Het Boek. Jaargang 7

[p. 318]

Noord-Nederlandsche Boekerijen in de 16e eeuw.
I. (Vervolg.)

Sinds het eerste gedeelte van dit opstel het licht zag, verscheen in de Verslagen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap dl. 39, een belangwekkende verhandeling van de hand van Dr. J.J. Salverda de Grave over twee inventarissen van het huis Brederode (1556 en 1567). De schrijver wijdt in het bijzonder zijn aandacht aan de boekerij. Hij maakt ook melding van den catalogus van de bibliotheek van Adriaan van Camons, drost van Jaarsveld (1576) en spreekt het vermoeden uit, dat diens boekerij deel uitgemaakt heeft van die van de Van Brederodes. Dr. S. d.G. is getroffen door het feit, dat de 98 nummers tellende bibliotheek van den drost slechts 6 of 7 gemeen heeft met die van het kasteel Batenburg. Ze is op zichzelf onsamenhangend; maar vult ingelijfd bij de verzameling van de Van Brederodes deze op vele punten aan. Mij komen deze gronden weinig klemmend voor. Het feit, dat de twee boekerijen zoo weinig boeken gemeen hebben is voor mij een bewijs te meer voor mijne bewering, dat de 16^e-eeuwsche boekerijen zoo zeer verschillend waren. Hierdoor vullen ze elkaar aan. In de bibliotheek van Jan Dircksz. van Brouchoven ontbreken de studieboeken, deze zijn wel aanwezig in die van Mr. Huybrecht Schuyten. De laatste schijnt daarentegen geen Hollandsche boeken te hebben bezeten.

Ik laat hieronder nogmaals de lijst van de boeken volgen. Bij het identificeeren maakte ik gebruik van de volgende werken:

Verkoopcatalogus van de bibliotheek van Gijsbertus Voetius, Utrecht 1^e ged. 1677, 2^e ged. 1679. (Cat. Voet.) - id. van de bibliotheek van Isaäc le Long, Amsterdam 17 Augs. 1744. (Cat. le Long). - id. van de bibliotheek van G.J. de Servais, Mechelen, 3 October 1808 (Cat. de Servais.) - id. van de bibliotheek van Mr. Jacobus Koning, 2^e deel (boekwerken) B. Amsterdam 1833. - id. van de bibliotheek van H.W. Tydeman. 's Gravenhage 1864.

[p. 319]

- id. eener uiterst zeldzame verzameling van Hollandsche bijbels enz. verkrijgbaar bij Fred. Muller. Amsterdam 1857. (Muller Verz.) - id. van theologische werken van Fred. Muller. Amsterdam 1865. (Muller VI). - id. van de Bijbeltentoonstelling. Amsterdam 1914. Is. 1e Long. Boekzaal der Nederduytsche bijbels 1732. Biblografische Adversaria I-V. 's Gravenhage 1873-1876. (Bibl. Adv.) Bibliotheca Belgica. (Bibl. Belg.) J.I. Doedes, Collectie Rariora, 2^e dr. 1892. J.K. van der Wulp, Catalogus pamfletten. Amsterdam 1866. Dl. I. M. Nijhoff, Ned. Bibliographie. Feuilles provisoires, Livr. 1-20.1901-1912. (Nijhoff, Bibliographie). E.W. Moes, De Amsterdamsche Boekdrukkers en Uitgevers in de 16^e eeuw, voortgezet door C.P. Burger, Jr. Dl. I-IV. Amsterdam 1900-1915. (Amst. Boekdr.) P.A. Tiele, Bibliotheek van Ned. pamfletten. Amst. 1858-1861. Dl. I. L.D. Petit, Bibliotheek van Nederlandsche pamfletten, 's Gravenhage 1882-1884. Dl. I. W.P.C. Knuttel, Catalogus van de pamflettenverzameling, berustende in de Kon. Bibliotheek. 's Gravenhage 1889-1916. Dl. I. J.F. van Someren, Pamfletten. Utrecht 1915. Dl. I. P.A. Tiele, Ned. Bibliographie van Land- en Volkenkunde. Amst. 1884. S. Muller Fz., Lijst van Noord-Nederlandsche kronyken. Utrecht 1860. Chr. Sepp, Verboden Lectuur. Leiden 1889.

De in de oorspronkelijke lijst vermelde titels heb ik, zoover ik die kon thuisbrengen, aangevuld. Het formaat van de boeken was daarbij een belangrijk hulpmiddel, mede om het jaar van uitgave te bepalen.

Folio.¹⁾

1.	Ortelius, Abr., Theatrum orbis terrarum, 3^e druk. Antwerpen. 1571.
	Tiele, Bibl. Land- en Volkenk. blz. 1842. Zie Amst. Boekdr. V blz. 230.
2.	Waghenaer, L., Spieghel der Zeevaerdt van de navigatie der Westersche zee, Leiden, Plantijn 1583.
	Tiele, Bibl. Land- en Volkenk., blz. 261. Bibl. Belg.
3.	[Luther, Mart.], Postille op die Epistolen ende Evangeliën enz. Basel, 1528.
	Cat. le Long, fol. 82 (seer raar). Muller, Verz. 939. Zie Bibl. Adv. I, blz. 308, n^o. 1220, Opm. en V, blz. 237.
4.	Bullinger, Heyn, Het Huysboeck V decades, d.i. vijftich Sermoenen enz. Emden. 1567,* z.p. 1568.
	Cat. le Long. fol. 86, Bibl. Adv. V, blz. 254, N.R. I blz. 228. De werken van Bullinger stonden op den index van 1550. Sepp, Verboden Lectuur, blz. 26 en 27.
5.	Biblia Nederduyts. Leyden, bij Ian Paedts, Isz. en Ian Bouwensz. 1581 d.i. de z.g.n. Geneefsche Bijbel, verbeterd door Petrus Hackius predikant te Leiden.
	Cat. le Long, fol. 57. Boekzaal blz. 743. Cat. Bijbeltentoonstelling 1914, blz. 76, n^o. 541.
*6.	Guicciardini, Lod., Descrittione di tutti i Paesi Bassi, Anv. 1567.
	Tiele, Bibl. Land en Volkenk., blz. 96. Fruin, Verspr. geschr. dl. VII blz. 193.

1) De met een * gemerkte uitgaven zijn aanwezig in de bibliotheek van de Rijks-Universiteit te Leiden, in die van de Ned. Mü van Letterkunde, of in de biblotheek Thysius.

[p. 320]

*7.	Die Cronijcke van Hollandt, Zeelant ende van Vrieslant, beghinnende van Adams tiden.... tot den jaare 1517, Leyden 1517. Antw. 1530.
	Cat. le Long, fol. 152, Cat. Koning 1, Nijhoff. Bibliographie, 3^e livr. 1081,1082, Het Boek 1915, blz. 161 en Amst. Boekdr. III, blz. 239 vv.
8.	Harmonia...., met de uitlegginge van Ian Calvin, Overgezet van den Latijnschen Gerardum Gallinaceum. Leiden, Andries Verschout 1582.
	Cat. Bijbeltentoonstelling, blz. 80, n^o. 563.
9.	Dodoneus, Remb., Cruytboec. Antw. I. van der Loe, 1554 en 1563.
	Bibl. Belg., Bibl. Brederode. Zie Gids Juli 1917.
*10.	Franck van Word, Seb., Chronica, tijtboek en gheschietbijbel van aen begin der werelt tot 1536,3 dln. z. pl. 1558, Delft 1583.
	Cat. Tyd. II 755. Verg. Amst. Boekdr. II, blz. 107, n^o. 357. Zie Sepp. Verboden Lectuur blz. 136.
11.	De nieuwe Cronyck van Brabant of 't vervolg van d'oude. Antw. I. Mollijns 1565.
	Cat. le Long, fol. 176. Bibl. Belg.
*12.	Den Bibel, inhoudende het O. en N. Testament, enz. Antw. Hans de Laet 1560 en 1565.
	De zgn. Leuvensche vertaling, le Long, Boekzaal, blz. 625. Cat. Bijbeltentoonstelling 1914, blz. 62, nos. 445-447.
13.	Calvini, Joh., Uitlegginge op alle de epistolen Pauli en tot den Hebreen. Emden 1566, Leiden en Amsterdam 1582.
	Cat. Bijbeltentoonstelling 1914 blz. XXII en blz. 80. Nr. 562. Cat. le Long, fol. 84. Bibl. Adv. V, blz. 254;
	Stond op den index van 1550, zie Sepp. Verboden Lectuur blz. 33.
14.	[Ablijn, Corn.], Die nieuwe werelt der lantschappen ende eylanden. Antw. 1583.
	Cat. le Long, fol. 184, Cat. Koning 522, Tiele, Bibl. Land en Volkenk. blz. 7.
	Vertaling uit het Hoogduitsch in het Nederlandsch van Cornelis Ablijn, (notaris te Antwerpen, zie Tiele), en door dezen opgedragen aan Prins Willem van Oranje van Die neue Welt der Landschaften und Insulen, so bisher allen Alten Weltbeschreybern unbekant und jungst erst erfunden. Ausz dem Lateinischen verteutscht durch Michael Hera. Strassburg 1534 (le Long, fol. 183).
*15.	losephus Flavius, Twintich boeken van den ouden gheschiedenisse der joden. Antw. 1553. Zie Sertum Nabericum.... p. 58-60.
16.	Cario, Ioh., Chronijcke, *Antw. 1543, *Dordr. 1586.
*17.	Livius, Titius, d.i. de Roomsche Historie enz. Antw. 1541, Leiden-Amsterdam 1585. - Amst. Boekdr. III, blz. 230 n^o. 444.
18.	Nieuwe Cronyck van Hollant.
	Misschien = Die Chronycke van Hollant, Zeelant ende Vrieslant, tot aan den jaare 1584. Delft 1585. - Amst. Boekdr. III, blz. 240.
*19.	[Rolevinck, Wernerus] Fasciculus temporum, Utrecht, by Ian Veldenaar, a^o. 1480. Cat. Voet II, Misc. fol. 18. Cat. le Long, fol. 177. Campbell n^o. 1479. Doedes Rariora, blz. 110. Ook kan een ander historisch werk bedoeld zijn, zie Nijhoff 6^e Livr. n^o 373. Het Boek III 96.
*20.	Bartholomeus [de Glanvilla, Engelsman], Boek van den proprieteyten der dinghen. Haerlem J. Bellaert 1485.
	Petit, Midd. Ned. Letterk. n^o. 1115. Het Boek V (1916), blz. 357 n^o. 25. Campbell, Annales, p. 258.

[p. 321]

21.	Bugenhagen, Joh., Psalterium Davidis. Basil. 1524,
	Oorspronkelijke uitgave van n^o. 62, zie aldaar.
22.	Thesaurus Linguae Teutonicae, Schat der Nederduytscher Spraken Antw. Plantijn 1573. - Le Long, fol. 420. Koning 1133.
*23.	Eusebius, P., Historia Ecclesiastica, Antw. 1534.
	Bibl. Belg., Cal. Le Long, fol. 111. Nijhoff. Bibliographie, Livr. II n^o. 72 H.B. III 12.
24.	De graven van Vlaanderen mit couleuren affgeseth =?
*25.	= Vosmeer, Mich., Principes Hollandiae et Zelandiae. Antv. 1578.
*26.	Vaernewijck, Marc, v., Den Spiegel der Nederlandtscher oudtheyt. Gent 1574.
	Cat. le Long, fol. 172. Bibl. Belg.
*27.	Vincentius, B., Den spieghel historiael, Antw. Claes de Grave 1515.
	cat. le Long, fol. 125, Nijhoff, Bibliographie, Livr. II n^o. 33. Het Boek III 393, S. Muller, Nd. Ned. Kronijken, blz. 12.
28.	Chronica, beschrijving overlants, waarschijnlijk = Chronicon Carionis 1557. *Wittenb. 1572*Sl.1581.
	Stond vermeld op den index van 1570. Zie Sepp, Verboden Lectuur, blz 115.
29.	Den wech of reyze naar Hierusalem.
	In Bijdragen voor de Geschiedenis van het Bisdom Haarlem. Dl. 11, 1884 komt op blz. 344-355 een lijst voor van gedrukte beschrijvingen van jeruzalem en Palestina, samengesteld door Nederlanders. Er is daarbij echter geen enkele, waarvan de titel overeenkomt met den bovengenoemde. Mogelijk is hier bedoeld het bij van Adrichem blz 288a vermelde handschrift in folio van Gerard Ioannis abt van het klooster Abcou in Leiden, getiteld: Descriptio Ierusalem, et locorum ejus, D. Gerardi Ioa. Lugduni Batavorum Monasterii Abcou Coenoiarchae, qui iter suum peregit an. 1544. Ik vestig hier vooral de aandacht op de woorden: ‘qui iter suum peregit’.
*30.	Grapheus, Corn., De seer wonderlijke schoone Triumphelijcke Incompst van den H.M. Prince Philips, Prince van Spaignen, in de Stadt van Antwerpen, Anno 1549. Antw. 1550. - Cat. Voet I. Misc. fol. 88. Cat. le Long, fol. 360. Cat. Koning 49.
31.	Het Duitsche schaecspel geschreven. Zie: G.A. van Schaick Avelingh, Dat scaecspel (Dissertatie Leiden 1912) blz. X-XI, XXXIX. Verg. Meinsma, Midd. Bibl. blz. 302, n^o. 189. Bibl. Brederode B 179.
	In de Kon. Bibl. te Berlijn is een handschrift in 4^o dat in de 16^e eeuw heeft toebehoord aan Delftsche geslachten, zie Maandblad v.h. Gen. Herald. Gen. de Ned. Leeuw. XXXVI kol. 99/100.
32.	Köbel, Jac., Wapenbuch des heyligen Römischen Reichs. Francfort, 1545,1579, of een Ned. vertaling hiervan, le Long, fol. 356, (seer raar).
*33.	Le Ioyeuse et magnifique entrée de Francois fils de france en Anvers. Anv. 1582. Cat. le Long, fol. 215. Cat. Koning 50. Knuttel Cat. Pfl. 585,4^o.
34.	Pictorum effigies aliquot celebrium Germaniae inforioris, Antv. [1572]. Prentenkabinet, Leiden.
35.	De geschiedenissen van Vrancrijk in twintich figuren =?
36.	Twee constbouken boucken houdende t'eene hondert een ende twintich blaeden, t'andere twee hondert twee en veertich blaederen =?
37.	Een missael.
	Zie de Katholiek Dl. 143 (1913^1) blz. 468-469. Nijhoff, Bibliographie 1^e Livr. n^o. 36.
	8^e Livr. n^o. 1219 en 1220. Cat. le Long, fol. 91 en 92.

[p. 322]

38.	Een geschreven missael in pergament =?
39.	Ordo Sacerdotum =?
	Verg. Doedes Rariora blz. 66. Guido de Monte Rotherio, Manipulus curatorum, z. pl. en j., volgens een uitvoeriger titel in een andere uitgave: Officia sacerdotum, secundum ordinem septem sacramentorum complectens.
40.	't leven van Sint Rochus =?
	Pestpatroon, wordt gevierd op den 16en Augs. In de bibliotheek van HartmannSchedel komt voor: Das leben des Heiligen Herrn Sant Rochus Nürnberg 1884. R. Stauber Die Schedelsche Bibliothek. Studien und Darstellungen aus dem Gebiete der Geschichte, herausgeg. v.H. Grauer D 6, H 2-3,1908.

Quarto.

*41.	Strada, Jacques de, Mantuaen, Epithome du trésor des antiquitez c'est à. dire pourtraits des vrayes médailles des empereurs tant d'Orient que d'Occident. Lyon 1553. Graesse VI. k. 507.
42.	La premiere partie du promptuaire des médailles. Lyon 1553 en 1557.
	Cat. Voet, Misc. 4^o. 458, Brunet IV, k 900.
*43.	Calvinus, Ioh., Institutie ofte onderwijsingh in de Christelijke Religie,* Embden 1560, Dordrecht 1578.
	Cat. le Long, 4^o. 345. Muller, Verz. 4^o. 510. Bibl. Adv. V, blz. 251. Sepp, Bibliogr Mededeelingen, blz. 100 en 101.
44.	Bullinger, Heynr. De openbaringhe Jesu Christi, Emden 1567.
	Muller Cat. Theol. werken VI 391.
45.	Sleijdan, Joh., Warachtige Beschrijvinghe, hoe dattet met de Religie ende oock met dat ghemeyne welvaert gestaen heeft onder Keyser Carōlo V. Antw. 1558.
	Cat. de Serv. 5014. Cat. Koning 4^o. 864. Doedes, Rariora. blz. 116, verg. Muller. verz. 1011 Zie Sepp. Verboden Lectuur blz. 37.
46.	Der martelaren bouck = hetzelfde werk als 55?
47.	Geschiedenisse van de religie in de Nederlanden. Zie 116,126 en 140.
48.	Apologie van de Prince van Oraengie. Leiden Silvius 1581.
49.	Apologie ou defence de tres illustre Prince Guillaume.
	Cat. Koning, 4^o.768 en Cat. de Servais n^o. 3508.
50.	De Spelen van Gent. Zie n^o. 124.
51.	Sleydanus in 't Duyts =?
52.	Gaule, Amadis de, De eerste vijf boucken in duytsch. Zie Graesse 194. Bibliotheek Brederode n^o. 35,
53.	Damhoudere loos de, Practijcke en handbouck in crimineele zaecken, *Loven 1555 * Antw. 1561.
	Le Long, 4^o.602, Koning 1161, Bibl. Belg.
*54.	Carion, Jac., Chronycke van al 't ghene, datter gheschiet is, enz. Antw. 1543.
	Cat. Koning 252.
55.	Haemstede, A.C., De gheschiedenisse ende den doodt der vromer martelaeren….. totten Jare 1559 toe. Th. Antw. 1559 den 18 Martii, en Dordrecht 1579.
	Bibl. Belg., Cat. Koning 869. Muller Verz. 707. Doedes Rariora, blz. 67.
*56.	Propositie ende request opt stuc van de inquisitie, z. n.v. dr. Anno 1566.
	Knuttel Cat. Pfl. I.138. Petit Bibl. Pfl. 110.

[p. 323]

57.	De titel v.h. eerste stukje luidde: *Letteren van verbande tusschen Brabant en Vlaanderen gedaen ende besloten in 't jaar 1339. Delft 1576 of 1578 4^o. Knuttel Cat. Pfl. 1 244 of 245. Tiele Bibl. Pfl. 146.

De andere stukjes waren waarschijnlijk:

1.	Openinghe, gedaan den Staten van allen den landen van onser harder ghenadighen Heere en Natuerlijken Prince den Hertoghe Philips, binnen Ghent by den Leden 's Landts van Vlaenderen, in 't Jaar 1487; en
2.	't Effect van de propositie A^o. 1488 met den Paays beswooren by Maximiliaan, als Roomsch Koning 1488. Gedrukt 1576.
	Cat. le Long 4^o.917, (Seer raar). Uitgeg. tot exempel bij gelegenheid van de onlusten in Zuid-Nederland. Tiele Bibl. Pfl. blz. 19. Verg, voor het laatste: Cat. de Servais 3088 ‘Den peys besworen by mijn heere der Coninck van den Romeyne Maximiliaen binnen Brugge den 16 Mei 1488 in 4^o.’

58.	Walraven, Jacob, De eerwaerdicheyt des soldeners.
	Cat. G.V. II Misc. 4^o.71.

Jean Walraven etait probablement le fou d'une Chambre de rhetorique bruxelloise. II etait connu sous le ssubriquet de Meester Oom et avait pour devise: Niet sonder wielle (wille) Oom. En 1552 Walravenz avait été proclamé Prince ou Roi des fous de Bruxelles du Brabant, ou peut-être de toutes les provinces flamandes des Pays-Bas meridionaux.

G. van Loon, Ned. Historie penningen I. pag. 6 vermeldt een medaille ter zijner eere geslagen. Hij werd geboren in 1507. Zie Bibl. Belg. W. 72.

*59.	Copie van een brief aen de Graeff van Leycester geschreven, 1587, 4^o.
	Knuttel Cat. Pfl. I 778. Petit Bibl. Pfl. 445.
*60.	Keuren der stadt Leyden des Graefschaps van Holland. Gedruckt ten bevele van die van de Gerechte der voorschreve stede in 't jaer 1583.
	Cat. le Long 4^o.959, Koning 237.
61.	Een latijnsche bijbel.
61.	Die Souter wel verduytscht uit die heijlige oft Hebreeusche sprake, verclaringhe des geheelen Psalters door Johan̄em Bugenhäg wt Pomeren.... in goeden verstandeliken duytsche overgheset. Basel bi mi Adam Anonymus 1526.
	Muller Verz. 1197 (uiterst zeldzaam). Doedes Rariora blz. 33, le Long, Boekzaal blz. 584/585, Bibl. Adv. I blz. 60, n^o. 168, V blz. 237. Zie voor den schrijver, ook wel Dr. Pommer genaamd, Alg. Deutsche Biograbhie III s. 504. Het geschrift komt voor op den index van 1550 (Sepp Verboden Lectuur blz. 31).
63.	De historie van peru, met veele schoone figuren, Antw. 1564.
	Cat. le Long, 4^o.1195, verg. Amst. Boekdr. II blz. 133 onder nr. 364.
64.	Steelsius, Dictionarium tetraglotton, Antv. 1562.
	Bibl. Adv. I blz. 217 en II Cat. Nijhoff blz. 45 n^o. 436. Zie P. Gerard in de Toekomst. Oct. 1874.
65.	Quintus Curtius, 't Leven van Alexander de Groote 1486 en 1530. Zie Het Boek V (1916) blz. 356/357. Petit Midd. Ned. Bibliografie I 1097. Campbell 957-960. Bibl. Brederode 73.
66.	Nicolai, Joh., Turcxsche schipvaert. Antw. 1576.
	Tiele Bibl. Land- en Volkenk. blz. 177. Amst. Boekdr. V blz. 230.
*67.	Acten van den vredenhandel gheschiet te Colen. Leiden Silvius 1580.
	Cat. le Long, 8^o. 2682. Cat. Koning 166, Tiele Bibl. Pfl. 215.
*68.	Cort verhael van de rechte oorzaeken der oorlogen tegen don Johan, Antw. 1577.
	Knuttel Cat. Pfl. I 310-312. Tiele Bibl. Pfl. 158/153.

[p. 324]

69.	Aesopus. Warachtige fabulen der dieren. Ned. uitgave van het jaar?
70.	Summare beschrijving van den triumphelycken Incompst van Duc Matthias tot Bruessel. Antw. 1578^1).
	Knuttel Cat. Pfl. I 329.
*71.	Refereynen ghepronunchieert op te intreden binnen Delft bij de tien cameren v. Rhetorijke in Holland ghedaen 20 Juni a^o 1581. Delft 1581.
	Cat Koning 1462.
72.	't Beleg van Haerlem en Leyden, misschien = Een corte waerachtige Beschrijvinghe van alle Gheschiedenissen, Stormen, Schermutselingen ende Schieten voor de vrome stadt Haerlem enz. Delft 1574; in één band met n^o. 74. Cat. Koning 176, verg. Knuttel Cat. Pfl. 1 201-203.
*73.	't Beginsel van de wijsheyt, duyts ende franchoys. Antw. 1584.
*74.	Fruytiers, Ian., Corte beschrijvinghe van de strenghe belegeringe van Leyden. Delft 1574.
	Knuttel Cat. Pfl. 1 226/227. Petit Bibl. Pfl. 185, Cat. Koning 178.
75.	Coornhert, D. Vz. Recht ghebruyck ende misbruyck van tydlycke have. Leiden C. Plantijn 1585.
	Cat. le Long, 717 (raar). Cat. Koning 1321. Zie n^o. 134 beneden.
76.	Coolhaes, Caspar, Den toetsteen van de Catholyesche religie z.j. 1584. Knuttel Cat. Pfl. I 718. Amst. Bockdr. IV blz. 7 n^o. 608.
*77.	Waerachtich verhael van 't oproerich beleyt van broeder Anthonis Ruyskensvelt. Brussel 1581.
	Tiele Bibl. Pfl. 234. Knuttel Cat. Pfl. I 570.
78.	Coornhert, D. Vz., Van de Leydtsche disputatie. Leiden Ch. Silvius? 1583.
	Bibl. Belg. Muller Cat. Holl. Godgel. werken 1857 blz. 59 n^o. 558.
*79.	Houwaert, lan Baptista, Milenus clachte. Antw. W. Silvius 1578.
	v. d. Wulp Cat. Pfl. 333. Cat. le Long 4^o. 662 (Raar). Cat. Koning 1479, Cat. de Servais 1320.
80.	Horatius Fl., Q., Satyren, nederduits door Cornelis van Ghistele, Antw. 1569. Cat. Univ. Bibl. Utrecht 1835, Litt. Cat. 8^o. n^o. 368.
*81.	Coornhert, D. Vz., Iustificatie des magistraets tot Leyden in Holland. 1579. Knuttel Cat. Pfl. 1 516. Muller Verz. 558. Amst. Boekdr. IV blz. 35 n^o. 54.
*82.	Coolhaes, Casper, Apologie. 1580.
	Knuttel Cat. Pfl. 1 548^a, Petit Bibl. Pfl. 318. Amst. Boekdr. IV blz. 2 n^o. 602.
83.	Placcaet ofte beeldenaer van de munte des jaers LXXXVI. Amst. Cornelis Claesz. 1586. Waarschijnlijk het placcaat of ordonnantie en de beeldenaar bij elkaar in gebonden.
	Amst. Boekdr. II blz. 45-49 n^o. 290/291 en 292-296.
84.	Manuael ende instructie voor de wisselaers des jaars LXXXVI.
	Amst. Boekdr. II blz. 49/50, nos. 296-299.

1) De inkomst van Hertog Matthias te Brussel had plaats 18 Jan. 1578. Den 21^en November d.a. v. was die te Antwerpen. Van beide inkomsten bestaan platen, zie Van Stolks geschiedk. atlas I blz. 275. Of over de laatste een geschrift is verschenen, zooals men zou kunnen opmaken uit den titel van een aan de kinderen van Hendrik v. Br. te beurt gevallen boek (70^a) ls me niet bekend.

[p. 325]

*85.	Heyns, Mr. Pieter, Spiegel der Werelt. in langwerpich. Antw. Plantyn 1577.
	Cat. Koning 544. Tiele Bibl. Land- en Volkenk. blz. 186. Amst. Boekdr. IV. blz. 231.
86.	Zie 83.
87.	Instructie voor alle wisselaars des jaers LXXXVI, langwerpich.
	Waarschijnlijk een variant van n^o. 84.
88.	Apianus, Cosmographia. Antw. 1533,1539/40. enz.
	Bibl. Nat. de F. III, kol. 687/688. Bibl. Belg. Nijhoff Bibliographie, 7^e Livr. n^o. 382
	9^e Livr. n^o. 1277, 20^e Livr. n^o. 1823.
88a.	Hetzelfde, vertaald door Gemma Frisius. Antw. 1537,1545.1553. enz.
	Tiele Bibl. Land- en Volkenk. blz. 11. Bibl. Camons.
89.	Der keysers en de coningen beelden =?
90.	L'entre de franchois filz du france en anvers. Anvers 1582.
	Knuttel Cat. Pfl. I 585?
91.	Reynier de Vos in Nederduyts ende franchoys. Antw. 1566.
	Petit Midd. Ned. Lett. 470.
92.	Postii, Joh.,Tetrasticha in Metamorphosis Ovidii, quibus accesserunt Virgilii Solis figurae jam primum editae. Francoforti 1563,1568.
	Brunet IV k. 288.
93.	Reekenbouck met penningen. Zie Verslag Penningkabinet 1916.
94.	Iustificatie van den doorluchtigen Don Anthonis Coninck van Portugael, enz. Dordrecht 1585.
	Van der Wulp Cat. Pfl. 616, Knuttel Cat. Pfl. I 722.
95.	Waerschouwinge, waerom die van den Huyse van Guise haer ghewapent hebben. Delft, Aelbrecht Hendricxz. 1585.
	Van der Wulp Cat. Pfl. 628, vertaling van Petit Bibl. Pjl. 395.
96.	Ordonnantie van den Hoogen Raedt in Hollant van den jaere LXXXVII.
97.	Cent cinquante pseaumes de David mis en rime françoise par Cl. Marot et Th. de Beze à quatre et cinq parties par Philibert Iambe de Fer. Paris 1561. *Caen 1562. Douen,.Clement Marot et le Psautier Hugenot, pag. 561. II. pag. 20.
	Petrus Dathenus bezorgde in 1567 van deze Fransche psalmberijming een Nederlandsche vertaling, welke voorkomt op den index van 1570, een andere uitgave was die van Lucas de Heere, Gent 1565. Sepp Verboden Lectuur, blz. 245/246.
*98.	Ortelius, Deorum dearumque capita. Antw. 1573.
99.	Tyrannorum praemia =?
100.	Den oorspronck van den Hollantschen adel. =? Een handschrift?
101.	Geschreven keuren en de ordonnantien der stadt Leyden 1545.
	Blok Geschiedenis eener Hollandsche stad, Deel II blz. 139.

Octavo.

102.	Duytschc bijbel.
103.	Olaus Magnus, Historie van den Noordelanden. Antw. 1562 m. platen.
	Le Long 8^o. 2472, verg, idem 8^o. 2695 en Koning 627.
104.	Ordonnantiën ende decreten van 't heylich concilie van Trenten. Antw. W. Silvius 1565. - Le Long 8^o. 653 en 1870.

[p. 326]

105.	De Confessie van Augsburg* Wesel 1558,1559, Frankf. 1567.
	Bibl. Adv, V, blz. 264,285 en N.R. I, blz. 237.
*106.	Den Bijbel duytsch in vier stucken.
	Waarschijnlijk = Die Bijbe In 't duitsche gedruct bij Hans van Roemondt. Antw. in vier principaele deelen 1525.
	Cat. Bijbeltentoonstelling 1914, blz. 57, n^o. 415. Doedes Rariora blz. 17/18, in de Cat. v.d. Bibliotheek van het Britsch Museum als 8^o. vermeld, zie Archief voor Ned. Kerkgeschiedenis I, (1884), blz. 152. Nijhoff Bibliographie, 8^e Livr. n^o. 432, vermeldt Nieuwe Testament, Antw. Hans van Ruremunde 1525, kl. 8^o.
107.	Erasmus, Des., Den christelijcken Ridder.
	Bibl. Belg., ook Amst. Boekdr. I blz. 45. Nijhoff. Het Boek III 63.
	of: Spangenberg, van den Christelijcken Ridder, Frankf, 1558. Zie Schulz Jacobi, Oud en nieuw II, p. 19. Bibl. Adv. V, blz. 204.
*108.	Frauck van Woerd, Seb., Paradoxa ducenta octoginta d.i. CCLXXX wonderreden enz. z. pl. en j. er. 1540,1550.
	Cat. le Long. 8^o. 1138, Muller Verz. 659, Nijhoff Bibliographie 15^e Livr. n^o.914.
109.	Veluanus, Joh. Anastasius, Cort berecht van allen principalen punten des Christelijcken Geloofs of leeken wechwijzer, Straatsburg 1554, Keulen 1555.
	Le Long 8^o. 945, (seer raar), verg. Muller Verz. 315. verg. Bibl. Adv. V blz. 269. Moll in Kerkhist. Archief I (1855) blz. 1-134. Zie Sepp Verboden Lectuur blz. 114.
110.	Boccatius, Joh., Vijftich historiën, misschien vertaling v. Dirck Coornhert. Haarlem 1564, - Graesse I 452.
111.	Ovidius, Metamorphosis duyts. Amst. Boekdr. II, blz. 308.
112.	Messi Petrus, Verscheyden lessen duyts. Antw. 1588. Fred. Muller Ned. Letterkunde n^o. 370.
113.	Adriaensen, Corn., (Br.), van Dordrecht, Minnebr. binnen Brugghe, de Geeselaer. Historie van -, enz. 1576 (I^e druk).
114.	Het tweede boek van de Sermoenen. 1578.
	Muller Verz. 565 en 566. Zie v.d. Aa Biogr. Woordenboek 1 blz. 89-91.
115.	De stant der beyder gemeynten Caroli Regii =?
116.	De beschrijvinge der nederlandtsche geschiedenissen, vier exemplaren (of uitgaven?) van Jac. van Wesembeeck, De Beschrijving van den Gheschiedenissen in der Religien saken toegedragen in den Nederlanden 1559 (lees 1569).
	Knuttel Cat. Pfl. 147. de Serv. 3119,3120.
117.	Rhegius Urb., Dialogus.... door politem Basilium. Ghedr. te Emden? 1538, Keulen? 1557.
	Cat. Kon. Bibl. den Haag. Bibl. Adv. V, blz. 245, 270, verg. Amst. Boekdr. II blz. 245. n^o. 453.
118.	Veretus Petrus, Troostbrieven. De Universiteits-Bibliotheek Amsterdam bezit: Petrus Veretus, Van den waren uijterlycken dienst des Goddelijken Woorts, Amsterdam, Corn. Claesz. 1582.
119.	De verantwoordinge van den Graven van Hoorn. Gedr. in Sept. 1568.
	Le Long. 8^o. 2669 (Extra Raar). Cat. Koning 797. verg. v. Someren Pfl. 42. Fruin Verspr. Geschr. VI, blz. 111-140, de titel wijkt een weinig af.
*120.	Doncanus Mart. Corte confutatie tegen den bijecorff. Loven 1578.
	Le Long 8^o. 1915. Doedes Rariora blz. 93. Zie F. Rütten, Martin Donck, Munster i.W. 1906. S. 100 n^o. 9. vergl. S. 67/69.

[p. 327]

121.	Montanus, R.G., De Heylighe Spaensche inquisitie, enz. Londen 1569 of een andere uitgave.
	Cat. Koning n^o. 958-961, verg. Doedes Rariora blz. 76 en Bibl. Adv. V blz. 276. Le Long 8^o. 2665/66, (seer raar).
*122.	Lipsius, Justus, twee boeken van de stantvastichheyt. Leiden 1584.
	Bibl. Belg.
*123.	Spelen van zinnen van Rotterdam, de anno 60. Antw. Willem Sylvius 1564.
	Bibl. Belg.
*124.	Spelen van zinnen van Gendt, 1^e en 2^e ed. Antw. 1539,3^e ed. Wesel, Jan de Braker? 1564.
	Bibl. Belg. Bibl. Adv. V, blz. 286. Nijhoff Bibliographie 12^e livr. n^o. 67 en 17^e Livr. n^o. 1518. Het Boek III, 393.
125.	Commines, Phil. van, Historie van Coninck Lodowick van Vrancrijck. Antw. 1578. Le Long 8^o. 1562, in één band met n^o. 132, hier beneden. Bibl. Belg.
126.	Historie der nederlandsche geschiedenissen. Zie n^os. 47,116 en 140.
127.	Zuniga, Avila y, Historie van de oorlogen van Hoochduytslandt. Antw. 1550.
	Bibl. Belg. Cat. le Long 8^o. 2462. Cat. Koning 303. Bibl. Camons (Fransch).
128.	Terentius, A., Zes Comediën. Vertaald door Cornelis van Ghistele. Antw. 1555. Graesse VI^11 63/64.
129.	Ars Notariatus.
	In Bibl. Belg, in 4^o. Nijhoff Bibliographie 18^e Livr. n^o. 1630: Antw. 1500, 4^o. Het Boek I 290.
*130.	Paulus, Joh., Schimp ende Ernst, vert. van Joh. Pauli, Schumpff und Ernst, Augsburg 1534, fol.
	Cat. le Long fol. 292 (seer raar) en 8^o. 3324. Zie Bibl. Adv. II blz. 87. Sepp Verboden Lectuur, blz. 249/50. Cat. Mij. Ned. Letterkunde, blz. 798. Het boek stond op den index van 1570. De schrijver heette Paul Pfedersheimer.
131.	Bloccius, Petrus, Meer dan twee honderd ketterijen enz. 1567.
	Cat. Voet II 8^o. 771. Cat. le Long 8^o. 1919. v.d. Wulp, Cat. Pfl. 160.
*132.	Cort verhael en begrip van de geheele Historie van den vermaerden Historieschrijver Frossart en Joh. Sleydanus. Leiden 1587.
	Cat. le Long 8^o. 1562, in één band met n^o. 125 hierboven.
133 en 133a.	Twee Getijdenboucken van onzer lieve vrouwe.
	In Cat. le Long worden verschillende Getijdenboeken van onser Lieve Vrouwe vermeld, alle in 8^o: 2304 Gouda 1496,2309 Lied. 1497,2312 Paris 1512 en 2311 Paris 1533. Verg. Bibl. Adv. V blz. 281 en N.R. I, blz. 234. Zie ook Amst. Boekdr. I, blz. 5/6. Nijhoff Bibl. vermeldt 2e Livr. n^o. 1004, Parijs 1504,10e Livr. n^o. 574, Leiden 1520.16e Livr. n^o. 1502, Parijs 1522.
134.	Nieuwe A.B.C. Sylvii.
	Misschien = Coornhert, een nieuwe A.B.C. oft Materieboeck, inhoudende diversche schoone sententiën ende leeringen, by Sylvius te Antwerpen verschenen, waarvan Coornhert auteur was, hetwelk beschreven is doch niet volgens autopsie in de Bibliotheca Belgica C. 149. In een later verschenen geschrift van Coornhert, getiteld: Recht gebruick en de misbruyck van tijdlicke Have (zie boven n^o. 75) vond de inhoud van het A.B.C. opnieuw een plaats, verg. Bibliotheca Belgica Letter C. 59. (Sepp Verboden Lectuur, blz. 200/210) Sepp meent, dat het op den index van 1570 voorkomende ‘noch een andere A.B.C. apud eundem’ hiermee gemeend is.

[p. 328]

135.	Verantwoordinge des Princen van Oraengien van den jaar LXVIII.
	Knuttel, Cat. Pfl. I 160. Cat. Koning 8^o. 773 of 774, Cat. de Servais n^o. 3321.
136.	Testamenten der XII patriarchen, o.a. Antw. 1562,1566, 1569 Amsterdam, z.j. Nijboff, Hel Boek III 396, Cat. le Long 8^o. 476-481. Doedes Rariora blz. 119. Amst. Boekdr. I, blz. 324, n^o. 237. Dit boek staat vermeld op den index van 1570, Sepp, Verboden Lectuur blz. 253.
*137.	Fruytiers, Jan, Den A.B.C. of christelijke onderwijsinge der jonger kinderen. Doesborch 1565 of Pieter Heyns, Bibl. Belg, en Amst. Boekdr. V, blz. 229.
138.	Van den stant der religiën in Vrancrijck onder Hendrik II, Francois II en Carel IX druck van den jaere LX, (lees 67).
	Cat. le Long 8^o. 1959. Bibl. Adv. II, blz. 120 en 121.
*139.	Hemert, Antonius van, Vertroostinge in allen lijden ende tegenspoet. Antw. 1549.
140.	Beschrijvinge van de nederlandtsche geschiedenissen van den jaere LXIX.
	Zie n^o. 126 hierboven.
141.	Staden van Homborch, Hans, Waerachtige historie ende beschrijving eens lants in America gelegen enz. Antw. Chr. Plantijn 1558.
	Bibl. Belg. Verg. Amst. Boekdr. II, blz. 110 n^o. 358, Tiele Bibl. Land- en Volkenk. blz. 228/229.
142.	Gualterus, Rod., Van de Christelijcke disciplijn Coolhasii.
	Knuttel I 757, uitgave 1585 in 4^o. Amst. Boekdr. IV n^oa. 605 en 609.
*143.	Lindanus, De cleyne cathechismus.
	Waarschijnlijk = Lindanus, Cort onderwijs teghen de confessie der ministers.... van Andtwerpen. Loven 1567,1568.
	Bibl. Belg. Zie n^o. 176, hieronder.
144.	Meurier, Gabriel, Vocabnlaer francois Hamen. Antw. I. van Waesberghe, 1562/63 enz. Bibl. Belg.
145.	Placcaet van den verboden boeken de anno LXX. Prohibitorum Librorum Edictum regis Phil. Antv. Plantijn 1570.
	Voet II, Misc. 8^o. 197. Doedes blz. 75. Zie Sepp Verboden Lectuur blz. 159 vv.
146.	Heyden, Casper, van der, Den Sieckentroost, gedrukt Anno LXXIIII.
	Doedes vermeldt in zijne Collectie blz. 106 een druk van 1571, op blz. 26 één van 1572; zie Stemmen van Waarheid en Vrede, Nov. 1873. De oudste druk, welke Le Long kende was die van 1577 (in 12^o). Dit werkje werd sinds 1578 achter de psalmen gedrukt (Le Long Kort. Hist. Verh. blz. 129).
147.	Stevijn, Simon, Tafelen van interest de Anno 82. Antw. Christ. Plantin. Zie Bibl. Belg.
148.	Tweespraack van de Nederduitsche lettercunst 1584.
	Le Long, 8^o. 3179. Tyd. III 1925. Bibl. Belg.
*149.	Virgilius, De eerste vier boeken van Aeneias. Antw. 1583.
150.	= 157.
*151.	Morus, Thomas, Utopia. Antw. 1562.
	Le Long, 8^o. 3358.
*152.	Douza, Janus, Poemata. Lugd. Bat. 1575.
153.	Castalion, S. Uytlegginge van de predestinatie. Rees. Wijlicx v. Santen z.j., en 1580. Bibl. Belg.

[p. 329]

154.	Sententien uyter heiliger schrift =?
155.	Slechtelijck ende christelijck onderrechtinge op het avondmael.
	Misschien = Een slechtelijcke ende schrijftelijcke onderrichtinge van dat Doopsel en de Avontmael Christi Iesu Petri Blooccii. Kampen 1566.
	Zie Kist Archief Kerk. Geschied. II 1842, blz. 3. Bibl. Adv. II blz. 55.
156.	Roovere, Anth. de, Dialogus van pays ende oorloch. Antw. lan v. Liesvelt 1557 Ian van Ghelen 1578.
	Bibl. Belg.
*157.	Beza, Theodorus, Bekentenisse des christeiijcken gheloofs uyt Latijn vertaelt, Francfort 1561, z.p. 1561, Emden 1564.
	Cat. le Long 8^o. 871-873 (raar). Muller Vers. 8^o. 455, (zeer zeldzaam). Bibl. Adv. V, 253,264, Doedes Rariora blz. 11.
158.	Olevianus, Casparus, Den vasten grondt des christelijcken geloofs, uyt 't Hoogduitsch vertaeit door W.v.N. Dordrecht 1581.
	Le Long 12^o, 741. Doedes Rariora, blz. 100: 1595.
159.	Augustinus, Die alleenspraecke der zielen tot God. Antw. 1548.
	Muller Verz. 323, vertaling van A. van Hemert. Zie n^o. 139 boven.
160.	Savonarola, Hier., Een uytlegginge op den L. psalm miserere mei Deus mi.
	Muller Verz. 302, verg. Cat. de Servais 4^o. 97. Nijhoff Bibliographie Het Boek III, 360. Een door Joh. Spangenberg in 1542 bezorgde uitgave in de Nederlandsche taal wordt vermeld op den index van 1570. (Sepp Verboden Lectuur blz. 227).
161.	Marnix, Phil. van, De bienkorf der H. Roomsche kercken, 1569,1572,1574, enz. Doedes Rariora blz. 92.
162.	[Joh. a Lasco], Somma van de leer der sacramenten van den jaer LXXXVII. Cat. W.H. Tydeman II n^o. 2170a. v. Doornick Naamlooze schrijvers II. 154. (lees 67).
163.	Het oordeel ende vonnisse. dat gewesen is van den Paus Pauli Tertii tegens over eenen genaemt Pasquillus, Emden 1565, Antw. 1581.
	Muller Verz. 463, Bibl. Adv. N.R. I blz. 232, verg, beneden 179.
164.	Cornelis, Pieter, Een gulden cleynoot ende Cieragie des bruyts Christi. Leyden 1584. - Doedes Rariora, blz. 42. Zie v.d. Aa, 3, blz. 720.
165.	't Wonderlijcke leven van Catharine de Medicis, Koninginne Moeder van Vrancrijck 1583. - Le Long 8^o. 1565.
166.	Tegenstellinge Christi ende des paus. Londen 1569. Z.p. 1583.
	Muller Verz. 1055, verg. 535. Cat. Tydeman I 4372. Bibl. Adv. V blz. 276. Doedes Rariora, blz. 119.
167.	Een cort vervat van alle menschelijcke iusettinghen der R. Kerke. Francfort 1560, Wesel 1566 enz.
	Cat. le Long 1842. Cat. Koning 1000. Cat. Tijd. I n^o. 4371,12^o. Bibl. Adv.V blz. 264 N.R. I, blz. 237.
168.	Erneste, Emanuel, Dialogue de deux personages sur l'Estat du Pais Bas. Anvers. Nicolas Spore 1580.
	Bibl Belg. Knuttel Cat. Pfl. I 545. v.d Wulp Bibl. Pfl. 489 en 490. Cat. Koning, 435. Zou naar men wil afkomstig zijn van Prins Willem van Oranje (zie Koning).
169.	Den Francoysen morgenwecker. Dordrecht 1574 en 1574/75.
	Voet Misc. II 378. - Bibl. Belg. - Bibl. Adv. II, blz. 115.

[p. 330]

*170.	Gnapheus, Guilliam, Disputatie van Heer Ian van Woerden. Emden 1526 à 29, 1556 enz. Bibl. Belg. - Bibl. Adv. V blz. 244.
171.	Dezelfde, Troost en Spiegel der Siecken, onder den naam van Thobias en de Lazarus. 1531/32 verbetert Embden 1557.
	Le Long 8^o. 720-722, (raar), verg. Bibl. Adv. V, blz. 250 en N.R. I, blz. 229. Bibl. Belg. Nijhoff Bibliographie 8^e Livr. n^o. 476.
172.	Remonstrantie van de gereformeerden van 't Nederlandt = misschien:
	Coornhert.J. Vz., Remonstrance of vertoogh bij die van Leiden den beeren ridderschappen en de steden representeerende de staten 's landts van Holland in Febr. 1582, hare medelidmaten ghedaen nopende 't verhandelde der predicanten in laetst voorleden somer tot Middelborgh in het nationaal synodus vergadert geweest zijnde. Rogge I, blz. 7, Amst. Boekdr. II, no. 477 en IV blz. 412.
173.	Colloquia off tsamenspreeckinghen in vier taelen des jaers LXXXV.
	Verg. Amst. Boekdr. II, blz. 168, n^o. 401, Tsamenspreeckinghen in acht talen, Delphis, Anno 1598. Het voorwoord is gedateerd 13 Nov. 1585.
174.	Vijff musycboucken, 5 van de door den Antw. muziekdrukker Tielman Susasato, 1551-1557 uitgegeven musyckboeken. Verg. C.M. van Riemsdijk, De twee eerste musyckboekskensavan Tielman Susato, 1588. In den catalogus van de bibliotheek van Adriaen v. Camons, drost tot Iaersvelt, worden vermeld, ‘vijff partijen van sanckboeken in swaerte coper culen met swaerte syden nestelen te samen gebonden’ (Bibl. Adv. III, blz. 60).
*175.	Verclaeringe der oorsaecken, waaromme de Coninginne van Engelant de Nederlanden bijstant heeft gedaan (deze Nederlanden heeft aengenomen te beschermen). Londen 1585.
	Amst. Boekdr. n^o. 286. Verg. Knuttel Cat. Pfl. I, 751-753. l'iele 292. Petit Bibl. Pamfl. 412. Bibl. Adv. V, blz. 276.
175a.	Gerzon, Joh., Bereiding tot de mis. Ned. vert. v.h. jaar....?
176.	Bekentehisse des geloofs van de vier pastooren, in 12^o.
	Waarschijnlijk = Confessie der dienaren I. Chr. in de kercke binnen Antwerpen s. 1.1567. - Bibl. Belg., verg. n^o. 143 hierboven.
	De subcriptie is geteekend door: M. Martinus Wolfius, Pastoor, M. Joachimus Hertmanus, Pastoor, Matthias Flacius Heynricus, M. Joannes Vorstius, Superintendent, M. Cyriacus Spangenberch, Pastoor, Hermannus Hamelmanus, Pastoor. Lindanus schreef hiertegen een geschrift, waarschijnlijk bedoeld onder 143.
177.	Testament ende psalmboec Datheni, Lpiden, 1572 en 1579.
	Doedes Rariora, blz. 27. Cat. Bijbeltentoonstelling 1914, blz. 82 n^o. 577.
178.	Marconville, Ian van, Edelman van Sicilien, Der Vrouwen lof ende lasteringe.
	Amst. Boekdr. II, blz.... n^o. 368. Fred. Muller, Ned. Letterkunde, n^o. 467, de Serv. n^o. 2092/93.
179.	(Curio, Celsius), Tsamenspraeck Pasquille ende Marforio, Embden, anno 1567.
	Bibl. Adv. V, blz. 254. Knuttel I, 135 (8^o.). M. Vers. 583, klein 8^o., le Long 8^o. 3091. Sepp Verboden Lectuur, blz. 123, Tijdschrift v. Book- en Bibl. wezen IV. 169. Zie n^o. 163.
180.	Een tractaet, hoe een mensche uyt zijn schaduwe weeten mach, wat de clock heeft
*181.	De Sententie van de keyser beroerende 't stapelrecht tot Dordrecht 1541.
	Tiele Bibl. Pfl. 1, Petit Bibl. Pfl. 60.

[p. 331]

182.	Psalmbouc van Aldegonde, Antw. bij Gillis van den Rade, 1580.
	Eerste druk van dit psalmboek, de tweede verbeterde druk verscheen in 1591. Le Long, Boekzaal, blz. 770. Muller Vers. 77. Doodes Rariora, blz. 92.

De bovenvermelde 186 boeken kunnen in de volgende rubrieken worden verdeeld.

A.	Woordenboeken: 22,64, 144,173 (4).
B.	Keurboeken en ordonnantiën: 60 = 101, 83 = 86, 84 = 87,96,145,181 (6).
C.	Handboeken: 9, 42, 47,53,129,147,180 (7).
D.	Geschiedenis: a. Algemeen, 7,10,11,15,16,17,18,19,26,27, 28 = 54,127,132 (13). b. Bijzondere gebeurtenissen: 30,33 = 90, 57, 59, 67,68, 70,72,74,95, 168,175 (12). c. Kerkelijke geschiedenis: 23, 45 = 51,46, 55,56,77,78, 81, 115, 47 = 116 = 126 = 140,121,131,138,163,169,172,179 (17). d. Levensbeschrijvingen: 40,48 = 49, 65, 94,119,125,135,165 (8).
E.	Aardrijkskunde: 1,2, 6,14, 63, 66, 85, 88 = 88a, 103, 141, (10).
F.	Godgeleerdheid: a. Bijbels, Psalm en Misboeken: 5,12, 21 = 62,37, 38,61,97,102, 105, 133 = 133a, 177,182 (11). b. Bijbelverklaringen: 3, 8,13,154,160 (5). c. Geloofsbelijdenissen en Leerstellige Boeken: 39,43,104,105, 143, 150 = 157,153,155,162,176 (10). d. Stichtelijke en Wijsgeerige Werken: 4,29,44,73,76,82,107, 108, 109, 113, 114, 117, 118, 120,122,136,139,142,146,158, 159,161,164,166,167,170,171,175a (28).
G.	Proza en Poezie: 20, 31,50 = 124,52, 58,69,71,75,79,80,91,99, 110, 111, 112,123, 128,130,134,148,149,151,152,156,178 (25).
H.	Fraaie Kunsten en Muziek: 24, 25, 34, 35,36, 36a, 41, 89,92,98,100, 174 (12).
K.	Kinderleerboeken: 93,137(2).
I.	Genealogie en Heraldiek: 32,100 (2).

Ik vermoed, dat Jan Dirksz. van Brouchoven de meeste boeken zelf gekocht heeft. De oudste door hem aangeschafte werken zijn waarschijnlijk de kroniek van Joh. Carion in het Nederlandsch en het Latijn (N^os. 16 en 54), Titus Livius in het Duitsch (N^o. 17), Jac. Köbel, Wapenbuch des Römischen Reichs (N^o. 32), een Latijnsche en Fransche uitgave van de Cosmographie van Apianus (N^os. 88 en 88a), de geschreven keuren van Leiden 1545 (N^o. 101), Seb. Franck van Woerdt, Paradoxa (N^o. 108), Ant. van Hemert, Vertroostinge in allen lijden ende tegenspoet (N^o. 139), Augustinus, De alleenspraak der zielen (N^o. 159) en Savanorola, De uitlegging op den Miserere (N^o. 160). Hij heeft tot zijn dood toe ijverig boeken verzameld. Verscheidene nummers in zijn bibliotheek zijn in de 8oer jaren verschenen (N^os 2, 5, 8, 14, 18, 33, 48, 49, 59, 60, 67, 73, 75, 76, 77, 78,82,83 = 86, 84=87,90,94,95, 96, 122,132,142, 148,149,153, 158, 163, 164, 168, 175, 182). Ik meen te mogen aannemen, dat de oudere geschiedboeken in de verzameling 7, 19, 27, de prozaboeken 20, 31,65, en de Ars notariatus af komstig zijn van zijn vader Dirk

[p. 332]

Adriaensz. van Brouchoven. Eusebius, Historia ecclesiastica(N^o. 23), De weg of reyze naer Hierusalem (N^o. 29), de missalen (N^os. 37 en 38), Ordo Sacerdotum (N^o. 39), 't leven van Sint Rochus (N^o. 40), de latijnsche bijbel (No. 61), de getijdenboeken (N^os. 133 en 133a), en Gerzon, de bereiding tot de mis, hebben zekerlijk toebehoord aan Heer Hendric van Brouchoven, priester en kannunik van het St. Pancrascollege. Is deze misschien ook bezitter geweest van de reformatorische geschriften uit het begin van de 16^e eeuw: de huispostille van Luther (N^o. 3), het psalterium van Bugenhagen (N^os. 21 en 62) en den bijbel duytsch in vier stucken? Het zou niet verwonderlijk zijn, indien de oom van den protestantschen Jan van Brouchoven reeds in het geheim een aanhanger van de nieuwe leer was. Het groote aantal theologische boeken, geeft ons wel den indruk, dat de eigenaar een oprecht vroom man was. De rubriek stichtelijke en wijsgeerige werken telt niet minder dan 28 nummers. Deze behoorden waarschijnlijk tot de dagelijksche lectuur. Jan Dircksz. van Brouchoven wenschte het hoor- en wederhoor toe te passen. Calvinistische en Luthersche geschriften komen naast elkaar voor, evenals in de bibliotheek van Hendrik van Brederode. Hij bezat vier verschillende Nederlandsche bijbeluitgaven, twee Nederlandsche, een Fransche en een Duitsche psalmberijming, en verschillende geloofbelijdenissen. De kerkelijke geschiedenis van zijne dagen werd waarschijnlijk met aandacht door hem gevolgd. Ook hield hij zich op de hoogte van de staatkundige gebeurtenissen, zooals blijkt uit de reeks pamfletten en de niet nader aangeduide ‘verscheyden nieuwe tijdingen’. Hij had een bijzondere voorliefde voor optochten (zie de N^os. 30, 70 en 90) en levensbeschrijvingen. Uit de nummers 48 en 135 moge zijn gehechtheid aan Prins Willem van Oranje blijken. De algemeene geschiedenis putte hij uit kronieken, waarvan hij er 8 bezat. Studieboeken ontbreken in de verzameling. Zooals wij uit de nagelaten inventaris van zijn zoon Hendrik weten, hield hij zich bezig met landbouw, veeteelt en handel. Hierbij dienden hem ‘de lantwinninge’, en ‘de tafelen van interest’ (N^os. 47 en 147). Als burgemeester had hij met het financiewezen te doen (zie N^os. 83, 84, 86 en 87). Zijn belangstelling in penningkunde spreekt uit het groote aantal door hem nagelaten verschillende soorten geldstukken en het Promptuaire des medailles (N^o. 42). Hij kende waarschijnlijk Fransch, Duitsch en Engelsch (zie N^os. 22, 64, 144 en 173). Evenals Hendrik van Brederode bezat hij een groot aantal kaarten en bovendien verschillende reisbeschrijvingen. De afdeeling proza en poezie

[p. 333]

telt 25 nummers. Hiervan zijn er 6 rederijkersgeschriften, - mogelijk is Jan Dircksz. van Brouchoven zelf rederijker geweest -,4 klassieken, 6 volksboeken, 4 philosophische boeken, terwijl er 3 niet in een bepaalde rubriek zijn onder te brengen. Dit is zeker niet veel als men het vergelijkt met hetgeen in den tegenwoordigen tijd de letterlievende menschheid wordt aangeboden. Het kruidboek van Dodoens is het eenige medische boek in de verzameling. Hieruit putte Jan Dircksz. van Broekhoven zijn kennis omtrent geneeskrachtige planten, welke hij gebruikte voor de bereiding van huismiddelen. Hij was een zeer kunstlievend man. Hij hield van plaatwerken, in het bijzonder van portretten¹⁾. Ook beoefende hij de muziek. Speciale lectuur voor de huisvrouw ontbreekt, wel zijn er twee kinderleerboeken aanwezig. Typisch is ‘het tractaat, hoe een mensche uyt zijn schaduwe weeten mach, wat de clock heeft.’ Dit was wel een zakboekje om bij zich te dragen, inplaats van een horloge. De 3 schrijftafeltjes en het memorieboekje wijzen er op hoe Van Brouchoven ijverig van allerlei dingen aanteekening hield²⁾.

Over de waarde van de boeken in dien tijd leeren we iets uit de lijst van de aan de kinderen van Henric van Brouchoven te beurt gevallen boeken. Het hoogste werd de Amadis de Gaule gewaardeerd en wel 18 stuivers, voor de Metamorphosis en de Historien van Boccacio werden 12 en 10 stuivers in rekening gebracht. Blijkbaar waren dezen drie boeken geliefkoosde lectuur in die dagen. ‘De inkomst van Hertog Matthias te Antwerpen’ prijkt met 7 stuivers op de lijst, dit vindt misschien zijn oorzaak in het feit, dat dit pamflet fraai verlucht was. Om dezelfde reden is het placcaat of de beeldenaar op de munt goed geschreven voor 4 stuivers. De geschiedenis van de religie in de Nederlanden en het handschrift ‘Het schaakspel’ werden maar 3 stuivers waard geacht, de stichtelijke werken (N^os. 76, 109 en 118) werden twee stuivers hooger aangeslagen. Tenslotte vestig ik er nog de aandacht op, dat men in dezen tijd reeds waarde hechtte aan bepaalde uitgaven (N^os. 5, 8, 11, 12, 135, 146, 147, 148, 162 en 173). Tot mijn spijt is me niet bekend, waar de boeken uit deze verzameling zijn gebleven³⁾.

1) Zijn er ‘constboucken’ uit dien tijd tot ons gekomen?

2) Wat was een tafelboekske van Leiden?

3) Mocht iemand me hierover aanwijzingen kunnen verschaffen, zou ik dit zeer op prijs stellen. Het lijkt me niet van belang ontbloot er eens op te letten of men in 16-eeuwsche boeken aanwijzingen kan vinden, wie de eerste bezitter is geweest, m. a w. de geschiedenis van het boek vast te stellen.

[p. 334]

Over de kaarten en platen is niet veel met zekerheid vast te stellen. De kaarten van Holland, Zeeland, Brabant, Gelderland, Vriesland ende Overijsel zijn misschien vervaardigd door J. van Deventer. In de bibliotheek van Hendrik van Brederode bevindt zich een kaart van Holland en van Gelderland (Br. 11 kaarten N^os. 11 en 9). Eveneens een van Engeland, Schotland, Ierland (Br. 11 kaarten N^o. 10). Deze is van Jan Molijns 1549 of Mercator 1564.

‘De leeu van Belgica Caertswyse’ is waarschijnlijk de kaart van de 17 provincien van de Vereenigde Nederlanden in den vorm van een leeuw, welke Michael Eyzinger (Aitsinger) omstreeks 1583 (door Fra. Hogenberg?) liet vervaardigen. In de voorrede van zijn ‘De Leone Belgico eiusque topographica atque historica descriptione’ [1583], waarvan hij in 1584 een Nederlandsche bewerking in het hoogduitsch bezorgde, zegt hij, dat een ieder zich op die wijze het gemakkelijkst den vorm van het land en de daarin liggende steden kan inprenten. Deze leeuw strekt den kop naar het Noorden, den [linker] voet naar het Zuiden, den staart naar het Westen en den rechtervoet met zijne landen en steden naar het Oosten. Op het titelblad van de Nederlandsche uitgave komt een afbeelding van dezen leeuw op verkleinde schaal voor. In 1598 vervaardigde J.A. Deutecom Jun. een dergelijke kaart (zie Muller, supplement N^o. 1118 Al), welke Claes Jansz. Visscher te Amsterdam in 1622 herdrukte (zie van Stolk Atlas 1 blz. 364). Deze twee laatste kaarten zijn omgeven met de portretten van de vorsten, welke over de Vereenigde Nederlanden regeerden.

Voor N^o. 22, ‘Caerte van de Koningen van Engeland’, zie Het Boek 11 197-199.

Wat zou wel bedoeld zijn met de Incarnationes aquani’, een plaat of een kaart?’

G.B. Ch. van dkr Feen.