Het Boek. Jaargang 9

[p. 232]

Boekbesprekingen.

A Concordance to the works of Horace, Compiled and edited by Lane Cooper, professor of the English language and literature in Cornell university. Publ. by the Carnegie Institution of Washington, 1916. 593 blz.

Voor enkele jaren besprak de heer J.D.C. v. Dokkum hier (jaarg. 1916 blz. 163) een Spenser-concordantie, door de Carnegie-Institution in het licht gegeven, een ontzagwekkend geduldwerk, waarvan het groote belang niet voor iedereen duidelijk was.

Op dezelfde wijze is nu een concordantie op Horatius gegeven, en van dit boek zal wel niemand het nut kunnen betwijfelen. Het zal zeker in heel ruimen kring dankbaar ontvangen en veel gebruikt worden. Des te merkwaardiger is het, dat de maker er in 't geheel geen aanspraak op maakt, klassiek literator of bijzonder kenner van Horatius te zijn. Hij is leeraar in het Engelsch, en maker van een concordantie op Wordsworth, en is bovendien enthousiast voor het maken van concordanties op dichters. Hij heeft van de beste wijze van aanleg van zulk een werk een speciale studie gemaakt, een staf van medewerkers gevonden, hun korte en bondige voorschriften gegeven bij het werk, en zoo bereikt dat hij in een paar maanden het geheele apparaat op fiches bijeen had - ongeveer 45000 stuks -, en in een jaar alles geordend en klaar had. De druk nam wat meer tijd, maar toch kon reeds twee jaren later - driejaren en drie maanden na de opvatting van het plan - het werk voltooid worden afgeleverd. Het is een zwaar groot-octavo- of quarto-boek, 593 bladzijden van ongeveer 70 regels kleinen maar zeer helderen druk.

Om dit te berelken zijn in Mei 1913 achttien medewerkers, vijf heeren en dertien dames, aan het werk gezet. Van de uitgave van Vollmer, die als grondslag genomen was, werden 14 exemplaren uit elkaar genomen, en zoo onder hen verdeeld, dat elk hunner voor een bepaald gedeelte, van elk blad zeven exemplaren kon uitknippen, om de regels op de fiches te kunnen plakken. Elk woord moest met potlood duidelijk op een fiche worden geschreven; daaronder de uitgeknipte regel geplakt, en daaronder met een rubber stempel de aanwijzing van het gedicht waaruit de regel was - b.v. Carm. 2.14. - en daaronder weer met potlood het cijfer dat den regel aanwijst. De samensteller had daarna de citaten, waar de regel niet juist voldoende was, aan te vullen, en alles te ordenen.

Horatius-lezers plachten vroeger graag de oude Nederlandsche uitgaaf van Bentley te gebruiken, niet alleen om den mooien duidelijken druk, en om de wetenschappelijke aanteekeningen van den grooten criticus, maar vooral ook om het handige woordregister dat er achter gevoegd is, waarmee men gemakkelijk al de plaatsen kon naslaan waar een bepaald woord door den dichter gebruikt is. Maar hoeveel prettiger is nu deze concordantie, die niet alleen aanwijst waar het woord te vinden is, maar den versregel zelf voor onze oogen brengt.

Denken we, of spreken we over de verhouding van Horatius tot zijn beschermer Maecenas, dan herinnert ieder die wel eens iets van den dichter gelezen heeft zich de opdracht van zijn eerste ode:

Maecenas atavis edite regibus,...

en ook den aanhef van de eerste satire:

Qui fit, Maecenas, ut nemo, enz.

Maar op hoe veel meer plaatsen heeft hij hem toegesproken, die we ons

[p. 233]

niet zoo onmiddellijk herinneren; welnu we slaan den naam op, en vinden daar al de verzen die hier in aanmerking komen, bijeen, ‘iocose Maecenas, precor’ herinnert opeens aan het ondeugende slot van het gedichtje, waar Horatius klaagt over de pijn in het lijf, hem door Maecenas bezorgd, die hem op een uiengerecht had onthaald. ‘non ego quem vocas, dilecte Maecenas, obibo’ aan dien zonderlingen zwanenzang, waarin de dichter zijne onsterfelijkheid voorstelt als lichamelijke verandering in een zwaan, en zoo voort.

En om nog een voorbeeld te geven, kies ik weer een eigennaam; dit spreekt duidelijker tot den lezer, al zijn voor den Horatiuskenner de gewone woorden even belangrijk. Ik noem Fuscus, aan wien het hoogst ernstig klinkende gedichtje ‘Integer vitae scelerisque purus’ gericht is, dat meesterstukje van opgeruimde scherts, dat iederen lezer pakt. Ik vind daar natuurlijk ook ‘nec venenatis gravida sagittis, Fusce pharetra’. Maar ik vind er tegelijk de andere verzen waar de dichter dezen vriend noemt, met wien hij het in alles eens was, behalve dat de een een hardnekkig stadsmensch was, de ander een hartstochtelijk lief hebber van het buitenleven:

Urbis amatorem Fuscum salvere iubemus ruris amatores.

Ik vind er de plaats, waar hij den vriend ziet aankomen, en hoopt, door hem van een opdringerigen gezel verlost te worden:

ecce Fuscus Aristius occurrit.

En ten slotte het vers, waar Fuscus genoemd wordt onder de weinige kenners van poëzie, om wier oordeel Horatius iets geeft:

Fuscus et haec utinam Viscorum laudet uterque.

Een ding is jammer. Er is in de bewerking eene inconsequentie. Een aantal kleine woordjes die veel voorkomen, zijn niet op dezelfde wijze behandeld, a en ab, ad, e en ex, est en sunt, et, o, ut, vel, si, nisi - in 't geheel een kleine 60 - zijn wel op hunne plaats opgenomen met aanwijzing van al de verzen waar ze voorkomen, maar zonder de citaten; dus het oude systeem van den index bij de uitgaaf van Bentley.

Hierdoor is een zeer groote ruimte bespaard, wellicht een kleine 200 bladzijden, maar het is toch juist averechts. Een woord dat maar eens voorkomt, b.v. Daunias in het bekende gedichtje aan Fuscus, kon zeer wel zonder citaat gegeven zijn; wie zoo'n woord opzoekt, kent natuurlijk den versregel, en kan hem anders even naslaan. Maar wie over het gebruik van het woord et verschillende plaatsen wil raadplegen, wordt hier in 't geheel niet geholpen, met twee bladzijden vol met duizenden cijfertjes. Ik herinner me, dat ik voor een paar jaren een gesprek had met een latinist over den uitroep o plebs, die in een der oden voorkomt. We moesten toen eenige andere verzen hebben, waar Horatius het woord o gebruikt, en vonden die, door met behulp van het bovengenoemde register in de Bentley-uitgaaf, een aantal plaatsen een voor een op te zoeken. In herinnering daaraan sloeg ik nu deze concordantie op, maar het bleef even omslachtig: ook hier alleen cijfertjes en geen verzen, en hier zijn het maar acht regels met aanwijzingen, en zou er niet veel meer dan ééne bladzijde noodig geweest zijn om de verzen te geven.

Maar het zou ondankbaar zijn, te veel nadruk te leggen op wat niet gedaan is, waar er zoo ontzagwekkend is gewerkt en zoo veel is gegeven.

C.P. Burger Jr.

[p. 234]

De reizen van Tasman nieuw uitgegeven.
De reizen van Abel Janszoon Tasman en Franchoys Jacobszoon Visscher ter nadere ontdekking van het Zuidland, in 1642/3 en 1644. Uitgeg. door R. Posthumus Meyjes. Met kaarten, landverkenningen en platen. (Werken der Linschoten-Vereeniging n^o. XVII). 's Grav. Mart. Nijhoff 1919.

Deze nieuwste uitgaaf van de Linschoten-vereeniging komt in elk opzicht in de lijn van al de vorige. Zorgvuldigheid van de tekstuitgaaf, toewijding van een bewerker die geheel in zijn onderwerp thuis is, en er voor den lezer van alle kanten het noodige licht op laat vallen; eindelijk druk, papier, platen en kaarten, en nu ook weer de band, die een vorig maal door den linnennood niet gelijkwaardig was met de zusteruitgaven - alles verdient bewondering en lof.

Voor ons is over deze uitgaaf niet veel te zeggen - of liever, vergeleken bij de vorige uitgaven geeft deze ons tot eene negatieve opmerking aanleiding. Bijna altijd hebben we te wijzen op de oude zeldzame uitgaven, boeken en kaarten uit de 16^e en 17^e eeuw, die door herdruk onder een steeds ruimeren kring van lezers gebracht worden - immers het ledental der Vereeniging neemt gestadig toe -; maar hier wordt onze aandacht gevestigd op het merkwaardige feit, dat van deze Hollandsche reizen in de 17^e eeuw geene beschrijving in het licht is gegeven. En toch behooren de ontdekkingen van Tasman tot die van den allereersten rang. De oude Spaansche en Portugeesche ontdekkers hadden den vorm van de groote werelddeelen al vrij volledig vastgesteld; alleen in het hooge noorden en het verre zuiden was er nog totale onzekerheid, heerschten nog wonderlijke hypothesen. En het is voor een zeer groot deel de verdienste onzer Hollandsche zeevaarders, ook daar wetenschap gebracht te hebben in plaats van fantasie. Willem Barents heeft in het hooge noorden de fabelachtige landen van de kaart verwijderd, en er deels zee, deels werkelijk ontdekte kusten, Spitsbergen en Nova Zembla voor in plaats gegeven. En in het zuiden, waar men dacht, dat het evenwicht van de wereld een zeer groot vasteland eischte, en waar men meende in Nieuw-Guinea en Vuurland, en ook in het, al weer door Hollanders ontdekte Nieuw-Holland de noordelijkste deelen van dat Zuidland, Australië, te kennen, daar hebben allereerst Schouten en Le Maire een van die stukken, Vuurland, van het groote Zuidland afgesneden. En na die groote ontdekkers is het Tasman geweest die dit werk heeft voortgezet. Zijn vaart geheel ten Zuiden van Australië door, met de ontdekking van Tasmanië en Nieuw-Zeeland bracht hier nieuwe, blijvende winst voor de wetenschap.

En deze groote ontdekkingen vallen in een tijd van warme belangstelling voor de zeereizen. Wat mag dan wel de reden zijn dat Isaac Commelin, die juist in deze jaren het groote standaardwerk Begin ende voort gang der Vereenigde Oost-Indische Compagnie samenstelde, deze allernieuwste groote ontdekkingen niet heeft opgenomen? Hoe is het te verklaren dat de zoo vlijtig concurreerende uitgevers van reisverhalen, Jan Jansz. en Joost Hartgers geen van beiden op den inval zijn gekomen, hunne collecties te verrijken met dit eerste-rangs-materiaal? We moeten de vragen onbeantwoord laten. Wat Posthumus Meyjes geeft als bibliografie toont ons verkorte verslagen van de reizen bij Montanus, bij Dirck Rembrantsz. van Nierop, bij Valentijn. Het werkelijke reisverhaal, trouwens toch ook nog een verkort journaal, uit archiefstukken gepubliceerd, is eerst in de

[p. 235]

19^e eeuw gegeven door Swart, later in het standaardwerk van Heeres, en nu door de Linschoten-Vereeniging.

Op eene merkwaardige uiting mag hier ten slotte nog even de aandacht worden gevestigd, daar zij, indien ze opgang maakte, van zeer ver strekkende gevolgen zou zijn voor het archief- en bibliotheekwezen. In een van de handschriften die het journaal van Tasman's reis, zij het dan in uittreksel, voor ons bewaard hebben, komt een kaart voor van Nieuw-Zeeland, van de hand van Frans Jacobsz Visscher, den eigenlijk wetenschappelijken leider van den ontdekkingstocht. Dit is dus de oudste kaart ‘waarop Nieuw-Zeeland naar waarheid is voorgesteld.’ En daarom acht de heer Posthumus Meyjes het wenschelijk dat deze kaart ‘niet ware weggeborgen in eenige Verzameling of Archief, maar voortdurend ter aanschouwing van een ieder werde gesteld in de Lands-Vergaderzaal van Nieuw-Zeeland, als symbool van wat de ontdekking van dit land voor beide Staten - d.i. Holland en Nieuw-Zeeland - beteekent.’

Hier wordt dus niet alleen bijvoorbaat beschikt over een kostbaar stuk in eene particuliere verzameling, maar wordt bovendien de staf gebroken over het stelsel, om belangrijke documenten in hun geheel te laten, om ze te bewaren in de collecties waar ze te huis behoorem, en om ze goed weg te sluiten onder beheer van deskundige bewaarders. Naar dit systeem moeten de historische documenten uiteengenomen worden en in openbare gebouwen ten toon gesteld op die plaatsen waarop de onderdeelen betrekking hebben. De journalen van Tasman's reizen zullen over publieke gebouwen in Batavia, Mauritius, Tasmania, Nieuw-Zeeland, Nieuw-Guinea verdeeld moeten worden. En zoo zal men met alle archiefstukken moeten doen; archieven zijn niet meer noodig. Wie historische studiën wil maken, of voor het naspeuren van oude rechten iets wil onderzoeken, moet voortaan maar rondreizen en langs muren en op boekenplanken, in vergaderzalen en bureaux zoeken, waar die stukken geplaatst zijn. Immers niet op zorgvuldige bewaring komt het aan, maar op aanschouwing door het publiek! Dat publiek schijnt op het aanschouwen van symbolen gesteld te zijn, en er niet tegen op te zien, daarvoor een reisje naar de tegenvoeters te maken.

C.P. Burger Jr.