Het Boek. Jaargang 8

Boekbespreking.

Het artistieke kinderprentenboek in den ouden tijd, door J.D.C. van Dokkum (Elsevier's maandschrift). Vader Van Alphen en zijn illustratoren, door J.D.C. van Dokkum (Op de Hoogte).

In de beide voorgaande jaargangen van Het Boek gaf de heer Van Dokkum eene reeks kleine bibliografisch-historische studies over de kindergedichtjes van Van Alphen. Onlangs is hij in Op de Hoogte op het werk

[p. 154]

van den kinderdichter teruggekomen; hij geeft daar eene uitvoerige bespreking van de illustratie van de gedichtjes. Een ongeveer ter zelfder tijd bespreekt hij in Elsevier's Maandschrift een grootere groep van uitgaven op hetzelfde gebied, de geïllustreerde kinderboekjes uit ‘den ouden tijd’, d.w.z. uit de 18^e en het begin van de 19^e eeuw. De beide opstellen geven in prettig leesbaren vorm, zonder eenige geleerdheid, blijk van een groote kennis van het onderwerp en van smaak en liefde voor die verdienstelijke en aardige oude prentjes. En beide zijn versierd met een groot aantal goede af beeldingen.

Slechts in verwijderd verband met die artistieke boekprentjes staat het blaadje uit ‘een nieuwlijks uitgevonden A.B.C. boek’ van 1759, in 25 kleine vakjes verdeeld, waarvan ieder een letter van het alfabet te zien geeft met een voorwerp, waarvan de benaming met die letter begint. De artistieke illustratie begint eerst met Gellerts fabelen, door J. Allart uitgegeven, verlucht met gravures van N. van der Meer Jr. naar Jac. Buys (1774). In Elsevier krijgen we twee van deze fraaie prentjes te zien. Deze prentjes werden het voorbeeld voor de illustratie van Van Alphen. Zooals hier vroeger (1917, blz. 276) is verteld, wendde de kinderdichter zich na de uitgaaf van zijn eerste bundeltje (1778) tot den uitgever Allart ‘om eenige

[p. 155]

kunstplaatjes bij deze kinderversjes te voegen’, en daaruit kwam de uitgaaf voort van de afzonderlijke reeksen prentjes. Op de Hoogte geeft nu een reproductie van een van de uit den aard der zaak uiterst zeldzame titelblaadjes van zulk een reeksje; wij plaatsen het ook hier. Van de prentjes zelve gaven we reeds vroeger een voorbeeld: Cornelis die een glas heeft gebroken, en wel in drie gravures van verschillende handen naar een zelfde teekening (1917 blz. 279). Nu zien we van de latere omwerking, de zoogenaamde uitgaaf met de ‘hoedjes’, ook een paar prentjes, gegraveerd door Zeelander. Van Dokkum deelde reeds vroeger (1917 blz. 354) mede, hoe de nieuwe uitgever van 1821 deze ‘op nieuws door den bekwamen Zeelander’ had ‘laten graveren met inachtneming van de tegenwoordige kleederdracht en verdere uiterlijkheden’. Hij weerlegde daar meteen de onjuiste meening, dat de nieuwe prentjes zouden gemaakt zijn door uitslijpen van de steekjes op de oude platen, waarvoor dan hoedjes in de plaats zouden zijn gegraveerd. De nieuwe plaatjes geven niet alleen een gewijzigde dracht, maar ook geheel in nieuwen trant gemeubelde kamers en modern aangelegde tuinen. Daardoor zijn ze van eenig belang. Ze halen echter niet bij de oorspronkelijke prentjes; ‘de botweg geïmiteerde en gevolgelijk niet doorvoelde en slecht begrepen groepeeringen en standen der figuren zijn overigens leelijk en slap, en kenschetsend voor de ledige kunstpe-riode, waarin ze ontstonden.’ Ook de gangbare aanduiding als ‘de hoedjes’ in tegenstelling met ‘de steekjes’ is niet juist; een van de gereproduceerde prentjes toont den vader met een steekje, een van de vechtende jongens met een hoedje. Bij ‘de zwaluwen’ dragen vader en zoon beiden hoedjes.

Prentje van Zeelander 1821.

De zwaluwen. Prentje van Zeelander.

Ook van de latere Van Alphen-illustratie krijgen we nu 't een en an der te zien. Omstreeks 1830 liet de uitgever een reeksje gekleurde litho's

[p. 156]

maken om de oude prentjes te vervangen. Twaalfzijn er gereed gekomen; als voorbeeld is het bezoek van de kinderen bij ‘Saartje, onze oude goede baker’ weergegeven. ‘Ze zijn los en breed van teekening en de kleurver-deeling is met tact aangebracht. Wie de teekenaar was, wie de drukker, wordt met geen enkel lettertje vermeld: de anonymiteit is zoo absoluut mogelijk. Bleek het drukken dezer prentjes te duur? Waren ze misschien te los van behandeling, om den smaak des uitgevers te streelen? Ziedaar vragen, waarop ik het antwoord moet schuldig blijven’. Enkele jaren later is er een nieuw plan ontstaan, getuige een met Oost-Indische inkt gewasschen teekeningetje van J.W. Kaiser: ‘Claartje bij de schilderij van haar overleden moeder’. Dit wijst op het voornemen, de gedichtjes volgens de mode van dien tijd met staalgravures te illustreeren, zooals we die in de almanakken kennen.

Jantje bij den pruimeboom, 1853.

Eindelijk in 1853 kwam er iets nieuws; de versjes kregen houtsneeprentjes. Het voorbeeld dat we er van te zien krijgen, Jantje bij den pruimeboom, bevestigt Van Dokkum's oordeel. ‘Ze hebben niets Van Alphensch aan of in zich, ze zijn mat en dood en weerspiegelen in geen enkel opzicht den geest van den tijd die de versjes inspireerde. Ze verluchten en verklaren niet, ze begeleiden slechts en doen dit nog bizonder slecht en behelperig’. En de schrijver voegt er aan toe: ‘Het is wel merkwaardig dat juist deze llustraties van Van Alphen zich tot op den huidigen dag hebben gehandhaafd, want deze uitgave is de eenige die thans nog herdrukt wordt bij de firma Bolle te Rotterdam’.

Oude kalenderhoutsnee, illustratie van een nadruk.

Wel zijn later nog nieuwe illustraties gemaakt, litho's in Duitschen trant omstr. 1870, kleuren-drukjes voor Van Al-phen's A B C-boekje datin 1871 verscheen, gekleurde litho's naar de oude prentjes van Buys in hetzelfde jaar; van elke reeks is een specimen afgebeeld. Bovendien zien we eene oorspronkelijke teekening voor de Fransche uitgaaf van Clavareau, een niet heel geestige caricatuur van Alexander Verhuell uit de ‘Kleine gedichten voor de lieve jeugd aan de Hoogere Scholen’ (1817), een oude kalenderhoutsnee, waarmede een nadrukker, S. en W. Koene, zijn boekje illustreerde.

[p. 157]

Teekening voor illustratie van de Fransche vertaling.

De nadrukkers, die geene beschikking overdè prentjes hadden, moesten zich wel op de eene of andere wijze behelpen. Zoo had reeds vroeger J. Wortman eenvoudig de illustraties van de kindergedichten van Pieter 't Hoen (1803) bij de versjes van Van Alphen gezet. Deze prentjes passen wel in 't geheel niet bij den inhoud van de gedichtjes, maar ze bleven ten minste in den trant van de echte prentjes. Wij zien er een bij de Van Alphen-studie afgebeeld, en een ander in Elsevier. Dit Elsevier-opstel geeft nog heel wat mooie prentjes, uit het Vaderlandsch A B boek van Swildens (1781), uit de gedichtjes van Francijntje de Boer, van Petronella Moens, van vrouwe K.W. Bilderdijk en andere uit het begin van de 19^e eeuw. Die

[p. 158]

kinderdichters en dichteressen staan allen onder den invloed van Van Alphen, soms volgen ze hem heel rechtstreeks, zooals Francijntie de Boer:

Hoe lief heeft mij mijn moeder niet

En hoe bemin ik haar

en Petronella Moens die Katootje bij een mand met appelen plaatst, evenals Jantje bij den pruimenboom. Zeer mooie prentjes zijn er nog uit deze boekjes van omstreeks 1830: Letterlooveren, en Mevrouw Leliendal.

We krijgen bij dit alles denzelfden indruk als de schrijver, ‘dat het zwaartepunt der beweging voor het kinderboek in de 18^e eeuw ligt in de voortreffelijke wijze van illustreeren, die meer tot de kinderen sprak en ook in opvoedkundig opzicht meer nut stichttedan de preekerige wijsheid van dichters en novellisten, die zelfs door den veel geroemden Van Alphen slechts een enkele voorzichtige schrede in de goede richting is vooruit-gebracht’.

B.