bezet. De overigen deden hun werk nauwgezet. Dat de oostersche spheer ontbrak, mag niet op de eerste plaats aan hen worden geweten.

Tot slot, een gelukwensch aan Herman van den Eerenbeemt, die - hoevele jongeren hebben dit voorrecht? - voor de tweede maal gelegenheid had zijn werk gespeeld te zien. Laat hij uit deze opvoering leeren wat hem nog mocht ontbreken, om geheel speelbare dramatiek te leveren!

Dat is ons oprecht verlangen.

FRANK LUNS