Het Boek. Jaargang 10

[p. 71]

Executie te Antwerpen van Niclaes van Oldenborch, drukker.

Op 14 April 1570 is te Antwerpen veroordeeld zekere Herman Janssens, omdat in zijn huis gevonden werden:

‘twee verboden boecken, te wetene, den eenen, geintituleert: Huysboeck vyff Decades, by Henrick Bullingerum, dienaer vande gemeynte van Surinck, gedruckt anno 63, ende noch een boeck geintituleert: Een medicyne der sielen, by Claes van Oldenborch, anno 36, denwelcken Claes alhier geexcuteert is’,...¹⁾.

Denwelcken Claes alhier geexcuteert is. Deze mededeeling weerlegt voor goed het vermoeden, hoe aantrekkelijk ook, dat Niclaes van Oldenborch slechts een pseudoniem zou zijn van Steven Mierdmans²⁾. Ter executie, naar hel, hemel of naar le grand peut-être, reist men onder zijn eigen naam.

En verder hebben we hierin een aanwijzing over van Oldenborch's woonplaats. Het was traditie geworden hem in Emden te laten wonen, een traditie, waarvoor het mij, evenmin als anderen, gelukt is, een deugdelijke grond te vinden. Hij kan er geweest zijn, maar bewezen moet 't nog worden. De moeilijkheid is, dat er, voorzoover mij bekend, geen enkele druk van Niclaes van Oldenborch bestaat met aanwijzing van de plaats. Nu hij in Antwerpen blijkt te zijn terechtgesteld, ligt het vermoeden voorde hand, dat hij daar gewerkt heeft. Er is dan ook niets in de stijl van zijn drukken, dat hiertegen pleit; 't zijn typen en versieringen, die meer te Antwerpen voorkomen.

Men meene ondertusschen niet, dat bovenstaand citaat een kostbare vondst van mij is. Sepp had het reeds in 1889 opgemerkt³⁾. Alleen heeft hij het slecht gelezen en er de onjuiste conclusie uit getrok-

1) Antwerpsen Archievenblad, uitgeg. door P. Génard, XII (Antw. z.j.), 452,

2) Zie W. de Vreese, Levensbericht van Th. J.I. Arnold in Jaarboek der Kon. Vla. Acad. voor Taal- en Letterk. XIII (Gent 1899), 238 en 252.

3) C. Sepp, Verboden lectuur. Een drietal indices librorum prohibitorum toegelicht (Leid. 1889), 85.

[p. 72]

ken: ‘Claes werd wegens deze overzetting geëxecuteerd’. (Sepp bedoelt wegens de Nederlandsche vertaling van Urbanus Regius, Medicijne der sielen). Oorzakelijk verband tusschen Regius' Medicijne der sielen, in 't jaar 1536 door Niclaes van Oldenborch uitgegeven¹⁾, en zijn executie, die even terloops wordt aangestipt, staat allerminst in 't geciteerde vonnis te lezen. Trouwens, Niclaes heeft jaren geleefd na 1536. Nog in 1555 gaf hij met zijn naam Der Waerheyt onderwijs²⁾ uit; latere geteekende of gedateerde drukken ken ik niet.

Wanneer heeft die executie plaats gehad? En geschiedde ze ‘metten viere of metten coorden’? Vragen, waarop het Antwerpsch Archievenblad en ook de archivaris van Antwerpen mij geen antwoord hebben kunnen geven. Toch hoop ik van harte, dat men in België nog eens zal trachten iets uit archieven te putten omtrent Niclaes van Oldenborch. Nu hij geen schim, maar een schepsel van vleesch en bloed blijkt te zijn geweest, moet dit toch mogelijk wezen. Zijn werkzaamheid zal men moeten stellen tusschen 1520 of eenige jaren later en c. 1555.

Uitgever van uitsluitend verboden boeken, die zelfs geantidateerde Luther-vertalingen aan de markt bracht³⁾ en klaarblijkelijk jaren lang aan de ketterjagers wist te ontkomen, een geheimzinnige figuur van groote attractie is deze geloofsstrijder en martelaar geweest.

Wie waagt zich aan een studie over zijn leven en uitgaven?

's-Gravenhage, Jan. '21.

M.E. Kronenberg.

1) Een ex. hiervan berust o.a. in de Univ.-bibliotheek te Utrecht. Het boek is beschreven onder no. 447 bij Wouter Nijhoff, Bibliographie de la typographie néerlandaise des années 1500 à 1540. Feuilles provisoires VIII (La Haye 1903).

2) Een ex. in het British Museum te Londen.

3) Zie Wouter Nijhoff en M.E. Kronenberg, Nederlandsche Bibliographie van 1500 tot 1540 ('s-Grav. 1919 enz.), nos. 1431 en 1434.