Het Boek. Jaargang 10

[p. 61]

Een letterproef van de lettergieterij Egenolff-Luther te Frankfurt a. M. uit 1592,

Het behoorde tot de ‘letter’-kundige axiomata van wijlen mijn broeder mr. Ch. Enschedé, dat de term ‘Elsevierletter’ een historisch-wetenschappelijke fictie weergeeft. De Elseviers, met name de leidsche Elseviers, waren drukkers, uitgevers en debitanten, die, evenals zoovelen hunner confraters, hun drukmateriaal van elders betrokken. Slechts door de omstandigheid dat zij als uitgevers de bijzondere aandacht op zich hadden weten te vestigen - wat hun, voeg ik er bij, financieel alles behalve ten voordeele is geweest - is men aan hun uitgaven een technisch-typografische schoonheid gaan toekennen. De boekletter der Elseviers was dezelfde als die van andere hollandsche drukkerijen.

Eenmaal deze conclusie vastgesteld, kwam natuurlijk de vraag aan de orde, waar de hollandsche drukkerijen hun boekletter kochten. Door geduldige, vlijtige, en moeizame letter-vergel ij kingen, die zijn gezichts-vermogen belangrijk benadeeld hebben, is hij, te dezen opzichte een martelaar der wetenschap, tot het besluit gekomen dat de Luthersche Schriftgiesserei te Frankfurt am Main, hetzij door directen verkoop, hetzij door indirecte matrijzenleverantie, de industrieele instelling geweest is, welke als een voorname producent van ons hollandsch zeventiende-eeuwsche zetmateriaal geacht moet worden. Hij gaf rekenschap van zijn inzicht eerst in zijn Drukkerij van Johannes Elsevier in 1658 (1896) en, opnieuw, toen hij aangevallen werd door Alphons Willems en Ferdinand Brunetière, in zijn Elsevier- Van Dyck (1899). Wederom herhaalde hij zijn inzicht in zijn Die Druckerei der Elsevier und ihre Beziehung zu der Lutlurschen Giesserei opgenomen in het laatste werk dat van zijn hand verscheen: Die Hochdeutschen Schriften aus dem 15^ten bis zum 19^ten Jahrhundert der Schriftgiesserei und Druckerei von Joh. Enschedé en Zonen in Haarlem (1919). Ook van anderen

[p. 62]

o.a. van Gustav Mori zijn artikelen te dezer zake in die duitsche letterproef opgenomen.

Het is hier natuurlijk niet de plaats nader op de argumenten van zijn betoog in te gaan. Trouwens, het zoude niet wel mogelijk zijn. Immers, de basis van zijn bewijsvoering is, wat ik reeds zeide, typenvergelijking en nog eens typenvergelijking. Dat is waarlijk niet ieders werk. Alleen een technicus of een lettergieter kan dat; geen drukker, nog veel minder een bibliograaf is daartoe in staat. Alleen iemand grondig bekend met de techniek, kan beoordeelen waaraan vervormingen van letter-afdrukken zijn toe te schrijven: aan onvoldoenden stempelafslag, aan incorrecte matrijzen, aan onvolmaakt gieten, aan slijtage van de letter of aan slechten druk. Ieder dezer dingen kan reeds oorzaak zijn van beeldvervorming zoozeer, dat letter-afdrukken, die schijnbaar geen onderlinge gelijkenis laten zien, door den technicus toch herkend kunnen worden als afkomstig van den zelfden stempel. De faculteit om uit lettervergelijking conclusies te trekken kan alleen verkregen worden door langdurige practisch-technische beoefening van en in het bedrijf, niet door redeneering van bibliofielen of historici alleen.

Hoewel, voor zoover ik mij herinner, tot dusver niet te voorschijn gekomen is een direct documented bewijs, zijn er in het sedert verschenen boek van Kleerkooper en Van Stockum over den amsterdamschen boekhandel, inderdaad allerlei aanduidingen te vinden, dat de toedracht van zaken inderdaad zoo is geweest als door Enschedé door typen-onderzoek feitelijk reeds bewezen was.

Het geschiedkundig belang van de Luthersche lettergieterij te Frankfurt voor de kennis van ons zeventiende-eeuwsch drukkerijwezen is daardoor onbetwistbaar. Het is van overgroot belang kennis te nemen van wat over deze gieterij gaandeweg bekend wordt. Een eerste-rangs document dienaangaande is onlangs publiek gemaakt.

In September l.l. werd te Frankfurt een vergadering gehouden van den Verein Deutscher Schriftgiessereien. Bij die gelegenheid deed de lettergieterij Stempel A.G. aldaar in 150 exemplaren gereedmaken een folio-druk: Eine Frankfurter Schriftprobe vom Jahre 1592. Studie zur Geschichte des Frankfurter Schriftgiesser-Gewerbes von G. Mori.

Mori geeft hier een kort geschiedkundig overzicht van de Luthersche lettergieterij. In 1530 heeft Christian Egenolff aan zijn drukkerij-bedrijf een uitgebreide lettergieterij verbonden, die in 1629

[p. 63]

door familie-vererving en aanhuwelijking kwam in het bezit van Johann Luther, een afstammeling van den hervormer Martin Luther. Het geluk heeft Mori gediend te doen vinden een plano-letterproef (36 × 54 cM.) van deze gieterij uit 1592, toen zij in bezit was van Conrad Berner: Specimen | charactervm sev | typorvm probatissimorvm, | incondite qvidem, sed secvn- | dvm svas tarnen differentias pro- | positvm, tam ipsis librorvm avtoribvs, | qvam typographis apprimc vtile | et accommodatvm. |

Dat unicum, jammer eenigszins geschonden, is in een uitnemenden lichtdruk van Werner und Winter, eveneens te Frankfurt a. M. in facsimile bij de studie gevoegd. Eigenaardig is het, dat er romeinen, cursijven en grieksche schriften vertoond worden uitsluitend van fransche stempelgraveurs en daarom (?) ook met fransche opschriften.

Canon (romein)	Garamond
Petit canon (romein)	Garamond
Romain paragon	Garamond
Graec. paragon	Granjon
Cursiff paragon	Granjon
Romain gros text	Garamond
Curs. gros text	Granjon
Romain S. Augustin	Garamond
Graec. S. Augustin	de naam is weggesneden
[Curs. S. Augustin]	de naam is weggesneden
Romain Cicero	Garamond
Graec. Cicero	Granjon
Curs. Cicero	Granjon

met de merkwaardige toelichting: ‘Est & haec melioris notae litera currens Ciceroniana, artifice Roberto Granjone gallo prodita, vulgo Scolasticalis dicta, Ea in lineas aretior componitur operarumque matris patiens existit.

Romain garamond	Garamond
Graec. garamond	Granjon
Curs. garamond ou Immortel	Granjon
Rom. galliard	Granjon
Rom. nonparel	?
Curs. petit text	G. [sic]
Curs. nonparel	?

Vervolgens worden er nog eenige ornamenten vertoond.

De proef geeft geen volledig beeld van hetgeen de gieterij kon

[p. 64]

afleveren: duitsche (fractuur) en hebreeuwsche schriften o.a. zegt een voetnoot, worden niet vertoond.

Het zal nauwelijks noodig zijn te wijzen op de merkwaardigheid van dit proefblad, dat door Mori geacht wordt te zijn het oudste proefblad van een gieterij in het algemeen.

Natuurlijk zijn er vragen: bezat de gieterij stempels of afslagen van deze fransche schriften? Het laatste lijkt mij waarschijnlijk. Van waar had zij ze betrokken? Is er, ik weet niet waarom ik dit veronderstel, relatie met Plantijn geweest bij de inrichting dezer gieterij? Maar ten slotte, wat leert dit proefblad voor de inrichting onzer hollandsche drukkerijen? Het is uit den aard der zaak niet aanstonds te zeggen. Nauwkeurige letterstudie en historische combinatie kunnen slechts aannemelijke resultaten geven en ik vrees, dat in ons land niet alleen niemand zich tot deze studie opgewekt zal gevoelen, maar, wat ernstiger is, dat geen onzer grafici beschikt over het noodige documenten-materiaal noch over de noodzakelijke kennis en evenmin praedispositie heeft om de critische bestudeering van dit proefblad ter hand te nemen.

Toch mag daarin allerminst aanleiding genomen worden hier niet met een enkel woord deze facsimile-uitgaaf in te leiden, die van bijzondere beteekenis is voor de geschiedenis van ons drukkerijwezen in de zeventiende en wellicht ook nog in het begin der achttiende eeuw.

De mededeelingen, welke door Mori in de toelichting gegeven worden over Sabon en het zandgieten, ga ik in deze aankondiging voorbij; zij leenen zich beter tot een afzonderlijke beschouwing.

Ten slotte nog de mededeeling, dat de lettertekst gezet is uit de Emcke-fractuur en voortreffelijk gedrukt is op de huisdrukkerij van Stempel.

J.W. Enschedé.