Het Boek. Jaargang 11

[p. 359]

Eene Engelsche vertaling van het leeskaartboek van Wisbuy.

De heer dr. L. Bendikson van de Henry E. Huntington library te San Gabriel in Californië zendt mij een vijftal photo's van een Engelsch 16^e-eeuwsch leeskaartboekje, afkomstig uit de verzameling van Fred Halsey doch thans in de Huntington library. Vier er van volgen hier in facsimile.

De titel ‘The Safegard of Sailers: or great Rutter’, herinnert niet aan onze oude leeskaartboekjes, veeleer aan de Fransche Routiers, maar de verdere omschrijving ‘containing the courses, distances, depthes, soundings, flouds and ebbes, with the markes for the entringes of sundry harboroughs bothe of England, Fraunce, Spaine, Ireland, Flaunders and the Sounds of Denmark, with other necessarye Rules of common Navigation’, toont niet alleen een volkomen gelijksoortigen inhoud met onze boekjes, maar geeft ook juist dezelfde kusten aan, die daarin behandeld zijn. Bovendien volgt er: ‘Translated out of Dutch into English by Robert Norman Hydrographer.’ Daar 1587 het jaar van de uitgaaf is, volgt hieruit al van zelf dat ons zoogenaamde leeskaartboek van Wisbuy de bron moet zijn.

De overgezonden photo's toonen onweersprekelijk aan, dat dit werkelijk zoo is. Ja, we kunnen iets meer vaststellen; het boekje is zeker eene eenvoudige vertaling van het Hollandsche origineel. De bladen 18 verso en 19 recto (zie blz. 362 en 363) geven eene nauwkeurige vertaling van den tekst van B8 (16) verso en C1 (17) recto van den Hollandschen druk van 1566 (zie Knudsen's uitg. p. 35); de prentjes zijn copieën van de Hollandsche houtsneetjes. En blad 82 recto met het instrumentje geeft weer precies de houtsnee-afbeelding van Cornelis Anthonisz. weer, die in het Hollandsche boekje op L5 (d.i. bl. 81) recto staat. Zie de naast elkaar geplaatste reproducties op blz. 364 en 365. Het naamteeken is in de copie weggelaten.

Daarna volgen in het Hollandsche boekje nog de leeskaart van de Zuiderzee, en het Waterrecht, die in de Engelsche Safegard ontbre-

[p. 360]

ken; immers het boekje telt slechts 4 + 82 bladen. Maar in de Hollandsche uitgaven hebben deze stukken afzonderlijken titel,



colophon en signatuur; misschien komt er ook van de Engelsche uitgaaf nog wel eens een exemplaar voor den dag, dat in één omslag de drie

[p. 361]

boekjes omvat. Een kleine aanduiding, dat van de complete uitgaaf ten minste het waterrecht deel uitmaakt, schijnt wel te liggen in de titelwoorden ‘with other necessarye Rules of common Navigation.’

Behalve deze vraag, die eerst door een nieuwe vondst kan worden opgelost, blijven er voorloopig meer vragen onbeantwoord, doordat we alleen die vijf photographische afbeeldingen hebben, en nog geene volledige beschrijving van het boekje.

Geeft het boekje ook eene vertaling van ‘den Spieghel vander see’, dat merkwaardige stuk dat ‘seer schoon ende profitelijck is voor zeevarent volck, ende sonderlinge voor die jonge schippers oft stuermans, hoe dat si haer sullen houden’? Bij de bijna nauwkeurige overeenstemming in de nummering der bladen ligt de gevolgtrekking wel voor de hand, dat dit stuk, dat in het Hollandsche boekje veertien bladen vult, ook in het Engelsche zal staan, en dan waarschijnlijk letterlijk vertaald zonder uitlatingen of toevoegingen. We mogen dan niet verwachten, daaruit iets te leeren over de Engelsche zeelieden in afwijking van de Hollandsche. We zullen er ook wel niet meer uit te weten komen over den oorsprong van het stuk, dat heet te zijn ‘over gheset wt een out boeck’ maar dat misschien, zooals onze medewerker Timeëis (Het Boek 1920 blz. 101 en v.) zoo scherpzinnig heeft betoogd, wel een werk van Cornelis Anthonisz. zelf is, een geestige schets naar het leven, van de hand van dezen stuurmankunstenaar, die een voorganger was op het gebied van zeevaart en cartographie.

Vóór de genummerde tekstbladzijden van het Engelsche boekje gaan vier ongenummerde bladen. Wat deze bevatten weten we slechts gedeeltelijk. We hebben den titel in afbeelding, en ook de photo van de inleiding ‘To the Reader’. Deze laatste is hier niet in facsimile gegeven. Hier volgt een afschrift er van; men zal zien, dat zij verschilt van de mededeeling ‘tot den leser’ in het Hollandsche boekje:

Neither need I to feare (as I hope) any sinister construction at the hands of those, which with indiffencie will weigh my meaning, and without preiudicate opinions consider my laboures. For as the woorke is the observations and collections of divers and sundry experimented travailers: So if they any where be found somewhat in matters of small moment to iarre or a little to disagree: consider that the iudgements of sundry men be and ever have been divers and sundrie. Besides, there maye some petite faults escape in the Dutche Coppie by often imprinting. But truely as near as I could, I have followed,

[p. 362]

[p. 363]

[p. 364]

yea and in many places by my owne observation bettered the originall. Which travaile for thy behoofe, furtherance and saftie in thy



worthy and most excellent trade, I was the willinger to enterprise and (as thou seest) accomplish because of the great commendation, praise and approbation given therunto by divers skilfull men, expert

[p. 365]

in those coasts, wherunto this serveth. All which I have doon (Gentle Reader) with intent to profit my cuntrimen, in whome I wish increase of cunning in all profitable arts and sciences.

Robert Norman.

We weten door de bestudeering van onze Hollandsche boekjes wel, dat die veronderstelling van mogelijke fouten door dikwijls herdrukken juist is. Of de vertaler werkelijk verbeteringen heeft kunnen aanbrengen, zou eerst vergelijking van de vertaling met het origineel kunnen leeren.

Houtsnede uit de uitgaaf 1566, met het naamteeken.

Met den titel en dit inleidinkje hebben we zeker niet het geheele voorwerk, dat uit vier bladen bestaat. Wat zou het verder bevatten? Misschien nog eene vertaling van het Hollandsche ‘Tot den leser’, dat op ééne bladzijde vertelt wat het boek inhoudt. Misschien ook ‘Dat ghoede woort’ dat in het Hollandsche boekje achteraan staat op drie bladzijden. Misschien nog iets, dat het Hollandsche boekje niet heeft. Eene volledige beschrijving van den Safegard zal ons hierover eerst zekerheid kunnen geven.

Hoofdzaak is intusschen de vondst zelf. Hoe blijkt telkens meer

[p. 366]

de groote verbreiding van dit oude Hollandsche zeevaartboekje. Nog door een man als Tiele nauwelijks aandacht waardig gekeurd, heeft het dan toch verscheidene tientallen van jaren, juist in den tijd van groote ontwikkeling der zeevaart, als trouwe gids gestrekt niet alleen voor onze Hollandsche, maar ook voor de Noordduitsche, de Scandinavische, de Engelsche zeevaarders. We kennen nu, weten althans het bestaan van de volgende uitgaven:

Hollandsche: 1551, 1561, 1566, 1579/80, 1588.

Nederduitsche: 1564, 1571/73, 1575, 1577, 1588/89, 1596.

Deensche uitgebreide bewerking: 1568.

Engelsche vertaling: 1587.

Voor nadere inlichtingen kunnen we verwijzen naar de geheele reeks bibliographische en historische studies over de leeskaarten in het Tijdschrift voor boek- en bibliotheekwezen en in Het Boek, en naar de uitgaven van de Hollandsche en Deensche leeskaartboeken door Joh. Knudsen. In de inleiding van die van Het Leeskaartboek van Wisbuy (Køb. 1920) is de geheele geschiedenis samengevat, met aanwijzing van al de vroegere publicaties. Daar is ook nog kort gehandeld over de latere werken die ten slotte het beknopte oude leeskaartboekje vervangen hebben, maar die alle voortbouwen op wat dit oudere werkje gaf. Mannen als Govert Willemsz, Adriaen Gerritsz en zelfs Lucas Jansz Waghenaer staan op de schouders van den ouden Hollandschen stuurman en kunstenaar Cornelis Anthonisz.

C.P. Burger Jr.