Het Boek. Jaargang 9

[p. 309]

Varia.

De 400^e verjaardag van Christoffel Plantijn's geboorte herdacht.

Plechtige ontvangst ten stadhuize.

Zondag 8 Augustus herdacht Antwerpen den 400^sten verjaardag der geboorte van Christoffel Plantijn, den geniaal aangelegden boekdrukker, die in de 16^e eeuw, niet slechts een bekwaam vakman was, doch tevens in de Scheldestad een merkwaardigen stroom van humanisme deed ontstaan. Verschillende vreemde landen hadden geleerden afgevaardigd tot de plechtigheden, welke met deze belangrijke gebeurtenis gepaard gingen, en die Zaterdag avond met een ontvangst ten stadhuize aanvingen. Deze eerste vergadering, welke ten doel had de verschillende gedelegeerden met elkander in voeling te brengen, werd voorgezeten door den heer Jan De Vos, burgemeester, omringd door den heer goeverneur baron Van de Werve en van Schilde, het schepencollege, den heer Gyselinck, gemeentesecretaris, personaliteiten uit de nationale en de buitenlandsche wetenschap, alsmede verschillende leden van de familie Moretus. In de zaal bevonden zich talrijke vertegenwoordigers van universiteiten, boekerijen, vereenigingen van bibliophielen, genootschappen van typografen, enz.

Het was de heer Maurits Sabbe, conservator van het Museum Plantin-Moretus, die de reeks redevoeringen - niet minder dan elf in getal - inleidde.

Hij bracht hulde aan allen, die vroeger reeds, de nagedachtenis van Christoffel Plantijn vereerden, en wel in de eerste plaats aan het Antwerpsche magistraat, dat sedert ongeveer een halve eeuw over het huis en de verzamelingen van den beroemden typograaf en zijn nakomelingen waakt. Spreker vertelde hoe in 1875 het huis Plantin-Moretus openbaar museum werd, door toedoen van den Graaf van Vlaanderen, die het plan opwierp, van den toenmaligen eigenaar, den heer Edward Moretus, den bibliophiel Ferdinand van der Haeghen, den burgemeester Leopold de Wael en de leden van den toenmaligen gemeenteraad. Hij herdacht ook Max Rooses, den eersten conservator, die door zijn persoonlijkestudie zooveel bijdroeg om Plantin's leven en werk bekend te maken. Daarna stelde de heer Sabbe de vertegenwoordigers der buitenlandsche en Belgische akademiën, hoogescholen en geleerde korpsen aan den gemeenteraad voor.

De heer Jan de Vos heette de verschillende geleerden, namens het magistraat, hartelijk welkom en herinnerde eraan hoe Plantin, die van geboorte Franschman was, Antwerpen een gelukkige mededingster van de toenmalige typografische centra maakte.

De heer goeverneur sloot zich namens de regeering bij de woorden van den heer burgemeester aan.

De heer Flameng, voorzitter van het ‘Institut de France’ bracht hulde aan het ridderlijke België, wees er op dat Plantijn in Touraine geboren werd en dat aan de versmelting van het Belgische en het Fransche ras zijn typographische meesterwerken te danken zijn, en eindigde met den wensch van een nauwe toenadering tusschen beide landen uit te drukken.

Z.E. de Markies de Villalobar, namens de ‘Koninklijke Geschiedkundige Akademie’ van Madrid, en die zooals men weet eereburger van Antwerpen is, was er fier op dat Koning Philips II Plantin beschermd en hem geldelijken steun verleend had.

De heer G.W.T. Omond, afgevaardigde van de ‘Royal Historical Society’ van Londen verheugde er zich over, dat niettegenstaande de woe-

[p. 310]

lige tijden welke Antwerpen beleefd heeft, het huis en de verzamelingen derfamilie Plantin steeds ongeschonden bewaard gebleven zijn.

Pater Bon. Kruitwagen O.F.M., vertegenwoordiger van de ‘Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde’ te Leiden, drukte er op dat Plantin door zijn ‘Thesaurus Teutonicae Linguae’ den eersten stoot tot de studie der Nederlandsche philologie gegeven heeft.

Professor Maurice de Wulf, namens de hoogeschool van Harvard (Massachusets V.S.) bracht als vertegenwoordiger eener universiteit, die sedert bijna drie eeuwen bestaat, een eerbiedige hulde aan Plantin.

Professor Pirenne, rector der Gentsche Hoogeschool en vertegenwoordiger der ‘Koninklijke Akademie van België’ begroette in Plantin een der roemrijkste arbeiders van de wedergeboorte in het land.

Dr. Leo Goemans, namens de ‘Kon. Vlaamsche Akademie’ waardeerde in Plantin den stichter van het eerste Vlaamsche woordenboek.

Ten slotte verheerlijkte professor K. Terlinden, namens de Belgische Hoogescholen. Christoffel Plantin, voor de onschatbare diensten die hij aan zijn aangenomen Vaderland, aan de wetenschap en aan de menschheid bewezen heeft.

Een gezellig thee-concert besloot deze eerste en welgeslaagde vergadering.

Een academische zitting.

Maandag morgen, om 10 uur, had in het Kunstverbond een plechtige academische zitting plaats. De ruime feestzaal was bomvol met aandachtige toehoorders.

De heer Maurits Sabbe leidde de reeks voordrachten in met een studie over de Antwerpsche drukkers, vóór en naast Plantin,

Hij wees er op dat het kosmopolitische verkeer, de economische toestanden, en niet het minst de rijke overlevering eener drukkersnijverheid, die hier reeds sedert het laatste kwartaal der 15^e eeuw bloeide, aan den Franschen drukkersgast, die zich in 1549 te Antwerpen kwam vestigen, vaste waarborgen gaven dat hij hier zijn levensdroom verwezenlijken kon.

Na even de bedrijvigheid van de Antwerpsche incunabel-drukkers vóór 1500 geschetst te hebben, wijdde spreker uit over de dichte schaar drukkers die te Antwerpen werkzaam was toen Plantin daar aankwam. Hij drukte op de veelzijdigheid van hun voortbrengselen die zoo heerlijk beantwoordt aan den drang naar kennis der Vlaamsche Renaissancemenschen. De Antwerpsche Bijbellitteratuur, de klassieke uitgaven, de werken over aardrijkskunde en zeevaart, de muziekdrukken, de plantkundige werken, de plaatwerken van allen aard, enz. die zoo kenschetsend zijn voor de Antwerpsche typographie van dien tijd werden eveneens besproken. Het cosmopolitisch karakter der Antwerpsche boekenmarkt blijkt duidelijk uit de vele werken die hier in vreemde talen, Engelsch, Deensch, Duitsch en vooral Spaansch gedrukt werden. Ook straalde de Antwerpsche drukkunst naar buiten uit. Menige Antwerpenaar vestigde zich als typograaf in Spanje, Holland, Frankrijk of elders.

Plantin sloot aan bij die Antwerpsche traditie maar in alles wat hij hier voortzet laat hij zijn onbetwistbare superioriteit voelen.

Na den heer Sabbe voerde de heer Pirenne, rector der Gentsche Hoogeschool het woord. Hij handelde over de economische en zedelijke beteekenis van Antwerpen ten tijde van Plantin. Het belang van deze handelsplaats tusschen 1500 en 1550 is nooit, door om het even welke haven, bereikt geworden. Zelfs Venetië, het grootste economische centrum der

[p. 311]

middeleeuwen, had niet de wereldbeteekenis van deze haven, die openstond niet alleen voor het verkeer met Europa, maar ook met Indië. Sedertdien hebben verschillende handelsplaatsen in de 19e en 20e eeuw hooger zakencijfers bereikt dan degene welke Antwerpen in den Renaissance-tijd opgeeft, maar in werkelijkheid is het schouwspel dat Antwerpen in de 16e eeuw vertoont eenig.

Bij de economische bedrijvigheid komt er zich een artistieke en wetenschappelijke voegen van allereersten rang.

De geestelijke vrijheid, die zich hier openbaarde vindt men terug in het Antwerpsche economische leven, waar zij zich uit in het kapitalisme. De Antwerpsche handel ontleent zijn eigenaardigheid aan het kapitalisme.

Plantin heeft dezen kapitalistischen geest in de Antwerpsche drukkersnijverheid ingevoerd. Zoodoende past hij heerlijk in de omgeving waarin hij heeft gewerkt. Hij is niet alleen een groot typograaf geweest, men moet hem ook in industrieel opzicht beschouwen en dan eerst zal men volledig inzien hoezeer Antwerpen op hem heeft ingewerkt. Overal elders ware het werk, dat hij verwezenlijkt heeft, wellicht onmogelijk geweest.

Als eerste der drie buitenlandsche sprekers bracht pater Kruitwagen hulde aan Doctor Maurits Sabbe die de inrichting dezer Plantin-herdenking op zich heeft genomen, alsmede aan de nagedachtenis van Max Rooses, den eersten conservator van het Museum Plantin-Moretus, aan wiens levensstudie wij bijna al onze kennis over Plantin te danken hebben.

Plantin was een man van wetenschap. Niet alleen de inhoud en de technische uitvoering der boeken, maar zelfs de geheele bedrijfsleiding waren bij Plantin wetenschappelijk bestudeerd. Ook was hij een man van kunst. Van Plantin's boeken gaat wel niet meer dat middeleeuwsche naïeve charme uit, dat vele incunabelen kenmerkt, maar de Renaissance-kunst van Plantin was het beste, dat in zijn tijd en in zijn omgeving te vinden was.

Hij werd in 1525 bij Tours geboren en vestigde zich als boekbindersknecht te Caen. Daar huwde hij met Jeanne Rivière een dienstmeisje van zijn patroon, en vertrok in 1548 naar Antwerpen, waar hij als bekwaam boekbinder en marokijnwerker rijk zijn brood verdiende.

Door een verwonding werd hij gedwongen een minder zwaar bedrijf te kiezen en werd boekdrukker, welk vak hij te Caen had geleerd. In 1555 verscheen Plantin's eerste boekje. Het is van Jean Bruto, en handelt over de opvoeding van meisjes. Reeds na drie jaar had Plantin met zijne uitgaven vasten voet gekregen op de Parijsche boekenmarkt.

Getrouw aan het devies van zijn in 1557 gekozen drukkersmerk (een passer), trachtte Plantin een plaats te veroveren op de wereldboekenmarkt. Hij slaagde daarin volkomen door zijn prachtigen Polyglot-Bijbel die in 8 folianten, binnen vier jaren verscheen (1569-1572). Deze onderneming, waaraan hij de voornaamste geleerden had weten te verbinden en waarvoor Philips II een subsidie van 12000 gulden had geschonken, bracht htm echter in finantieele moeilijkheden. Hij werd door den Paus en den koning er uit geholpen doordat zij hem in 1568 en 1570 het monopolie verleenden, om voor de landen van den Spaanschen koning en enkele andere streken de nieuwe breviers en missaals te drukken. Dit monopolie is twee eeuwen lang de financieele basis gebleven, waarop de drukkerij van Plantin-Moretus heeft voortgebloeid.

De godsdienstige en politieke troebelen in Vlaanderen brachten Plantin omstreeks 1580 weer in geldnood. Toch ging hij voort, een reeks kostbare wetenschappelijke werken uit te geven, over kruidkunde, mathematiek,

[p. 312]

aardrijkskunde, philologie, geschiedenis, kerkelijk en burgerlijk recht, theologie, muziek, enz. Doch de tijdsomstandigheden verslechterden zoo, dat achteruitgang onvermijdelijk was. Het getal zijner persen dat in 1576 nog 25 bedroeg, daalde in 1583 tot 13.

Plantin leed veel onder dezen tegenspoed. Hij verhuisde naar Leiden, werkte daar van 1583 tot 1585 met drie persen, voornamelijk als drukker van de Universiteit en liet zijn zaak te Antwerpen onder leiding van twee zijner schoonzonen: Jan Moerentorf (Moretus) en Frans van Ravelingen (Raphelengius). In 1585 komt Plantin naar Antwerpen terug, waar hij zijn drukkerij in erbarmelijken toestand wedervindt. Er werkte slechts één pers, bediend door 4 werklieden (in den bloeitijd was het getal werklieden de thuiswerkers meegerekend 160 geweest).

Met nieuwe energie weet hij de productie te brengen tot 40 uitgaven per jaar. Toen Plantin na 4 jaren op 1 Juli 1589 overleed waren er op zijn drukkerij weer 13 persen in werking. In het geheel heeft Plantin 1600 werken gedrukt en stond hij in betrekking tot 507 drukkers en boekhandelaren over geheel Europa verspreid. Gemiddeld bestond de oplage van elk zijner uitgaven uit 1250 à 1500 exemplaren.

Na Plantin's dood werd de zaak te Antwerpen voortgezet door een van zijn vijf schoonzoons Jan Moretus. Diens zoon, Balthazar, liet het huis van zijn beroemden grootvader vergrooten en verfraaien tot half drukkerij half paleis. En in 1876 werd het geheele complex door de stad Antwerpen aangekocht en als een museum eenig in zijn soort, opengesteld.

Prof. P.S. Allen van het Merton College te Oxford sprak over Plantin's vriendenkring. Hij gaf een beeld van het leven in Plantin's huis, waar zijn dochters als kinderen reeds werkten aan de proevenverbetering en later trouwden met jonge geleerden of werklieden in dienst van hun vader, en handelde insgelijks over verschillende geleerden die regelmatig de woning van Plantin bezochten.

Prof. Lefranc van het Collège de France begroette in Christoffel Plantin een van de nuttigste dienaars der denkende menschheid. Frankrijk kan niet vergeten dat de beroemde Antwerpenaar op haren bodem werd geboren en leefde, vooraleer hij de trouwe gast werd van het Vlaamsche land. De redenaar schetste met vlugge trekken de Fransche loopbaan van den drukker van den veeltaligen Bijbel en van zooveel andere overal bewonderde meesterwerken.

Plantin werd geboren in Frankrijk's tuin, in het gezegende land van Touraine, land van schoonheid, van maat, van blijde evenwichtigheid, en lichte ironie, land van noesten arbeid, en edele nijverheid, dat met zijn fijntintige horizonnen, waar men zooveel mooie woningen zich in de wateren zijner stroomen en rivieren spiegelen ziet, en met de voortbrengselen van zijn bodem, wijn en sappige vruchten, heden nog den reiziger zoo gastvrij en gul onthaalt. Toen Plantin er geboren werd, in 1520, was dit gezegend gewest in het schitterendste tijdvak van zijn geschiedenis. Schilderkunst, beeldhouwwerk, nijverheidskunst, geestelijk leven: alles werkt samen om aan dit heerlijke gewest een buitengewoon gezag te geven. Rabelais, die andere zoon van Touraine, was toen twintig jaar oud. Weldra zou zijn Gargantua het groote woord der eeuw uitroepen: ‘Te drinken, te drinken, te drinken’! Fn wie heeft beter dien luiden roep beantwoord dan zijn landgenoot Plantin met zijn 1600 uitgaven die hij wijdde aan al de vakken der menschelijke kennis en die de wetenschap in werkelijkheid over de heele wereld hebben verspreid?

De familie van den toekomstigen uitgever leefde te Saint Avertin, een

[p. 313]

lief dorpje in de omstreken van Tours, heden nog beroemd om zijn vermakelijkheden. Doch daar breekt de pest uit, de te veelvuldig voorkomende geesel van dien tijd, en verdrijft den kleinen Christoffel met zijn vader uit het paradijs van Touraine. Eerst vinden zij een toevlucht te Lyon, bij den goeden kanunnik Porret, daarna te Orléans, en eindelijk te Parijs. Gedurende dit tijdperk van eenigszins zwervend leven verrijkte zich de jonge Plantin met degelijke kennis zonder nochtans den regelmatigen studiencyclus te kunnen doorloopen, waarvan hij droomde. Toen zijn zeer beperkte middelen uitgeput waren, trok de jonge man naar Caen, het Normandische Athene. Toen hij zijn studiën niet kon voortzetten, noch de letterkundige loopbaan die hem zoo sterk aantrok, niet kon inslaan, ging hij in de leer bij den drukker Robert Macé II, die zeer bedreven was in zijn vak en bovendien zeer ontwikkeld. Hij leerdeer te gelijkertijd de practijk der drukkunst en het boekbinden. Gedurende zijn verblijf aldaar trouwde hij met Jeanne Rivière, die de waardige gezellin werd van heel zijn leven. Wij zien het jonge huishouden te Parijs van 1546 tot 1549. Zijn toestand verbetert. Plantin wordt eigenaar van een huis gelegen in de rue Saint Jean de Latran, tegenover het College Royal, (heden College de France). Gedurende deze vruchtbare jaren volmaakt hij zich in zijn vak. Naar aanleiding van deze werkzame jeugd schildert de heer Lefranc een levendig tafereel van de verschillende tijdvakken in Plantin's ontwikkeling in verband met de intellectueele en artistieke omgeving, die hem in staat zouden stellen om te Antwerpen zijn bewonderde werkzaamheid aan den dag te leggen.

Men weet dat hij zich te Antwerpen vestigde in 1549. Hij beoefende er eerst het vak van boekbinder, zich tevens bezighoudende met den verkoop van boeken en prenten, en ook met het vervaardigen van doozen en kistjes. Zijn talent in de lederbewerking en de incrustatie bleek weldra merkwaardig te zijn, maar hij had behoefte aan een ruimer arbeidsveld. In 1555 begon hij zijn reuzenarbeid als drukker en uitgever die hem onsterfelijk maakte. De redenaar kenschetst dit grootsche werk dat in geen enkel land zijn weerga vindt. Hij toont de betrekkingen aan, die Plantin er met zijn geboorteland op nahield, de medewerking die hij er vond, en ook zijn soms betrekkelijk lang verblijf aldaar. Dan wijst hij op den machtigen invloed dien hij daar door zijn zoo overvloedige als afgewisselde voortbrengselen uitoefende. Hij herinnert de geschiedenis van het Plantijnsche bijhuis te Parijs. De redevoering eindigt met het zedelijk portret van den Meester en met de uiteenzetting van de kostbare en altijd actueele leeringen, die wij uit zijn leven kunnen afleiden. Frankrijk blijft fier op den zoon dien het aan België heeft geschonken.

Na den middag had ten stadhuize een ontbijt plaats.

Om 5 uur gaf de koraal Cecilia onder leiding van den heer De Vocht een uitvoering van A Capella muziek, op de binnenplaats van het Plantin-museum. De vertolking was onberispelijk en van een prachtig gehalte. Deze uitvoering van liederen uit de 16e en 17e eeuw maakte een diepen indruk op de aanwezigen en de voorgedragen zangen - zoowel volksliederen als gewijde muziek - bekwamen een hartelijk en dankbaar succes. Het was een mooie bekroning van de schitterende Plantinfeesten.

Vermelding verdient nog het fraai gedrukte tekstboekje van deze muziekuitvoering, met historische inleiding, tekst in twee talen, in rood en zwart gedrukt, met een schoone titelprent: Encomium musices van Phil. Gallaeus. Met bijzondere belangstelling vinden wij achterin het vignet van den Boschman, ons van ouds goed bekend uit het Tijdschrift v. boek- en

[p. 314]

bibliotheek wezen, dat destijds door Buschman in zoo smaakvolle gedaante in het licht werd gegeven.

(Grootendeels naar De Nieuwe Gazet.)