Het Boek. Jaargang 7

[p. 180]

Varia.

Nog iets over de Rogstekers.

De rogstekers komen nu ook in Het Woordenboek. De heer R. van der Meulen was zoo vriendelijk mij inzage van het artikel in proef te geven en mij ook toe te staan het hier reeds mede te deelen. En ik doe dit met voldoening; immers ook in eene kleine zaak blijkt hier de vruchtbaarheid van gedachtenwisseling op wetenschappelijk gebied. De opstellen in Het Boek geven voor een goed deel den grondslag voor het woordenboekartikel, en dit brengt in ruil daarvoor weer interessante nieuwe gegevens. Hiertoe reken ik niet de mededeeling dat men rogsteker, maar ook roggesteker kan schrijven, dat het een zelfstandig naamwoord is, zijn meervoud maakt op s, oudtijds ook op en, dat het afgeleid is van rog en steken met den uitgang er, dat er samenstellingen van gemaakt worden, als rog stekersprent in ons opschrift op bladz. 1 van dezen jaargang. Ook de aanhalingen, voor een deel aan de opstellen van fr. Hesse en mij ontleend, geven niets nieuws.

Als tweede beteekenis komt echter deze omschrijving: ‘Deelnemer aan een spel, den rog steken geheeten, dat in de 16^e eeuw in N.-Brabant (althans te 's-Hertogenbosch) bekend is geweest, en dat vermoedelijk wel met de legende der Weerter rogstekers in verband zal staan, misschien een nabootsing daarvan is.’

In deze beteekenis wordt het woord gevonden in drie aanhalingen uit 16^e-eeuwsche stukken:

‘Dat egheen roch stekeren, wolfjagers oft dyergelycke nacien oft persoonen en zullen moegen gaen noch loopen des daegs oft desavonts met bedecte oft onbedecte aensichten oft anders gecleet, met langhe messen, deghen... oft eenighe andere geweere, wapene oft dyer gelyckespeelen te hanteeren.’(a^o1530, bij Hermans, Gesch. d. Reder. 2, 169.

‘Van den roch stekeren ende anderespeelen. Item dat nyemant... den roch en zal mogen steken, ofte daer aff speelen, den wolff jagen oft vangen’ (a^o 1565, ibid. 2, 172).

‘Item den rochstekers gegeven voir het buscruyt by hair inde kermisse te besingen, 10 st.’ (a^o 1558, bij v. Zuijlen, Invent. d. Arch. v. 's-Hertogenb. 712). Voor besingen zal men volgens v.d. Meulen of besigen of besengen (d.i. zengen, schroeien, branden) moeten lezen.

De beide eerste bewijsplaatsen zijn reeds door Verdam (Mnl. Wdb. op Rochge) vermeld, maar vonden daar geene voldoende verklaring. De verbinding met de Weerter rogstekers door v.d. Meulen schijnt heel aannemelijk; opmerking verdient vooral het gebruik van buskruit bij dat rogstekersspel, daar immers het kanon een vast element is van al de Weerter rogstekersvoorstellingen. De samenhang zou nog duidelijker uitkomen als men ook voor de wolfjagers een dergelijken oorsprong kon aanwijzen. Is dit niet ook een plaatselijke Brabantsche spotnaam? En zouden niet bij dat Bossche volksfeest verschillende ‘nacien’, d.w.z. locale groepen, ieder in hun door de overleving bepaalde rol zijn opgetreden?

Onder de 14 steden, in 1687 door de Mechelsche maanblusschers ter verantwoording geroepen - waarvan fr. Hesse in onzen vorigen jaarg. blz. 30/31 vertelt - komen geene ‘wolfjagers’ voor. Hiervan kon ik mij gemakkelijk vergewissen in het Rijks-prentenkabinet, waar zich een exemplaar van de prent bevindt in de verzameling Fr. Muller - zie de Beredeneerde beschr. v. Nederl. historieplaten onder n^o. 2687.

B.

[p. 181]

Het Photographisch atelier der Utrechtsche universiteitsbibliotheek.

In de voorlaatste aflevering van Het Boek p. 79-80 heeft de heer Burger eene uitvoerige bespreking gegeven van de in 1917 verschenen Lijst der negatieven in het photographisch atelier der Utrechtsche Universiteitsbibliotheek. De waardeerende woorden, die hij daaraan heeft gewijd, stel ik bijzonder op prijs. Daar echter de bedenkingen, die bij het doorloopen van het boekje bij hem zijn opgekomen, zoo sterk op den voorgrond worden gesteld, dat zij bij den lezer tot misvatting aanleiding zouden kunnen geven, zij het mij vergund de bedoeling van deze uitgave wat nader toe te lichten, in de hoop de gerezen bezwaren te kunnen wegnemen.

In het atelier der Utrechtsche Universiteitsbibliotheek worden voor bezoekers der handschriftenkamer, voor geleerden buiten Utrecht en in den vreemde, en vooral ten behoeve van het onderwijs in de handschriftkunde en in de oorkondenleer, herhaaldelijk photo's gemaakt. In den regel wordt slechts één afdruk besteld, en blijft de glasplaat eigendom der bibliotheek. In de negen jaren, welke sinds de inrichting van het photographisch atelier zijn verloopen, is het aantal negatieven tot eene omvangrijke collectie aangegroeid. Het bleef echter dood kapitaal, zoolang niet bekend was gemaakt, welke stukken gephotographeerd waren. Door enkelen, die wisten, welk een rijk studiemateriaal hierin is bijeengebracht, was er meer dan eens op aangedrongen, dat een lijst dezer negatieven zou worden uitgegeven. Daarmede zou niet alleen de geleerde zijn gebaat, die een photo van een dezer stukken noodig heeft (een afdruk is natuurlijk veel goedkooper dan een nieuwe opname), maar dat zou ook in het belang zijn van de origineelen zelve, omdat het de verzending en het opnieuw photographeeren overbodig maakt. De doorslag om nog tijdens den oorlog tot de uitgave over te gaan, gaf de overweging, dat er vele photo's bij zijn van handschriften en oorkonden, die in het buitenland berusten en die thans ontoegankelijk zijn. Zoo waren eenige jaren vóór den oorlog twee brieven van Geert Groote uit een handschrift der Nationale Bibliotheek te Parijs gephotographeerd, benevens een tractaat van hem over het schisma, in briefvorm, uit een codex in de Keizerlijke Bibliotheek te Weenen. Daar sinds Augustus 1914 uit het buitenland geen handschriften meer worden ter leen gestuurd, kwam het Pater H. ter Haar te Eindhoven, die eene uitgave van de brieven van Geert Groote voorbereidt, zeer te stade, dat hij een photographischen afdruk van genoemde brieven kon krijgen.

Na deze toelichting van de bedoeling der uitgave ga ik over tot de bespreking van de door den heer Burger geopperde bezwaren. In de eerste plaats betreft dit de negatieven van het Instituut voor Middeleeuwsche Geschiedenis, waarvan afdrukken worden gemaakt alleen na overleg met den Directeur dezer inrichting. De heer B. neemt aanstoot aan de uitdrukking ‘na overleg.’ De negatieven zijn het eigendom van dat instituut. Daarom is het gewoonte om bij eene aanvrage van een afdruk van een dezer negatieven de toestemming van den Directeur te vragen. Het is mij niet duidelijk, wat voor bedenkelijks daarin is gelegen. Dat deze daarvoor ‘contra-prestaties’ zou verlangen, is mij nooit gebleken. Integendeel, de aanvrager betaalt slechts den kostenden prijs, evenals voor afdrukken van negatieven, die het eigendom zijn der Universiteitsbibliotheek.

Het tweede bezwaar is gericht

[p. 182]

tegen het photographeeren van stukken uit werken, die in den boekhandel zijn. ‘Mag het Utrechtsche bibliotheekatelier daaruit vrij reproducties maken en die weer te koop aanbieden’ d.w.z. zonder toestemming van den uitgever? Het geldt hier nagenoeg uitsluitend facsimiles van bijbelhandschriften en van classieke codices, waaruit nu eens eene heele, dikwijls ook-slechts eene halve of kwart bladzijde is gephotographeerd, met de bedoeling om deze photo's als schriftvoorbeelden bij het onderwijs in de palaeographie te gebruiken. Nu is het de vraag of de bibliotheek afdrukken daarvan ook voor andere personen ter beschikking mag stellen, bijvoorbeeld voor een leeraar aan een gymnasium die aan zijn leerlingen een indruk wil geven van de oudste handschriften der door hem behandelde auteurs. Het zou zeker wel wat ver gezocht zijn daarin eene benadeeling van de uitgevers te willen zien. Het gaat hier slechts om onbeteekenende fragmenten van dure reproductiewerken, die toch niet door particulieren worden gekocht. Bovendien drijft de bibliotheek geen handel in deze photo's, daar zij slechts den kostenden prijs in rekening brengt. Toch acht ik het raadzaam, ter voorkoming van eventueele moeilijkheden, om den wenk door Dr. Burger gegeven op te volgen en voortaan bij eene aanvrage om een afdruk van een dezer negatieven eerst de toestemming van den betrokken uitgever te vragen.

De hoofdgrief van den heer B. betreft echter de stukken, die van elders in de Utrechtsche bibliotheek zijn gedeponeerd voor wetenschappelijke onderzoekers. Dat daarvan in het Utrechtsche atelier door een deskundig ambtenaar photo's worden gemaakt, wil hij desnoods toelaten, maar dat afdrukken daarvan voor ieder verkrijgbaar worden gesteld, acht hij blijkbaar onrechtmatig. Het geldt hier handschriften en oorkonden uit vroegere eeuwen, die deel uitmaken van openbare verzamelingen en waarop geen auteursrecht bestaat. Evengoed als zij vrijelijk mogen worden afgeschreven en uitgegeven, evenzoo goed mogen zij ook worden gephotographeerd, mits maar voldoende wordt gewaarborgd, dat zij daardoor niet worden beschadigd. Dat is zoo van zelf sprekend, dat de toestemming daarvoor nooit, ook niet door eenige buitenlandsche bibliotheek of archief, is geweigerd. Volgens de wet bezit de photograaf, in dit geval de Utrechtsche Universiteitsbibliotheek, het auteursrecht op deze negatieven en op de verdere reproducties van die lichtbeelden. Daar zij eene openbare bibliotheek is, moet zij deze negatieven, evenals haar boeken en handschriften, aan ieder te goeder naam en faam bekend persoon ter beschikking stellen. De eenige vorm, waarin dit kan geschieden, is door afdrukken daarvan te verschaffen. Nu spreekt het vanzelf, dat de aanvrager de kosten daarvan moet vergoeden, evengoed als een uitleener buiten de stad de verzendingskosten der boeken te betalen heeft.

De voorwaarde, dat de gebruiker der photo's bij eene eventueele verdere reproductie het atelier der Utrechtsche Universiteitsbibliotheek moet vermelden, is gesteld om den bezitter van het origineel daarvan in kennis te kunnen stellen. Ik geef toe, dat in plaats van deze eenigszins streng uitziende bepaling met een eenvoudig verzoek had kunnen worden volstaan. Bij het verschijnen van een herdruk of van het tweede deeltje dezer serie verdient het dan ook overweging de woorden ‘is hij verplicht’ te vervangen door ‘wordt hij beleefd uitgenoodigd’ of ‘wordt hij vriendelijk verzocht.’ Dit is echter een punt van ondergeschikt belang. Tegen het slotwoord, ‘dat het Utrechtsche atelier in grooten ijver

[p. 183]

voor de wetenschap zich op een weg heeft begeven, die niet onbedenkelijk is, èn uit het oogpunt van recht, èn uit dat van verkeersplichten tusschen wetenschappelijke instellingen onderling,’ meen ik evenwel met kracht te moeten opkomen.

De Utrechtsche Universiteitsbibliotheek tracht met de hulpmiddelen, waarover zij beschikt, studenten en wetenschappelijke onderzoekers zoo veel mogelijk van dienst te zijn. Ik houd mij overtuigd, dat haar op dit terrein nog een vruchtbaar en dankbaar arbeidsveld te wachten staat, nu aan haar werkzaamheid meer bekendheid is gegeven door de uitgave van de lijst der negatieven en ook door de bespreking van dit boekje door den heer Burger. Zij zal haar atelier ook gaarne ter beschikking stellen van zusterinstellingen en van archieven, zoo van de daar voorhanden stukken photo's moeten worden gemaakt. Want beroepsphotographen, die maar hoogst zelden goed zijn ingericht voor het photographeeren van handschriften en oorkonden, berekenen in den regel afschrikwekkend hooge prijzen. Zoo vroeg kort geleden een photograaf te Wernigerode voor een photographischen afdruk van een incunabeltje van 28 bladzijden in de Stolbergsche Bibliotheek, dat ik voor eene tekstuitgave noodig had, 140 Mark, terwijl de Koninklijke Bibliotheek te Berlijn, die een eigen atelier bezit en op mijn verzoek het zeldzaam boekje heeft opgevraagd en gephotographeerd, een compleet stel photo's wit op zwart voor 15 Mark leverde. Dit voorbeeld volgende en op den reeds ingeslagen weg voortgaande, zal de Utrechtsche Universiteitsbibliotheek nog veel nuttig werk verrichten en menigen geleerde bij zijne wetenschappelijke onderzoekingen behulpzaam kunnen zijn.

A. Hulshof.

Sprokkels betreffende boekverkoopers enz., verzameld door J.W. Wijndelts. (Vervolg van jaarg. 1917, blz. 267.)

23. Berend Altzen, boekbinder te Zutphen, zendt zijn zoon Thomas naar Italië om zich verder in het vak te bekwamen.

Syn erschenen Berndtt Altzen Boickebinder ende Engelle Lamberts sine huisfrouwe und hebben mett oeren ehede verclaertt ende verclaertt by desen datt oerer beider soen gnandt Thomas zij oer ehelige ende echte kindtt darfor sij hem oick hebben erthagen, holden unde achten. Begerende van jedermenniglick hem darfor to achten ende to holden. Ende wantt sij binnen deser stadtt noch frunde noch maegen hedden die desentthalven getuichenisse gieven konden, ende die voerss: Thomas gesinnett were die kunst ende schoele widers alshij alnoch gedaen natotrecken ende sich darijnne to offenen ende datt daromme hem mits onkunde op eenige oerden noedich werden mochte sin echtschap to bewiesen, hebben om onse attestatie vantt gene voerss: angeholden ende gebeden datt wij hun der waerheitt to stuir gerne mettgedeiltt ende gegieven hebben ende deylen mett in crafftt deses. Und hebben des to oerkonde onser stadtt secreett ziegell beneden ahn desen brieff doen ende heiten hangen. Gegeven to Zutphen den IX Octobris 1577.

In margine: Accepit adolescens literas latinas cum germanicis tum verbotenus concordantes, quia illis uti volebat apud Italos linguae vernaculae ignaros etc.

Bovenstaande acte getrokken uit het Protocol van Kentenissen der stad Zutphen.