Het Boek. Jaargang 9

Boekbespreking.

Esquisse historique de l'enseignement du français en Hollande du XVI^e au XIX^e siècle, par K.J. Riemens, docteur de l'université de Paris. Soc. d'éd. A.W. Sijthoff, Leyde 1919.

Deze Fransche dissertatie van den heer Riemens is een boek van heel veel studie, en van een bijzonder rijken inhoud. Ja, als men het doorloopt vraagt men zich bijna af, of de schrijver niet een te uitgebreid onderwerp heeft aangevat. Het Fransche onderwijs in ons land - want dit bedoelt hij met ‘Hollande’ - gedurende vier eeuwen kan onmogelijk compleet in eene dissertatie behandeld worden, zelfs al neemt de schrijver er eenige jaren voor, en al ziet hij er niet tegen op, er een boek van 300 bladzijden in compressen druk aan te wijden. Want, al kan ‘esquisse’ een zeer korte schets aanduiden, dit was niet de bedoeling van den heer Riemens. Hij heeft zich wel degelijk beijverd, al wat over het onderwerp te vinden was, bijeen te brengen, te ordenen en te verwerken, en hij is uiterst nauwgezet in het opgeven van zijne bronnen. En zoo geeft hij werkelijk veel meer dan een schets, al is hij zich ook steeds bewust, dat zijn werk op elk punt nog voor uitbreiding en aanvulling vatbaar is. Loopt men de noten door, en de bibliographie aan het einde, dan krijgt men inzicht in de ontzagwekkende literatuur, door hem gebruikt. En toch heeft hij veel meer moeten doen, dan uit een paar honderd gedrukte werken over het onderwerp te putten hij heeft bovendien heel wat archiefstudie gemaakt - vooral in het Goudsche archief -, en heeft op zeer ruime schaal kennis genomen van een heel voorname bron, de schoolboeken van drie eeuwen. Voor ons is het overzicht van deze schoolboeken, loopende tot 1860, een systematisch geordende bibliographie van een vijftigtal bladzijden, waarop 286 titels, wel het belangrijkste deel van het boek. Maar de boeken zelve voeren ons terug tot de auteurs, in de eerste plaats tot onze 16^e eeuwsche schoolmeesters. De inleiding bevat ook wel wat interessants over den vroegeren tijd, maar we behoeven daarbij hier niet stil te staan; ook niet bij de eerste helft van de 16^e eeuw, toen het Fransche onderwijs naast dat op degroote, of Latijnsche, scholen nogslechts een zeer ondergeschikte plaats innam.

Maar dan begint de groote tijd, de tijd van Peter Heyns met zijn bloeiende meisjesschool te Antwerpen in den Lauwerboom - de schrijver volgt hier voor een zeer groot deel mijn studie in de Amsterdamsche boekdrukkers -, en van Hyperphragme, eigenlijk Overdhage uit Gent, die reeds in 1576 te Rotterdam school houdt en er zijn Fransche spraakkunstje uitgeeft, een interessant boekje, waaraan Riemens veel aandacht heeft gewijd. Na den overgang van Antwerpen in 1585 komt er dan een heele stroom bekende schoolmeesters uit de zuidelijke gewesten naar het noorden.

Lees ik de beschouwingen van den heer Riemens over dezen tijd, dan treft mij echter eene onjuiste voorstelling. Hij stelt van het begin af België - La Belgique - en Nederland - la Hollande of ‘notre pays’ - als twee

[p. 315]

Gedeelte van een plano-aanplakbiljet van J.J. la Grue. Verz. Boekenoogen.)

[p. 316]

verschillende landen tegenover elkaar. Hoe geheel anders was het in werkelijkheid. ‘La Belgique’ is een 19^e-eeuwsch begrip; de grens tusschen Brabant en Holland was in de 16^e eeuw, vóór Parma's veroveringen, van geene grootere beteekenis dan die tusschen Holland en Gelderland. Bij de bestudeering van de maatschappelijke en geestelijke ontwikkeling der Nederlanden in dien tijd mag men zich tusschen Antwerpen en de Hollandsche steden geen wezenlijke scheiding denken. Op het gebied van kunst en wetenschap, taal, letteren en onderwijs vormen, afgezien van de Waalsche gewesten, de Nederlanden een groot geheel, en daarin heeft Antwerpen onbetwist de leiding, al was er zeker ook in de Zeeuwsche en Hollandsche steden een gestadige ontwikkeling.

De val van Antwerpen drijft dan al wat protestantsch is en wil blijven, naar het noorden, maar die verhuizing van Brabanders en Vlamingen voor te stellen als immigratie van vreemdelingen, dat gaat niet aan - afgezien al weer van de Walen, die echter slechts een minderheid vormen. En al die Antwerpsche schoolmeesters brengen hier niet alleen het onderwijs in het Fransch tot eene sterkere ontwikkeling; ook Nederlandsche taal, schrijven en rekenen worden veel meer dan te voren onderwezen, en deze vooruitgang van het onderwijs hangt ten nauwste samen met dien van wetenschap, kunst, nijverheid, handel en zeevaart.

Maar ten slotte mogen we den heer Riemens de beperking tot de Noordnederlandsche gewesten toch niet ten kwade duiden. Zijn veld van onderzoek is wezenlijk al heel ruim, en hij geeft ook nog wel iets daarbuiten. De boekenlijst is stelselmatig beperkt tot de Noordnederlandsche uitgaven, maar op blz. 65 vinden we een klein, maar belangrijk lijstje van oudere, meest Antwerpsche uitgaven die in Nederlandsche bibliotheken zijn. Nog meer vernemen we van de schoolmeesters, vooral in het rijke hoofdstuk III dat den trek van het zuiden naar het noorden schildert. Ook in het volgende Chapitre, over het ‘théâtre scolaire’ worden belangrijke bijzonderheden over de zuidelijke gewesten verteld. En met de 17^e eeuw, den bloeitijd van de republiek, is het terrein vanzelf afgerond. Een schets van de betrekkingen tusschen ons land en Frankrijk leidt deze tweede afdeeling in, en in de volgende hoofdstukken wordt over de scholen een zeer uitgebreid materiaal in helder overzicht gegeven. De Goudsche meesters, over wie de archieven vele gegevens bevatten, nemen er een ruime plaats in. Weontmoeten verder Jan van de Velde, en Willem Bartjens, voor dezen laatste is natuurlijk mijne studie in den eersten jaargang van Het Boek geraadpleegd, maar door een ongelukkige drukfout is het zoo dikwijls verkeerd opgegeven geboortejaar al weer van 1569 op 1560 verschoven. We ontmoeten in een later tijdvak Willems zoon, Abraham Bartjens, die in 1678 op den leeftijd van 76 jaar pensioen krijgt, en - om nog een naam te noemen - we krijgen een merkwaardig aanplakbiljet van Joan Joach. la Grue, med. doctor, die een ‘Korte Beschrijving, behelzende de waare, en eigenaardige uitspraak der Fransche taal’ door zijn vader Thomas la Grue weder ‘tot haare eerste luister’ brengt (zie blz. 315). We maken ook kennis met het Fransche onderwijs aan de universiteiten, en krijgen belangrijke meedeelingen en beschouwingen over den invloed der réfugiés.

Voor de 18^e eeuw heeft de auteur zich genoodzaakt gezien zijn gegevens samen te trekken in beknopte overzichten, die heel wat belangrijke feiten bevatten, en waaraan dan nog eenige beschouwingen en conclusies worden vastgeknoopt, om ten slotte het reeds genoemde repertorium der schoolboeken, de bibliographie en een index te laten volgen.

C.P. Burger Jr.