Het Boek. Jaargang 10

[p. 327]

Werken van Marten Micron.

In zijn, bij kerkhistorici vrij algemeen bekende studie over Micronius¹⁾ gaf Gerretsen indertijd de volgende mededeeling (ald., blz. 90 en 91):

‘Nog rest mij te spreken over twee geschriften, die in deze rubriek thuis behooren, doch die ik, niettegenstaande ijverige nasporingen, niet heb kunnen ontdekken. Ik bedoel: Een klare ende schriftelike onderrichtinge van den Eed, 1555. Reershcmius zegt van dit geschrift: Ist aus dem W. Musculus genommen. Micron schrijft zelf over dit boekje in zijn verhandeling: Van den Eedt, ende het Sweeren, een der 6 korte opstellen die aan het Waerachtich Verhael zijn toegevoegd. Hij zegt hier, dat hij over den Eed kort zal handelen: ‘Overmidts ick van desen gantschen handel des sweerens, een kleyn Onderricht Wolfangi Musculi, sampt eenen kleijnen aenhangsel van mij daer toe ghedaen, over een Jacr in Druck heb laten wtgaen’.

Ik vermoed dat Micron Musculus' de Juramento, voorkomende achter zijn commentaar op de psalmen in het appendix ad psalmum XV, bedoelt.

Het tweede geschrift dat ik niet heb kunnen ontdekken, heeft tot titel:

Van de weerdigheydt, nutheydt ende noodigheydt der Christelijker vergaderingen. Eerst in den latijne geschreven door Marten Micron, ende nu tot stichtinge der eenvuldiger in nederduytsch trouwelijck overgezet, 't Werd gedrukt Anno 1561. Meiners, aan wien wij dezen titel ontleenen, zegt van dit geschrift: ‘Dit werkje is na 's mans doodt uitgekomen en het heeft hem niet mogen gebeuren hetzelve te voltooyen; dies zijn goede vriendt Nicolaus Carmens de laatste handt daar aan gelegt heeft’.

Laat ik aangaande ieder van die boekjes hier eenig nader bericht mogen geven.

1) J.H. Gerretsen, Micronius. Zijn leven, zijn geschriften, zijn geestesrichting. (Nijmegen 1895).

[p. 328]

I.

Ten opzichte van het eerstgenoemde ervan kan den levensbeschrijver van den gentschen, londenschen, oostfricschen theoloog, die Micronius geweest is, althans niet worden ten laste gelegd, dat hij het zich bij zijn pogen om er een exemplaar van machtig te worden, te gemakkelijk heeft gemaakt. Bij niet minder dan zestien boekerijen in binnen- en buitenland heeft hij er - blijkens zijn opgave in een noot - navraag naar gedaan! Maar welke kwade genius heeft er hem toe gebracht juist die eene, die voor raadpleging in deze zoo a.h.w. aangewezen was, n.l. de Bibiotheek der Vereenigde Doopsgezinde Gemeente te Amsterdam, links te laten liggen? Wat hij tot in Engeland, Duitschland en Zwitserland al maar vergeefs bleef zoeken, lag ... aan het Singel in de hoofdstad¹⁾.

Aldus luidt er de volledige titel van: Een clae/re ende Scriftelicke onderrichtin/ghe vanden Eedt, wat hij sij: ende / hoe dat hij gebruijct ende misbruyet / can werden: allen liefhebbers der waerheit seer nut ende profijtclick / om lesen, Door Wolfgangus / Musculus. Nu een leeraer der Ghemeente van / Bernen in Swit/zerlandt. / Waer toeghedaen is een dein an-/hancksel, den selven handel angaen-/de. Door Marten Microen, Met / een register ofte anwiser der / sonderlicker stucken hier / in begrepen. / Exod. 20 / Ghi sult den name uns Heeren uns Godt / niet te vergheefs gebruijcken. Want / de Heere sal hem niet ongestraft / laten, die sijnen name te ver/gheefs ghebruijckt. / Anno 1555. /Jannarii, 18./

Aan deze titelopgaaf nog veel omtrent den inhoud van het boekje toe te voegen mag overbodig heeten. Het onderwerp, waarmee Musculus en Micron zich hier bezig houden, vormt een der meest op den voorgrond tredende en daarom gedurig behandelde geschilpunten tusschen Anabaptisten en Gereformeerden van dien tijd, terwijl de manier, waarop dat er in aan de orde wordt gesteld zich van de gewone polemick ten dezen niet onderscheidt. Genoeg dat ik meedeel hoe - blijkens de voorrede - Musculus' tractaat niet door Micronius zelf, maar door iemand anders voor dezen vertaald is, hoe Gerretsen's hypothese als zou het hier des Berners appendix op Psalm XV betreffen metterdaad juist bleek²⁾ en hoe in Micron's publicatie, die 70 folio's omvat, achtereenvolgens te vinden zijn:

1) Reeds in den Catalogus dier Bibliotheek van 1885/8 komt het voor, en wel op bldz. 157 van het tweede deel daarvan. Het is Tel. Bapt. n^o. 1654.

2) Een korte inleiding, waarmee die appendix begint, wordt daarbij door Micron weggelaten. Over 't algemeen is echter 't Hollandsch een nauwkeurige weergave van 't Latijn. Slechts trof mij dat in den aanvang, waar 't origineel van de ‘Anabaptisten’ spreekt, in de vertaling ‘wedersprekers’ ten tooneele worden gevoerd, zoodat Micron het polemisch karakter van het werkje schijnt te hebben willen verzwakken of veralgemeenen.

[p. 329]

1)	Voorrede (f^o 1-5 recto) van Mikroen aan ‘Alle lief hebbers der eeuwigher waerheit’, waarin hij er op wijst dat het misbruik van een ding het gebruik daarvan niet opheft, dat dat ook van den eed geldt, en dat hij in verband daarmee Musculus' tractaat, ‘uut den latijne op onse sprake, door eenen ghetrauwen broeder overgheset, in druck [heeft] laten uutgaen’, om daaraan vervolgens ook zelf nog ‘een cleijn anhanck’ toe te voegen.
2)	‘Van 't sweeren ende eedt: door Wolfgangus Musculus. Uut den Latijn in Duytschen met aller ghetrauwicheit overgheset’ (f^o 5 dorso - 44 dorso).
3)	‘Een clein onderrichtinghe van den eedt hier toe ghedaen, Doer Marten Mikroen (f^o 45-68 dorso), die na 't geen Musculus te berde bracht eigenlijk niets nieuws biedt.
4)	‘Een Register oft aenwijser der sonderlicker stucken deses boucks’ (f^o 69 en 08(!) recto).
5)	‘Errata’.

II.

In zake het tweede boekje, dat Gerretsen vermeldt, ben ik niet zoo ver kunnen komen, dat ik kan zeggen: in die en die bibliotheek is er een exemplaar van ter onzer beschikking. Toch kan ik ook in deze onze kennis wel iets vollediger maken. Op een vertaling ervan kan ik n.l. wijzen. Op een duitsche, 133 folio's en een register groot, gemaakt door Engelbertus Faber¹⁾, en aanwezig in de Preussische Staatsbibliotheek te Berlijn.

Ziehier wat er vermeldenswaard over is.

Het heet volledig: Kurtzer und J Christlicher bericht Mar/tini Micronii, von dem Nutz, wir/digkeit und nothwendigkeit der Christli/chen Versamlung, Darinnen auch erklärt / wird, das ein jeder Christ, die Römische / und alle falsche Gemeynen zu verlassen, / und zu der Christlichen Kirchen, wie sie / mit iren Zeychen hierinn beschrieben, / sich zu begeben schuldig seye, zu / gutem dem Teutschen Leser / in Teutsch bracht / durch / Engelbertum Fabrum. / Hebr. 10 c. / Lasset uns under einander unser selbs / warnemen, zur reitzung der liebe und gu/ten wercken, und nit verlassen unsere ver/-samlung, wie etlich ein weisz haben. (1563.)

1) Voor zijn biografie veroorloof ik mij te verwijzen naar het te verschijnen vijfde deel van het Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek.

[p. 330]

Daarna volgen zes grootere en kleinere onderdeden, n.l.:

1)	Voorrede van Engelbert Faber aan zijn broeders en landslui ‘in dem Stifft Cölen und Hertzogthum Gülich’. Geteekend: ‘Datum Wolffsheim, den 20 Martii 1563’. Hij verontschuldigt zich hierin dat zijn duitsch niet vlekkeloos is, maar hij heeft het ook niet ‘an der Herren höfe noch in der Cantzeley, sonder bey den einfeltigen bawern gelernet’.
2)	Voorrede van Martinus Micronius. Zonder datum. Inhoud: tegenwoordig weten velen niet of ze zich bij een uitwendige kerkgemeenschap moeten voegen, of niet. En zoo ja, dan twijfelen ze bij welke. Omdat er in zake leer en ceremoniën zooveel onderscheid is. Daarom heb ik, zegt de schrijver, mij nu opgemaakt om te bewijzen: a) dat ieder godvruchtig mensch zich bij een uiterlijke gemeente moet voegen; b) waardoor de rechte kerk van de valsche onderscheiden is; c) of men zich mag onttrekken aan de R.K. kerk; d) dat wie de misbruiken dier R.K. kerk verlaten heeft zich moet begeven tot 'n openlijke of heimelijke Christelijke gemeente.
3)	De romp van het boekje, waarin dit program dan vervolgens wordt uitgevoerd. Waarbij in hfdst. III f^o 40 dorso deze, voor dien tijd zeker zeer belangwekkende uitspraak: ‘Wir bekennen wol, und dancken auch Gott unserem himmlischen Vatter darfür, das in der Römischen Kirchen noch viel guter 1ère nach dem eusserlichen buchstaben geblieben sind, als nemlich, von Gott, von Seinem Sone, von dem heiligen Geist, und etliche andere hauptstuck der Christlichen Religion: aber und' diese ist so viel Sauerteigs der Phariseer gemischet ... enz.’
4)	F^o 106 dorso en vervolgens, het door Carinaeus bewerkte slot. Met dit opschrift: ‘Biss hieher hat Micronius diss Buchlein beschrieben, nun hinfürter Nicolaus Carineus’.
5)	‘Ein kurtz Register, begreyffend den fürnembsten inhalt eines jeden Capitels in diesem Buchlin’.
6)	Register von etlichen orten der heiligen Schrifft so hierinn angezogen und erkläret werden’.

Geheel aan het slot van het boekje is dan nog deze notitie omtrent zijn uitgever en plaats van verschijnen te vinden: ‘Gedruckt in der Churfürstlichen Statt Heydelberg, durch Michael Schirat.

Haarlem.

A.A. van Schelven.