Het Boek. Jaargang 8

Boekbesprekingen.

Paul Gottschalk, Die Buchkunst Gutenbergs und Schöffers. Mit einem einleitenden Versuch über die Entwicklung der Buchkunst von ihren frühesten Anfängen bis auf die heutige Zeit. Berlin, P. Gottschalk, 1918. 2^o (15 blzz. en 8 platen met toelichtenden tekst). M. 40.- Geb. M. 64.-

Deze publicatie, gedrukt bij de firma Joh. Enschedé en Zonen te Haarlem, richt zich tot alle boekenvrienden, die zin voor en begrip hebben van een harmonische verhouding tusschen vorm en inhoud van een boek, en die nog niet den invloed hebben ondergaan ‘von dem heute in erschreckendem Maasse um sich greifenden Snobismus, den nur der hohe Preis und die geringe Anzahl der gedruckten Exemplare locken’. Door eenige der mooiste voortbrengselen der middeleeuwsche boekdrukkunst voor een breeder publiek toegankelijk te maken, wil Paul Gottschalk den modernen boekkunstenaars nog eens die oude, onvergankelijke en onovertroffen kunstpraestaties voor oogen houden.

Men kan dit streven slechts met vreugde begroeten. Hoe verdienstelijk de voortbrengselen der moderne boekkunst mogen zijn, het is niet te ontkennen, dat daaronder ook wel het een en ander aan den man wordt gebracht, wat met echte kunst niets te maken heeft, zelfs geen bewust streven naar een nieuwe kunstrichting is, doch slechts de uiting van een uit zijn lood geslagen geest, die erg modern wil doen. In Duitschland, waar in de laatste decennia tal van bibliofielen-uitgaven, in zeer beperkt aantal exemplaren gedrukt, tegen exorbitant hooge prijzen in den handel gebracht zijn, heeft men meer last van dit typografisch parasitisme dan elders. Het gevolg is - en dit verschijnsel treft men op andere kunstterreinen ook elders - dat iedereen als 't ware zedelijk gedwongen wordt, die dingen mooi te vinden, op straffe van anders, als hebbende ‘geen smaak’, in een hoek te worden gezet.

Om wat kalmte onder die onrustige kunstenaarsbent te brengen, legt Gottschalk aan het publiek een achttal facsimiles voor uit de boeken van de twee oudste Duitsche drukkers te Mainz: Johann Gutenberg en Peter Schöffer. Onmiddellijk aansluitend aan de handschriften, en de techniek van het nieuwe vak met volkomen meesterschap beheerschend, wisten zij drukwerken te scheppen, waarin grootte en vorm der letterbeeiden, bladspiegel en marge-verdeeling op de meest volmaakte wijze één harmonisch geheel vormden, en waarbij de degelijke materialen: het haast onvergankelijke papier of perkament, de diep-zwarte en de frisch-roode drukinkt de monumentale werking van iedere bladzijde nog verhoogden.

Met enkele groote lijnen wordt in de inleiding de geschiedenis der boekkunst in hare verschillende tijdperken van opbloei en verval geschetst.

[p. 124]

Meer dan een schets - vier blzz. in folio - is het natuurlijk niet. Doch ze is ook bijzaak. Eenigszins breeder worden het eerste ontstaan van de boekdrukkunst en de lotgevallen van Gutenberg besproken, waarbij ook het bericht van de Keulsche Kroniek van 1499, dat nl. Gutenberg zijn kunst heeft geleerd uit elders gedrukte boeken, met een enkel woord wordt aangeduid. Een kleine beleefdheid zou het jegens de bij uitstek Hollandsche drukkerij van Enschedé geweest zijn, indien hierbij vermeld ware geworden, dat die ‘elders gedrukte boeken’ in de Keulsche Kroniek uitdrukkelijk worden gequalificeerd als Donaten (Latijnsche spraakkunsten) die in Holland reeds vóór Gutenberg waren gedrukt. Dat Gottschalk verder die Donaten als blokdrukken beschouwt, is zijn recht. Doch van wetenschappelijk standpunt had de mogelijkheid moeten opengelaten worden, dat ze ook met losse gegoten letters kunnen gedrukt geweest zijn, want dit vraagstuk is voorloopig nog niet uitgemaakt.

Wat ervan zij, ook al zou de kunst om met losse metalen letters te drukken het eerst in Holland zijn uitgevonden, aan Gutenberg komt de eer toe, er een technisch-bruikbare, en tevens een aesthetisch-hoogstaande ‘kunst’ van gemaakt te hebben. En deze beide dingen worden door Gottschalk in deze publicatie met woorden en platen schitterend aangetoond. Waarbij echter ten opzichte van Gutenberg's aesthetisch kunnen moet in 't oog gehouden worden, dat hij eigenlijk slechts de prachthandschriften van zijn tijd copieerde, zoodat de eer van dit gedeelte van zijn arbeid eigenlijk toekomt aan de middeleeuwsche copiïsten. Doch zooveel te hooger komt daardoor Gutenberg's meesterschap over de techniek te staan, omdat hij met dood materiaal bijna eenzelfde pracht-effect wist te bereiken als de copiïsten met de levende pen.

De acht facsimiles vertoonen bladzijden uit de Bijbels van 42 en 36 regels, het Catholicon van 1460, verder uit Schöffer's Psalterium van 1457, den Canon van 1458, den Durandus van 1459 en den Bijbel van 1462, terwijl als laatste plaat een blad van het Missale speciale wordt gegeven. Iedere plaat is vergezeld van een beknopte toelichting, waarbij de uiteenloopende meeningen omtrent den ouderdom en het ontstaan der Bijbels van 42 en 36 regels, en vooral van het Missale speciale worden weergegeven, en tevens het een en ander wordt gezegd over de gebruikte lettersoort, de techniek enz. Buiten die 8 platen vindt men, deels in verband met het zetsel van den begeleidenden tekst, nog reproducties van de beroemde, in twee kleuren met de hand gedrukte initiaal B uit het Psalterium van 1457, mitsgaders het colophon daarvan, de T van den Canon van 1458, eveneens in twee kleuren gedrukt, en het bekende drukkersmerk (twee aan een boomtak hangende wapens) van Schöffer. Dit merk komt het eerst voor in den Bijbel van 1462, doch men vindt het ook in sommige exemplaren van het Psalterium van 1457, waar het echter later schijnt te zijn bijgedrukt.

In verband met dit laatste zij hier even gewezen op twee exemplaren van Italiaansche drukken, waarin dat merk van Schöffer óók voorkomt, nl. de Regulae Cancellariae van Paulus II [Rome, Ulrich Han. c. 1470] (een facsimile vindt men in Ludwig Rosenthal's Katalog 100, n. 1289; Kat. 105, n. 548; Kat. 150, n. 3373), en Fenestella, De Romanorum magistratibus [Rome, Eucharius Silber, c. 1485], welk exemplaar zich bevindt op het Museum Meermanno-Westreenianum te 's-Gravenhage (Catalogus I, n. 158). In beide boeken is aan het einde dit drukkersmerk in rood bijgedrukt. Het is evenwel ruwer van teekening en verschilt in onderdeden van den origineelen stempel van Schöffer. In den Cat. Mus. M.W. heb ik

[p. 125]

naast de vraag, of dit merk een vervalsching kon zijn, ook de veronderstelling uitgesproken, dat Schöffer een houten of metalen handstempel bezeten heeft, waarmede hij de boeken voorzag, die hij als boekhandelaar verhandelde. Deze laatste meening dunkt mij thans wel de juiste te zijn, vooral in verband met het daarstraks vermelde feit, dat Schöffer ook zijn eigen Psalteria van 1457, voorzoover hij die nog voorradig had, voorzien heeft van het drukkersmerk, dat hij pas omstreeks 1462 heeft laten maken. Het blijkt daaruit, dat hij zijn drukkersmerk werkelijk als iets eigens, als ‘propriété de la maison’ beschouwde.

Over de technische uitvoering, door de firma Enschedé aan het boek van Gottschalk gegeven, zullen de gevoelens vermoedelijk verschillen. De gebruikte type - ik meen dat ze van Fleischman is - die door de firma Enschedé bij voorkeur schijnt te worden gebruikt, en die op zichzelf ook 'inderdaad mooi is, lijkt mij tegenover die zware middeleeuwsche paginas te spichtig. Men voelt hier àl te sterk het verschil tusschen de 15^e en de 18^e eeuw. Vooral bij de kleinere lettersoort, die voor de toelichtingen is gebruikt, en die steeds tegenover de facsimiles staat, doet dit verschil zich heel sterk gevoelen. Wellicht hadde men dat voor een goed deel kunnen verhelpen, door de toelichtingen in twee kolommen te drukken. De pagina krijgt dan meer ruggegraat, ziet er solieder, monumentaler uit. Ook met 't oog op de te groote breedte van den bladspiegel ware dit verkieslijk geweest. Doch over dit alles kunnen de smaken nog verschillen.

Maar hoe men ertoe kon komen, Schöffer's initialen B en T met de tekstletter te combineeren, is mij een raadsel. Zin- en kunstloos staan ze daar in een omgeving, waarin de monumentale werking van die twee prachtstukken totaal verloren gaat. De T die, zooals terecht in het boek zelf gezegd wordt, in schoonheid van teekening de beroemde B wellicht nog overtreft, staat daarenboven één regel te laag, zoodat de eerste regel van het zetsel 7 millimeter boven den kop van de T uitsteekt. Al blijft het een waagstuk, zoo'n middeleeuwsche initiaal te gebruiken bij modern zetsel, toch geloof ik, dat er met het rijke materiaal, waarover de firma Enschedé beschikt, nog wel een tiental combinaties waren te maken geweest, waarin die B en die T beter tot hun recht waren gekomen.

Gottschalk's werk is voor voortzetting vatbaar, want niet alleen in Duitschland werden monumentale bladzijden samengesteld. Ook Italië en Frankrijk en zelfs Spanje hebben op dit gebied stukken geleverd, die eeuwig-blijvende kunstwaarde hebben. Mogen wij in die vervolg-deelen vanwege de firma Enschedé eens een andere proeve van uitvoering te zien krijgen?

Woerden.

fr. B. Kruitwagen. O.F.M.

Joh. Berg, Over den invloed van de Italiaansche letterkunde op de Nederlandsche gedurende de 19^e eeuw. Dissertatie (univ. Groningen) verd. 2 April 1919. 175 blz. 8^o.

Eene dissertatie van een Conservator aan de Amsterdamsche bibliotheek, grootendeels bibliografisch van inhoud - dus een werk dat in Het Boek wel even mag worden aangekondigd.

De titel wijst eigenlijk niet op een bibliografisch werk; men zou veeleer beschouwingen over dien ‘invloed’ verwachten. Deze ontbreken dan ook niet, maar de onderzoeker heeft van het begin af gevoeld, dat alleen een zoo volledig mogelijke bibliografie den grondslag voor zulke beschouwin-

[p. 126]

gen zou kunnen geven. En, wat niet meer dan natuurlijk is, de samenstelling van die bibliografie kostte zooveel tijd, arbeid en studie, dat er ten slotte geene mogelijkheid was, in een afzienbaren tijd tot een eind-overzicht te komen, en dit in een afgerond werk samen te vatten. Zoo is het resultaat een eerste stuk, dat zoo goed en zoo kwaad als het ging tot een voorloopig geheel is afgerond.

Door dezen gang van de onderzoeking krijgen we een heel interessanten kijk in de manier, waarop de auteur de taak heeft aangevat, en uitgevoerd, Hij vertelt het zelf uitvoerig. Dien Italiaanschen invloed wil hij bestudeeren uit de vertalingen, en uit de studies die zich veelal daaraan vastknoopen. Zoo zag hij zich verplicht een compleet overzicht te maken van alle vertalingen, in de 19^e eeuw uit het Italiaansch in het Nederlandsch gemaakt. Welke methode hij volgde om dat overzicht te krijgen, beschrijft hij in de inleiding uitvoerig. Hij heeft den heelen Brinkman over de 19^e eeuw doorgewerkt, daarnaast een aantal bibliotheekcatalogussen. Voor de auteurs heeft hij eenige groote encyclopaedieën geraadpleegd. Voor de werken heeft hij de bibliotheken afgezocht, vaak met gering succes. Eindelijk voor de tijdschriftartikelen heeft hij alle Nederlandsche tijdschriften van de geheele 19^e eeuw doorgezocht; het bleek niet voldoende te zijn, alleen de registers door te loopen. Wat dit zegt, toont een alfabetische lijst achteraan (blz. 131-138), die 183 tijdschrifttitels geeft. Behalve de moeite van het doorwerken van dat alles, had hij eerst nog de moeite van het zoeken er naar. Veel van de tijdschriften zijn nooit in wetenschappelijke bibliotheken bewaard. Voor schrijver dezes is hetgeen we daarover lezen, eene wezenlijke voldoening. Sinds 30 jaren ben ik bezig de ontbrekende tijdschriftreeksen bij elke gelegenheid te verwerven, de onvolledige aan te vullen, en het resultaat is nu, dat een ernstig zoeker er in de Amsterdamsche bibliotheek ook meer vindt dan in andere. Ook voor de ltaliaansche literatuur zelf is de Amsterdamsche bibliotheek een van de tamelijk goed voorziene, doordat Potgieter indertijd veel van Italiaansch hield en veel Italiaansch bijeengebracht had.

Hoe heeft nu de onderzoeker al dat gevonden materiaal verwerkt? Op een manier die misschien niet als voorbeeld aan te bevelen zou zijn, maar die toch iets aardigs heeft. Hij brengt in de stof eene historische orde, zoodat hij met Dante begint en met de moderne schrijvers eindigt, en geeft dan van iedere groep de bibliografie en knoopt daaraan mededeelingen en beschouwingen vast. Zoodoende heeft men telkens in bonte wisseling bibliografische opgaven en weer historische beschouwingen. Voor snuffelend doorbladeren is dit wel een aardig geheel; voor gezet lezen is het minder geschikt; en het opslaan om een bepaald onderwerp te zoeken is niet zoo heel gemakkelijk.

Over Dante en de verschillende Dante-vertalingen vindt men voor en achterin goede gegevens met lezenswaardige beschouwingen verbonden, en zoo ook voor de andere schrijvers en dichters. Wie hier behalve Dante het meest gelezen, vertaald en besproken zijn, ziet men bij doorbladering aan de lengte van de hoofdstukjes. Tusschen de langere en daardoor interessante hoofdstukjes staan dan weer een aantal zeer korte literatuuropgaven van kleinere schrijvers, dan weer een stukje historisch overzicht. Deze laatste overzichten die logisch één geheel vormen, staan geheel verspreid. En dit geldt ook voor de bibliografische gegevens; daar mocht wel een wegwijzer bij gegeven zijn, een alphabetische index op de namen en een overzicht van de andere onderwerpen, die er soms vreemd tusschen in staan. Zoo vinden we op blz. 108 iets over bloemlezingen, gevolgd door

[p. 127]

een opgaaf van vertalingen van niet gevonden auteurs, en van vertalingen uit tijdschriften; daarna gaan'de opgaven over afzonderlijke schrijvers weer rustig verder. Ook als bijlagen zijn nog interessante literatuurlijsten gegeven, zooals de kerkelijke literatuur op blz 120-129.

We moeten ten slotte heel dankbaar zijn voor het vele dat hier gegeven wordt. Zal een 2e stuk later afronding brengen? Of zal de schrijver, voortwerkende, en met gebruikmaking van het rijke verzamelde materiaal in het boek, en van de tegelijk door het werken zelf verzamelde kennis later de resultaten in beter afgeronden, in rijperen vorm geven? Wat hij nu in een uitvoerig naschrift (blz. 141-175) geeft, doet voor de toekomst wel iets verwachten.

B.